Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος: Μια νέα ομαδική έκθεση “συνομιλεί” με την περιοχή του Ελαιώνα

Η εικαστική έκθεση «Ελαιώνας ‘23 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος» φιλοξενεί τα έργα 41 καλλιτεχνών, συνοδευόμενη από ένα πλούσιο δημόσιο πρόγραμμα, performances και άλλες δράσεις. Εστιάζει στο Χθόνιο στοιχείο και την Ανθρωπόκαινο εποχή μέσα από την σύγκρουση αλλά και την συνομιλία τους, με την περιοχή του Ελαιώνα να αποτελεί το πεδίο μελέτης και το σημείο τέλεσης και αναφοράς.

Η έκθεση με τα έργα, τις ομιλίες και τις δράσεις του πρότζεκτ έχει ως στόχο να αναδείξει τις κρίσιμες και σύνθετες καταστάσεις που έχει προκαλέσει η διαχρονική συνομιλία αλλά και σύγκρουση Φύσης και Ανθρώπου, τα δίπολα που κυριαρχούν στην περιοχή σαν αποτέλεσμα του σκληρού ανθρώπινου αποτυπώματος, την σχέση του παρελθόντος με το παρόν και αντιστρόφως.

Ο περίφημος Ελαιώνας επί Πεισίστρατου, στο πέρασμα του χρόνου και μέσα από τις ανθρώπινες επιλογές εξελίχθηκε στην γόνιμη αγροτική γη της Αθήνας μέχρι τη δεκαετία του εξήντα, που με τη σειρά της μετατράπηκε  σε νεκρή γη από τα απόβλητα της άναρχης εκβιομηχάνισης.

Παρόντα είναι τα πεδία του Χθόνιου και της Αρχαιολογίας με την γονιμότητα του εδάφους και την τελετουργική διάσταση της διαδρομής των μυστών όσο και της Ανθρωποκαίνου εποχής με την ανθρώπινη δραστηριότητα που αντανακλά λοιπόν στην πολιτική και την οικονομική εξέλιξη της περιοχής στην χρονική της διαδρομή, με τις καταστρεπτικές συνέπειες στη φύση και το τοπίο που άφησε το ανθρώπινο αποτύπωμα, αλλά και το κρίσιμο ερώτημα που αφορά στο σήμερα και το μέλλον της περιοχής (και όχι μόνον): «και τώρα τι κάνουμε»;

Στο αστικό πεδίο, όπου η οδός Μαρκόνι ως «σύνορο» του Δήμου Αθηναίων με τον Δήμο Αιγάλεω, τέμνει την Ιερά Οδό, βρίσκονται ο αρχαιολογικός χώρος με τις βάσεις της αρχαίας γέφυρας του Κηφισού, ο σταθμός “Ελαιώνας” του Μετρό, κοντέινερ και αποθήκες στο παρακείμενο οικόπεδο της ΣΤΑΣΥ από την περίοδο της εκσκαφής και επέκτασης του Μετρό με την γραμμή 3, ο χώρος «Souzy Τros» της Μαρίας Παπαδημητρίου και  η γειτονιά Μαρκόνι ως ένας μοναδικός κοινωνικός θύλακας της περιοχής…

Οι χώροι αυτοί είναι και οι χώροι της έκθεσης με τα έργα των συμμετεχόντων καλλιτεχνών, τις performances και το Δημόσιο πρόγραμμα που θα αξιοποιήσουν τη συνομιλία της σύγχρονης τέχνης, του αρχειακού και φωτογραφικού υλικού από την ευρύτερη περιοχή της Μάνιας Μπενίση και της Μαρίας Παπαδημητρίου, και τον επιστημονικό λόγο των ομιλητών/τριών, με την ιστορία και το παρόν της περιοχής, με σκοπό να αναδειχθούν το στρωματογραφικό υπόβαθρο της Αθηναϊκής μητρόπολης και το ανθρωπογενές αποτύπωμα που συνεχίζει να υπάρχει στην αίσθηση και στο σώμα της πόλης.

«Η γειτονιά Μαρκόνι είναι μία από τις γειτονιές εκείνες που συναντά κανείς στις μεγάλες πόλεις. Ξεχασμένες, χωρίς καμία υποδομή, συνήθως βρίσκονται κοντά στις βιομηχανίες. Άλλωστε αυτές τις δημιουργούν. Στην καρδιά της πόλης, αλλά καλά κρυμμένες “πόλεις της σιωπής”, όπως τις ονομάζει ο Gramsci. Αυλές, μονοκατοικίες, αλάνες, λασπόνερα. Το Μαρκόνι, το “άνθος του κακού”, βρίσκεται στην πιο εγκαταλελειμμένη περιοχή της Αθήνας, στον Ελαιώνα. Βιομηχανίες, βιοτεχνίες, βυρσοδεψεία, σκουπιδότοποι, χυτήρια, πρακτορεία μεταφορών, νεκροταφεία αυτοκινήτων και η Ναυτική Βάση. Το υπέδαφος του Ελαιώνα ως αθηναϊκό παράδειγμα είναι ένα ενδελεχές αρχείο που αφηγείται την πλήρη ιστορία της συγκρότησης του τοπίου του. Στη γειτονιά αυτή διαβάζει κανείς τις γραφές που άφησε το ανθρώπινο χέρι. Νέα ίχνη, ανθρωπογενή, εγγράφονται στο αρχείο της ανοικοδομημένης αθηναϊκής γης.  Το αργιλικό χώμα μυρίζει βιοπορισμό». ( Ο Ελαιώνας της Αθήνας – Ο χώρος και οι άνθρωποι στο πέρασμα του  χρόνου, Ρωπαΐτου – Τσαπαρέλη Ζωή, Εκδ. Φιλιππότης, Ιούνιος 2006).

«Στο οργανικό σώμα της πόλης εγγράφονται στρώμα με το στρώμα η ανάπτυξη και η εξέλιξη της, οι χώροι που αναπνέει και εκείνοι από όπου τρέφεται, οι τόποι λατρείας και κλέους αλλά και εκείνοι των αποβλήτων και της δυσοσμίας της. Εγγράφονται επίσης οι αλληλεπιδράσεις της με την κοινωνία των ανθρώπων της όπως και με άλλες φυλές, οι περίοδοι της δόξας της και οι ώρες των καταστροφικών επιδρομών και αλώσεων του σώματος της ως Körper. Υλικά με μηδαμινή αξία και για τον γεωλόγο και για τον αρχαιολόγο που επιδέχονται μια και μόνη λεκτική στρωματογραφική περιγραφή κατά ISO πριν περάσουν στη λήθη: «ανθρωπογενείς επιχώσεις». Τί επιχώνουν οι επιχώσεις; ποιος τις φέρνει; οι καιροί; οι άνθρωποι; τί δείχνουν; αποσάθρωση και διάβρωση, αφαίρεση και πρόσθεση; μετατόπιση και ιζηματογένεση; εγκατάλειψη ή δημιουργία στον κύκλο της ζωής; Mια νεο- αρχαιολογία του τόπου θα αποκτούσε κάποτε ένα ενδιαφέρον αν στόχευε σε μία φαινομενολογική ανάγνωση του υπεδάφους. Και ίσως τότε να δινόταν η ευκαιρία να γραφτεί μια τρίτη στήλη στο μητρώο του, όπου το λόγο να έχει το ‘Leib’ (σώμα) της αθηναϊκής γής». (Διδακτικές πολιτισμικές υποδομές: Το παράδειγμα των εργοταξίων του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών ως φορέας εκπαίδευσης, Μάνια Μπενίση, Διπλωματική Εργασία ΕΜΠ, 2021).

Θα βρεθούμε, λοιπόν, εκεί που συναντήθηκε το γόνιμο χώμα του Ελαιώνα του Πεισίστρατου, το εύφορο έδαφος της αγροτικής Αθήνα των νεότερων χρόνων- μέχρι και τη δεκαετία του εξήντα- και η «νεκρή γη» που παρέδωσε η ανθρώπινη χρήση και οικονομία των τελευταίων εξήντα σχεδόν χρόνων μέχρι τις μέρες μας με τον επερχόμενο… «εξευγενισμό» της περιοχής. Οι εν λόγω χώροι θα λειτουργήσουν με άλλα λόγια ως πεδία έρευνας και σύγχρονα Wunderkammer, που μέσω των έργων και των συζητήσεων θα αφηγηθούν και θα ερμηνεύσουν παλιές και νέες ιστορίες των ανθρώπων και των πόλεων της Ιεράς οδού μέσα από το συνομιλείν και το συνυπάρχειν, μέσα από τις καταστροφές και τις μεταμορφώσεις του τοπίου και της ανθρωπογεωγραφίας της περιοχής.

Ανθρωπόκαινο: το έναυσμα για μια καθολική συνειδητοποίηση της πορείας της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στο στενότερο και ευρύτερο περιβάλλον της, ως μία παγκοσμιοποιημένη συνθήκη που περιλαμβάνει τα ορατά και μετρήσιμα αποτελέσματα όλων των παραμέτρων που τη δημιούργησαν κάτω από τον ανθρώπινο έλεγχο.

Στην Αθηναϊκή γειτονιά, το Ανθρωπόκαινο διαβάζεται αβίαστα στην πορεία της Ιεράς οδού από τη φύση προς τον τεχνολογικό πολιτισμό στις στρωματογραφίες του Ελαιώνα και της Ελευσίνας. Ο χρόνος μηδέν, το τώρα, διαβάζεται στην επιφάνεια του ασκούπιστου ρημαγμένου Ελαιώνα και της πολιτιστικής πρωτεύουσας Ελευσίνας, το χθές και το προχθές μας διαβάζεται στο κορεσμένο από ρύπους υπέδαφος, υπόγειο και θαλάσσιο νερό.

Αντανακλώντας τη στρωματογραφία του Ανθρωποκαίνου με φερτά ή απορριφθέντα υλικά ατάκτως ερριμμένα, η αντίστοιχη ανθρωπογεωγραφία κυριαρχείται από “απορριφθέντες” πληθυσμούς με μικρούς χρόνους παραμονής, χωρίς καμία προοπτική δημιουργίας ριζωματικής σχέσης με τον τόπο αυτόν, κάτι που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εγγενώς γόνιμη και πάντοτε φιλόξενη γη του.

Δημήτρης Αληθεινός, Δημήτρης Αμελαδιώτης (performance),  Αύγουστος Βεϊνόγλου, , Μπάμπης Βενετόπουλος, Δημήτρης Γεωργακόπουλος, Γιώργος Γυπαράκης, Collectif MASI (Madlen Anipsitaki & Simon Riedler), Campus Novel, Μάρθα Δημητροπούλου, Θοδωρής Ζαφειρόπουλος, Γιώργος Ζαμπουλάκης (performance), Βάσια Ζόρμπαλη (performance), Κάπτεν, Μιχαήλ Καρίκης, Κατερίνα Κατσιφαράκη, Νίκος Κεσσανλής, Ζήσης Κοτιώνης, Μάνια Μπενίση, Νίκος Μόσχος, Πανδώρα Μουρίκη, Δάφνη Νίτσου, Μαρία Οικονομοπούλου, Μαρία Παπαδημητρίου, Νίκος Παπαδημητρίου, Μυρτώ Παπαδοπούλου, Κώστας Παππάς, Ελένη Πανουκλιά, Βιβή Περυσινάκη, Δανάη Στράτου, Στεφανία Στρούζα, Σάββας Στρούμπος με Έλλη Ιγκλίζ (performance), Θόδωρος Τερζόπουλος (ομιλία/performance), Τάσσος Τριανταφύλλου, Γιώργος Τσακίρης, Γιώργος Τσεριώνης, Φίλιππος Τσιτσόπουλος (performance), Δημήτρης Τσουμπλέκας, Μάριος Φούρναρης, Παντελής Χανδρής, Βιβέττα Χριστούλη, Διονύσης Χριστοφιλογιάννης.

Αμελαδιώτης Δημήτρης, Collectif MASI (Madlen Anipsitaki & Simon Riedler), Γιώργος Ζαμπουλάκης, Βάσια Ζόρμπαλη, Σάββας Στρούμπος (με την Έλλη Ιγκλίζ), Θόδωρος Τερζόπουλος (με τον Σάββα Στρούμπο), Φίλιππος Τσιτσόπουλος

Μάνια Μπενίση, φωτογράφος, MSc Αρχ. Μηχ. Ε.Μ.Π., MSc Geol. Eng. Imperial College.
Καλλιόπη Παπαγγελή, αρχαιολόγος, Επίτιμος Τμηματάρχης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής.