Πήγαμε στο ΕΜΣΤ και “βουτήξαμε” στον πολύπλοκο κόσμο του Ιάννη Ξενάκη

Αυτό το καλοκαίρι και μέχρι τις αρχές του 2024, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ανοίγει τις πόρτες του σε δύο εκθέσεις για τη ζωή και το έργο του Ιάννη Ξενάκη, τις “Ηχητικές Οδύσσειες” στο ισόγειο του μουσείου και “Ο Ξενάκης και η Ελλάδα” στον τρίτο όροφο.

Ο Ιάννης Ξενάκης υπήρξε φυσικά μια πολυτάλαντη κι ελκυστική προσωπικότητα, που επηρέασε σημαντικά στην ελληνική και παγκόσμια μουσική. Πρωτοπόρος της σύγχρονης μουσικής και πατέρας των industrial ήχων, οι συνθέσεις του χαρακτηρίζονταν από τη χρήση μαθηματικών και ηλεκτρονικών στοιχείων, καθώς και από την έμφαση στις ηχητικές ποιότητες και στην επικοινωνία με το κοινό. Ακόμα και σήμερα, που η μουσική τεχνολογία είναι πλήρως ανεπτυγμένη, είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς όλα όσα δημιούργησε, από τα αρχιτεκτονικά μέχρι τα μουσικά επιτεύγματά του.

Κι όμως, θα έλεγε κανείς ότι το έργο της σημαντικής αυτής καλλιτεχνικής μορφής του 20ου αιώνα, δεν είχε ποτέ μέχρι τώρα ερευνηθεί εις βάθος – τουλάχιστον όχι με τρόπο, που να είναι προσβάσιμος για το ευρύ κοινό. Αυτό ακριβώς έρχεται να κάνει το ΕΜΣΤ με το φετινό διπλό αφιέρωμα του  στο έργο και τη ζωή του Ξενάκη. Και αν κρίνουμε από την πρόσφατη επίσκεψή μας στο μουσείο, θα λέγαμε ότι σε μεγάλο βαθμό ο στόχος επετεύχθη.

Μπαίνοντας στην αίθουσα του ισογείου, το κοινό μπαίνει αμέσως στην ατμόσφαιρα, αφού περιβάλλεται από μοναδικά ηχοτοπία του Ξενάκη. Ήχοι από τη φύση, την καθημερινή ζωή, τα μαθηματικά και την τεχνολογία ταξιδεύουν τον επισκέπτη και τον παρασύρουν στον μοναδικό αυτό επιστημονικό κόσμο.

Ο Ιάννης ξενάκης πίστευε πως ένας καλλιτέχνης οφείλει να κοιτάζει την “συνθετικότερη εικόνα” κι έτσι προσέγγισε τη μουσική όπως οι επιστήμονες τα μαθηματικά τον 19ο αιώνα: κάνοντας εκκαθάριση, ξεχνώντας τα πάντα και αποδομώντας έννοιες που έχουμε ως δεδομένες. Έτσι κατάφερε και καλλιτεχνικά αλλά και τεχνολογικά να πρωτοπορήσει, εξετάζοντας την μουσική από την φυσική της υπόσταση.

Εξερευνώντας τον χώρο, ο οποίος είναι δομημένος έτσι ώστε να δίνει την αίσθηση ενός εργαστηρίου και παράλληλα ενός studio, το κοινό μπορεί να δει φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, ξεχωριστές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό καθώς και την αναδιοργανωμένη προσωπική βιβλιοθήκη του Ιάννη Ξενάκη.

Το υλικό χωρίζεται σε έξι ενότητες, καθεμία από τις οποίες εστιάζει σε διαφορετικές πτυχές του έργου του. Για αρχή, παρουσιάζεται μέσα από προσωπικά του αντικείμενα η ιστορία της ζωής του, από τη γέννησή του στη Ρουμανία μέχρι το θάνατό του στην Ελλάδα. Μαθαίνουμε για τις παιδικές του αναμνήσεις από τη Ρουμανία, τον έρωτά του για τη μουσική και την αρχιτεκτονική, την αντιστασιακή του δράση κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία τον οδήγησε στην εξορία και τέλος την αυτοεξορία του από την Ελλάδα, μετά την επιβολή της θανατικής ποινής του.

Στη συνέχεια, εξετάζεται η σχέση του Ξενάκη με τη μαθηματική θεωρία και τη χρήση της στην τέχνη, τον ήχο ως φυσικό φαινόμενο αλλά και το αρχιτεκτονικό του έργο. Ο συνθέτης συχνά χρησιμοποιούσε γραφικές παρτιτούρες, οι οποίες περιείχαν εικόνες και σύμβολα αντί για συμβατικές μουσικές σημειώσεις. Αυτό του έδωσε τη δυνατότητα να απεικονίσει καλύτερα τις ιδέες του για τον ήχο και τη μουσική μορφή και να εξερευνήσει νέα είδη. Δεν δίστασε να πειραματιστεί με νέες τεχνικές και ιδέες, γεγονός που οδήγησε σε μια μεγάλη ποικιλία μορφών και τρόπων παιξίματος της μουσικής του.

Με την καινοτόμο προσέγγιση του στην ένωση της αρχιτεκτονικής, της μουσικής και της τεχνολογίας ο Ξενάκης σχεδίασε ένα εμβληματικό αρχιτεκτονικό και μουσικό δημιούργημα στις Βρυξέλλες, το Περίπτερο της Philips. Ένα κτήριο τόσο καινοτόμο αλλά και αισθητικά όμορφο που έδωσε την δυνατότητα στον καλλιτέχνη να πειραματιστεί μεταξύ διαφορετικών καλλιτεχνικών πεδίων και της χρήσης της τεχνολογίας για τη δημιουργία νέων και πρωτοποριακών εμπειριών. Η μουσική του Ξενάκη ήταν σχεδιασμένη έτσι, ώστε να ταιριάζει με την αρχιτεκτονική του περιπτέρου και να δημιουργεί μια ολοκληρωμένη εμπειρία για τους επισκέπτες, με ηχητικά εφέ που δεν είχαν ξανά υπάρξει.

Παράλληλα, εκτός από τα μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα που συνδύαζε με τις στοχαστικές μουσικές συνθέσεις του μαθαίνουμε και για την συνεργασία του με τον Γερμανό μαέστρο Hermann Scherchen, ο οποίος συνέβαλε στη δημόσια αναγνώρισή του. Στενός φίλος και συνεργάτης για πολλά χρόνια, ο Scherchen ήταν ένας διάσημος αρχιμουσικός και διευθυντής ορχήστρας, ο οποίος ήταν γνωστός για την προώθηση της σύγχρονης μουσικής και αποτέλεσε μέντορας για τον Ξενάκη.

Στη συνέχεια της έκθεσης οι επισκέπτες έρχονται σε επαφή με σχέδια και φωτογραφίες που ρίχνουν φως στις εμβληματικές εγκαταστάσεις του που υπήρξαν πρόδρομοι της σημερινής ψηφιακής τέχνης. Τα πολύπλοκα έργα του Ξενάκη προσέλκυσαν ένα ευρύτερο κοινό, που ερχόταν για να μάθει από κοντά για τις χωροθετημένες παραστάσεις-συναυλίες του, οι οποίες συνδυάζονταν με δημιουργικό φωτισμό και ήχους που δεν είχαν ξανά ακούσει. Πολλά από τα έργα που παρουσιάζονται σε αυτή την ενότητα αμφισβητούν τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη χωροθέτηση του ήχου, τοποθετώντας τους ακροατές μέσα στην ορχήστρα ή σε άλλους αναπάντεχους χώρους.

Κλείνοντας αυτό το ταξίδι, η τελευταία ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει την έρευνα του Ξενάκη πάνω στις μηχανές και την πληροφορική, για την αναζήτηση του τέλειου εργαλείου επεξεργασίας και αναπαράστασης των ηχητικών φαινομένων. Έχοντας κάνει μια διαδρομή από τα πρώτα του βήματα, μέσα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του, τις προσωπικές σημειώσεις αλλά και την εμβάθυνση στον τρόπο σκέψης του, η έκθεση “Ηχητικές Οδύσσειες“ είναι το πρώτο ολοκληρωμένο αφιέρωμα που αναδεικνύει το έργο του, όπως του αρμόζει.

Σε συνδυασμό με τις “Ηχητικές Οδύσσειες“, στον τρίτο όροφο του ΕΜΣΤ θα βρείτε μια έκθεση αφιερωμένη στην ταραχώδη και σύνθετη σχέση του Ιάννη Ξενάκη με την πατρίδα του, από τα χρόνια στη Γαλλία μετά την καταδίκη του σε θάνατο, έως την επιστροφή του στην Ελλάδα μετά από 27 χρόνια αυτοεξορίας, και την καταξίωσή του.

Ο Ξενάκης πίστευε ότι οι τέχνες και οι επιστήμες μπορούν να εμπνεύσουν η μία την άλλη, και αυτό φαίνεται στο έργο του, τόσο στο μουσικό όσο και στο αρχιτεκτονικό. Μέσα από ηχητικά αποσπάσμτα, προσωπικές επιστολές του και έργα καλλιτεχνών που εμπνεύστηκαν από εκέινον, η έκθεση εμβαθύνει στην πορεία της ζωής του παράλληλα με την καλλιτεχνική του πορεία. Η διαδρομή ξεκινά από τα πρώτα χρόνια του Ξενάκη στην Ελλάδα, την οικογενειακή του ιστορία και την εκπαίδευση του ως μηχανικού και αρχιτέκτονα στο Πολυτεχνείο. Στη συνέχεια, καταγράφει την πορεία του ως συνθέτης στην Ευρώπη, καθώς και τη συνεργασία του με σημαντικούς καλλιτέχνες και διανοούμενους της εποχής. Στο τέλος, μαθαίνουμε για την επιστροφή στην Ελλάδα το 1974, τη συμβολή του στην ελληνική μουσική ζωή, και τα μεγάλα έργα που συνέθεσε, όπως το Πολύτοπο Μυκηνών.

“Η πρωτοτυπία είναι ζήτημα υπαρξιακό” είχε δηλώσει ο συνθέτης όταν ερωτήθηκε από που πηγάζουν οι ιδέες του, συνδυάζοντας την λογική και την διαίσθηση σε κάθε έργο τέχνης του όπως και σε κάθε επιστήμη. Η έκθεση περιλαμβάνει μια ευρεία γκάμα υλικών που αποδεικνύουν την φιλοσοφία αυτή, όπως μουσικά έργα, χειρόγραφα, σχέδια, φωτογραφίες, αφίσες, και οπτικοακουστικό υλικό.

Στο επίκεντρο ωστόσο δεν θα μπορούσε να είναι κανένα άλλο επίτευγμα πέρα από το “τέλειο εργαλείο” του, την Πολυαγωγία. Η Πολυαγωγία είναι ένα ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης μουσικής που ανέπτυξε τη δεκαετία του 1970 και βασίζεται στη γραφική αναπαράσταση του ήχου, η οποία επιτρέπει στον συνθέτη να δημιουργεί ήχους με μεγάλη ακρίβεια και λεπτομέρεια. Η τεχνολογία αυτή επέτρεψε στον Ξενάκη να δημιουργήσει μουσική που ήταν εντυπωσιακή τόσο ηχητικά όσο και οπτικά. Τα έργα του που χρησιμοποιούν την Πολυαγωγία είναι πολύπλοκα και συνάμα εξαιρετικά ενδιαφέροντα που καταφέρνουν να σε συναρπάζουν.

Οι δύο εκθέσεις του Ξενάκη στο ΕΜΣΤ είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να ανακαλύψει κανείς τον κόσμο του συνθέτη και να κατανοήσει τη σημασία του έργου του για τον πολιτισμό, αλλά και τον ρόλο που έπαιξε στην μουσική τεχνολογία και αρχιτεκτονική. Ακόμα, μαθαίνουμε για τον Άνθρωπο Ξενάκη, ενός ακτιβιστή, του οποίου η επιρροή είναι τόσο μεγάλη, που το πλήρες αποτύπωμα του δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο.