Λέων Τολστόι: Τα αριστουργήματα του συγγραφέα που μας «άνοιξε» την ψυχή του

Σαν σήμερα, στις 28 Αυγούστου του 1828 (με το παλαιό ημερολόγιο) γεννήθηκε ο Ρώσος συγγραφέας, κριτικός και δραματουργός, Λέων Τολστόι, μία από τις σημαντικότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο οποίος έμεινε στην ιστορία για τον εμβληματικό ρεαλισμό του, την καινοτομία της ψυχολογικής πρόζας του, τη δεξιοτεχνία του στην σκιαγράφηση των χαρακτήρων και την ευφυή χρήση της μυθοπλασίας ως όχημα για την αποκάλυψη των μυστηρίων της ζωής.

Ο Λέων Τολστόι, γιος επιφανών μελών της ρώσικης αριστοκρατίας, γεννήθηκε στο οικογενειακό κτήμα Γιάσναγια Πολιάνα, νότια της Μόσχας. Τόπος όπου θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, γράφοντας, εκεί, τα πιο σημαντικά έργα του.

Η παιδική του ηλικία θα σημαδευτεί από την απώλεια αγαπημένων προσώπων. Μόλις στα εννιά του χρόνια έχει χάσει και τους δύο γονείς του, ενώ μετά και τον θάνατο της θείας του Αλεξάνδρας, το 1841, αναγκάζεται μαζί με τα τέσσερα αδέρφια του να μετακομίσει στο Καζάν, υπό την φροντίδα άλλων συγγενικών προσώπων.

Λαμβάνοντας πρωτύτερα εκπαίδευση από το σπίτι, το 1844, εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο του Καζάν, όπου ασχολείται αρχικά με τις ανατολίτικες και αργότερα με τις νομικές σπουδές. Εκεί γίνεται ακόμη πιο έκδηλο το ενδιαφέρον του για την ηθική και τη λογοτεχνία. Ο Τολστόι υπήρξε, καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του, συστηματικός αναγνώστης μυθοπλασίας σε διάφορες γλώσσες, ερχόμενος σε επαφή με έργα των Stendhal, Charles Dickens, Laurence Sterne κ.α.

Το 1847, εξαιτίας του έκλυτου τρόπου ζωής του (αλκοόλ, τζόγος ), παρατάει το Πανεπιστήμιο και επιστρέφει στη Γιάσναγια Πολιάνα, αποφασισμένος να εκπαιδεύσει μόνος του τον εαυτό του και να χαλιναγωγήσει τα πάθη του.  Είναι η χρονιά κατά την οποία θα ξεκινήσει να γράφει ημερολόγιο, μια συνήθεια που διατήρησε σχεδόν αδιάλειπτα μέχρι το τέλος της ζωής του και η οποία χρησίμευσε ως πεδίο πειραματισμού για την εξερεύνηση του εαυτού και του στυλ γραφής του.

Μετά την αποτυχία και αυτού του εγχειρήματος κατατάσσεται στον στρατό, το 1852 και παίρνει μέρος στον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856). Το 1852 εκδίδεται, επίσης, για πρώτη φορά δικό του έργο. Πρόκειται για τα «Τα παιδικά χρόνια», μια μυθιστορηματική αφήγηση της παιδικής του ηλικίας, την οποία παρά τη μόνιμη σκιά του θανάτου ο συγγραφέας την σκιαγράφησε με ειδυλλιακά χρώματα, εξαιτίας, κυρίως, της αγάπης και της συντροφικότητας που μοιραζόταν με τα αδέρφια του. Το έργο, το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Sovremennik», έγινε δεκτό με ενθαρρυντικές κριτικές.

Από τα πρώιμα έργα του ξεχωρίζουν τα «Διηγήματα της Σεβαστούπολης» (1855-1856), με θέμα την πολιορκία της Σεβαστούπολης κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, η συνέχεια της ημι-αυτοβιογραφικής εξιστόρησης των παιδικών και νεανικών του χρόνων, «Τα παιδικά χρόνια» (1854) «Τα νεανικά χρόνια» (1856) και οι «Τρεις θάνατοι» (1859), περιγραφή του θανάτου μιας αριστοκράτισσας, ενός χωρικού και ενός δένδρου, σε μια προσπάθεια από τον Τολστόι να εκφράσει τις ηθικές και φιλοσοφικές του ανησυχίες, πειραματιζόμενος, ταυτόχρονα, με τη φόρμα.

Το γεγονός, ωστόσο, ότι ο συγγραφέας συνειδητά παρέκκλινε από τις συμβάσεις όσον αφορά τα είδη, την ενότητα, την πλοκή και τη φόρμα, αρνιόταν να ενταχθεί σε κάποιο λογοτεχνικό «στρατόπεδο», η ματαιοδοξία του, καθώς και η επιμονή του για ανεξαρτησία, τον καθιστούσαν ιδιαίτερα αντιδημοφιλή ανάμεσα στη μέλη των Ρώσων διανοούμενων.

Μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, παραιτήθηκε από τον στρατό. Το 1857 επέστρεψε στο πατρικό του, όπου ασχολήθηκε με τα παιδαγωγικά και δημιούργησε ένα σχολείο για τα παιδιά που ζούσαν στο κτήμα του. Ταξίδεψε, στη Δυτική Ευρώπη, για σπουδές πάνω στο αντικείμενο, ενώ την περίοδο 1862-1863 εξέδιδε και ένα περιοδικό για το θέμα αυτό.

Το 1863 έγραψε την «Ιστορία ενός αλόγου» (εκδ. 1886), με πρωταγωνιστή – κύριο αφηγητή ένα γέρικο άλογο. Μια διδακτική ιστορία για τις ηθικές επιπλοκές του πλούτου, της εξουσίας, των αξιών και της εργασίας, με την οποία ο Λέων Τολστόι εισάγει την περίφημη τεχνική της «αποξένωσης», σήμα κατατεθέν του συγγραφέα στα μετέπειτα έργα του.

Παράλληλα, το 1863 γράφει το μυθιστόρημα «Οι Κοζάκοι», βασισμένο στην εμπειρία του ίδιου του Τολστόι από τη ζωή στον Καύκασο, αποτελεί απόδειξη της ισχυρής επιθυμίας του συγγραφέα να αιχμαλωτίσει την ανθρώπινη εμπειρία σε φυσικούς ρυθμούς, με τον εγωκεντρικό πρωταγωνιστή να συνειδητοποιεί την μέχρι τώρα ματαιότητα του τρόπου ζωής του και να αποφασίζει να προχωρήσει σε ριζικές αλλαγές.

Την περίοδο 1863-1877 ο Λέων Τολστόι φτάνει στο ζενίθ της δημιουργικότητας του προσφέροντας μας δύο από τα σημαντικότερα αριστουργήματα στην ιστορία της λογοτεχνίας, τον «Πόλεμο και Ειρήνη» (1865-1869) και την «Άννα Καρένινα» (1875-1877).

Το «Πόλεμος και Ειρήνη» περιγράφει τη ζωή ορισμένων αριστοκρατών της Ρωσίας κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, προχωρώντας, από μέρους του συγγραφέα, σε έναν παράλληλο ιστορικό απολογισμό των γεγονότων και μπολιάζοντας το κείμενο με εκτενή δοκίμια πάνω σε ζητήματα φιλοσοφίας και ιστορίας. Οι χαρακτήρες, μυθοπλαστικοί και πραγματικοί σκιαγραφούνται με μια μεταδοτική ζωτικότητα και ισχυρή αίσθηση του εαυτού. Ένα αντισυμβατικό μυθιστόρημα απαράμιλλου ρεαλισμού και υπαρξιακών αναζητήσεων που αποκαλύπτει την αποστροφή του συγγραφέα για τον πόλεμο και τη βία.

Εδώ παρουσιάζεται η ικανότητα του Τολστόι να περιγράφει με έναν εκτενέστατο νατουραλισμό το ανθρώπινο σώμα, αποδίδοντας ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό στον εκάστοτε χαρακτήρα. Για τον Τολστόι το σώμα των ηρώων αποτελεί πηγή έκφρασης και εξομολογήσεων. Επιπλέον, ο συγγραφέας σκιαγραφεί δεξιοτεχνικά τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων, με συνέπεια ακόμη και μια κλεφτή ματιά στη συνείδηση κάποιου να είναι ικανή να μας αποκαλύψει ολόκληρη την ψυχή του.

Η «Άννα Καρένινα» περιγράφει την ιστορία μιας επιφανούς Ρωσίδας αριστοκράτισσας, η οποία παγιδευμένη από τις κοινωνικές νόρμες σε έναν δυστυχισμένο γάμο, αποφασίζει να εγκαταλείψει τον σύζυγο και το παιδί της και να εμπλακεί σε έναν «παράνομο» δεσμό. Οι τύψεις για την πράξη της αυτή την οδηγούν σχεδόν στην τρέλα και στο τέλος στην αυτοκτονία. Εδώ ο Τολστόι υπονοεί ότι η ρομαντική αγάπη είναι εκ διαμέτρου αντίθετη και κατώτερη της οικείας αγάπης που διακρίνει τις σωστές οικογένειες. Η οικογενειακή ζωή για τον συγγραφέα, παρά τις δυσκολίες, αποτελεί πηγή χαράς και δίνει νόημα στην ύπαρξη.

Ένα μυθιστόρημα για τον ηθικό σχετικισμό, μια ρεαλιστική και ζωηρή απεικόνιση της ρώσικης «υψηλής» κοινωνίας της εποχής όπου τα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Μια κριτική εκ μέρους του συγγραφέα στον πολιτισμό και τις συμβάσεις, με απεριόριστο σεβασμό για την αξία των απλών δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής. Ένας λαβύρινθος κρυμμένης συμμετρίας, νοημάτων και διασυνδέσεων.

Τη δεκαετία του 1880 ο Λέων Τολστόι παρασυρόμενος από υπαρξιακές ανησυχίες, μια αίσθηση ματαιότητας, απογοητευμένος από τη διαφθορά των εκκλησιαστικών θεσμών, τη διάπραξη κάθε είδους αδικίας και εντυπωσιασμένος από την πίστη των απλών ανθρώπων, αποφασίζει να αφιερώσει το υπόλοιπο της ζωής του στην ανάπτυξη, την καταγραφή και την διάδοση αυτού που πίστευε ως αληθινό μήνυμα του Χριστού. Αφιερώνοντας μια σειρά δοκιμίων και άλλων εγγράφων στην αποκωδικοποίηση της νέας του πίστης.

Αυτές του οι θρησκευτικές αναζητήσεις είχαν ως συνέπεια τον αφορισμό του από την ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσίας το 1901. Τα σημαντικότερα έργα που έγραψε εκείνη την περίοδο ήταν η σκοτεινή νουβέλα  «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς» (1886), όπου ένας δικαστής έρχεται αντιμέτωπος με τον επικείμενο και αναπόδραστο θάνατό του και τη συνειδητοποίηση για το πόσο πολύ χαράμισε τη ζωή του και την «Ανάσταση» (1899), το τελευταίο μεγάλο μυθιστόρημα του Λέοντος Τολστόι, για έναν βασανισμένο ευγενή, τον Dmitri Nekhlyudov και τις απελπισμένες προσπάθειές του για εξιλέωση και συγχώρεση.

Επιπλέον, ο Λέων Τολστόι έχει ασχοληθεί και με τη θεατρική συγγραφή, με σημαντικότερα έργα του να θεωρούνται το «Κράτος του Ζόφου» (1886), ένα σοκαριστικά νατουραλιστικό έργο, το οποίο απαγορεύτηκε από τη λογοκρισία και παίχτηκε πρώτη φορά στο Παρίσι από τον Αντουάν, το 1888 και η κωμωδία «Οι καρποί της διαφώτισης», μια σάτιρα της παρασιτικής ζωής της επαρχιακής αριστοκρατίας, η οποία εκδόθηκε το 1891 και ανέβηκε από τον Στανισλάφσκι. Τέλος, ο Τολστόι έγραψε δοκίμια και για την τέχνη σε μια προσπάθεια εξερεύνησης και κατανόησης της επίδρασής της στο πνεύμα του ανθρώπου και τη ζωή γενικότερα.