Συν & Πλην: «Εκάβη» στο Θέατρο Βριλησσίων

Ο Ευριπίδης γράφει την «Εκάβη» εν μέσω του Πελοποννησιακού Πολέμου στα 427 π.Χ. Με κεντρικό πρόσωπο του δράματος, την πάλαι ποτέ βασίλισσα της Τροίας, το έργο μελετά τα όρια του ανθρώπινου πόνου και της ψυχικής αντοχής καθώς αθροίζει τα δεινά της απώλειας. «Χωρίς παιδιά, χωρίς άνδρα, χωρίς πατρίδα» μονολογεί η Εκάβη προς το τέλος του κειμένου μετρώντας τις συμφορές που την συναντούν χωρίς ανάσα. Η Τροία έχει πέσει, οι Έλληνες έχουν επικρατήσει και αναμένουν να φυσήξει ούριος άνεμος για να πάρουν το δρόμο της επιστροφής προς την πατρίδα. Για την ώρα, έχουν στρατοπεδεύσει απέναντι από την αλωμένη πόλη, στα θρακικά παράλια. Ανάμεσα τους, οι επιζήσαντες αιχμάλωτοι τους και η Εκάβη η οποία θρηνεί την πόλη της που μετατράπηκε «σε άντρο των νεκρών».
Η δομή του έργου έχει παραδοξότητες καθώς ξεκινάει με την παρουσία ενός ειδώλου – φαντάσματος. Είναι ο μικρότερος γιος της Εκάβης, Πολύδωρος που μόλις έχει δολοφονηθεί από τον Θρακιώτη βασιλιά Πολυμήστορα, ο οποίος αντί να αναλάβει την προστασία του, όπως του είχε παραγγείλει ο παλιός φίλος του Πρίαμος – σκοτώνει το παιδί προκειμένου να καρπωθεί το χρυσάφι που έχει πάρει μαζί του. Το σώμα του νέου ξεβράζεται στα παράλια του στρατοπέδου των Αχαιών, καθώς ο ίδιος το ζήτησε από τους θεούς για να μην μείνει άταφος. Την ίδια ώρα, η Εκάβη – ανήξερη ακόμα για την κατάληξη του γιου της – προσπαθεί να αναχαιτίσει τη θυσία της Πολυξένης. Το φάντασμα του Αχιλλέα, έχει εμφανιστεί ζητώντας την πριγκιποπούλα ως σφάγιο στον τύμβο του. Δύο είδωλα, δηλαδή, λειτουργούν ως μοχλοί δράσης της τραγωδίας.

Κι ενώ η μητέρα προσπαθεί να σώσει την κόρη της από τα χέρια του αμοραλιστή Οδυσσέα που έχει έρθει για να την οδηγήσει στο θάνατο, η Πολυξένη με παρρησία αντιμετωπίζει το θάνατο ως λύτρωση αφού θα την γλιτώσει από την δουλεία και τον ατιμασμό. Πριν κοπάσει ο θρήνος για τη σφαγή της Πολυξένης, η Εκάβη μαθαίνει για το χαμό του Πολύδωρου. Η ρημαγμένη βασίλισσα τότε, μετατρέπεται σε εργαλείο εκδικητικής μανίας, ζητώντας από τον Αγαμέμνονα να συνεργήσει μαζί της στην εκδίκηση του άπληστου Πολυμήστορα, περνώντας έτσι στο δεύτερο μέρος του έργου.

Δεν υπάρχει τέλος στο χαμό σε αυτή την τραγωδίας, όπου ο Ευριπίδης σχολιάζει την έκπτωση και την αποκτήνωση των πάντων μέσα στην πολεμική συνθήκη, επικρίνει την υστεροβουλία και την αλαζονεία της εξουσίας και αμφισβητεί την παρουσία των θεών που επιτρέπουν τόσες αμέτρητες συμφορές να χτυπούν τους ανθρώπους.
Η «Εκάβη» παίχτηκε για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ Επιδαύρου κατά τα εγκαίνια της διοργάνωσης το 1955 με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού και σκηνοθέτη τον Αλέξη Μινωτή. Είχαν προηγηθεί κι άλλα ανεβάσματα του έργου από το Εθνικό Θέατρο (1943) με την αδικοχαμένη Ελένη Παπαδάκη στον ομώνυμο ρόλο και μεσοπολεμικά με την Μαρίκα Κοτοπούλη σε σκηνοθεσία του Φώτου Πολίτη.

Η Μαρίνα Καλογήρου στο ρόλο της Πολυξένης.

Με περισσότερες αδυναμίες και λιγότερες αρετές ανεβαίνει η «Εκάβη» του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία της Ιώς Βουλγαράκη. Καταρχάς, η πλειονότητα των ερμηνειών υποφέρει από την επιφανειακή διαχείριση, δεν έχει βάθος, δεν μεταδίδει τον πόνο της απώλειας και της καταστροφής – παρά ελάχιστα και αποσπασματικά. Πλέον προβληματική, η εμφάνιση της Ελένης Κοκκίδου στον ομώνυμο ρόλο.

Την ίδια ώρα, ο Χορός των Τρωάδων δεν αποκτά μια καθαρή ταυτότητα, μπερδεύεται ανάμεσα στα φωνητικά και κινησιολογικά τεχνάσματα. Η λιτότητα που χαρακτηρίζει τις σκηνοθεσίες της Βουλγαράκη είναι ορατή κι εκτιμητέα κι εδώ, αλλά δεν επαρκεί· αφού απλώς τσαλαβουτά στον θρηνητικό πυρήνα του έργου και δεν βουλιάζει μέσα του.

Ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης και Ελένη Κοκκίδου σε σκηνή της παράστασης.

Η Ελένη Βαροπούλου κάνει ένα δώρο στα λογοτεχνικά και θεατρικά πράγματα με τη νέα της εργασία πάνω στον Ευριπίδη και τα πάθη της βασίλισσας Εκάβης. Λόγος πυκνός νοημάτων, υψηλής συγκίνησης για το ανθρώπινο άλγος και τα δεινά των θνητών που, δυστυχώς, σκοντάφτει στις ερμηνείες της παράστασης και δεν κατακτά το ενεργειακό ύψος που του αναλογεί.

Οι μοναδικές ατμοσφαιρικές ποιότητες στην παράσταση εξασφαλίζονται από τον πένθιμο φωτιστικό σχεδιασμό του Αλέκου Αναστασίου που δημιουργεί σκιάσεις μέσα στον κόσμο των ζωντανών, ταυτίζοντας την πενθούσα ζωή με τον ίδιο το θάνατο.

Πεδίο μάχης σπαρμένο από ακρωτηριασμένα αγάλματα: Αυτό είναι το σκηνικό τοπίο που έχει δημιουργήσει εύστοχα για την Εκάβη η σκηνογράφος Μαγδαληνή Αυγερινού, υπερτονίζοντας το αρχέγονο της πολεμικής ματαιότητας – μια κατάσταση που το είδος μας γνωρίζει και βιώνει αδιάλειπτα μέχρι και σήμερα. Η Αυγερινού δίνει την ίδια απόχρωση των ωχρών αγαλμάτων και στα κοστούμια των πρωταγωνιστών (ίσως σε μια προσπάθεια να βρει παντού θύματα, τόσο σε νεκρούς όσο σε και ζωντανούς) αλλά αυτή η ομοιογένεια ατονεί σοβαρά την αισθητική της παράστασης.

Στον 17μελή θίασο (μαζί με το γυναικείο Χορό των Τρωάδων) – μια, ομολογουμένως, γενναία επιλογή για ιδιωτικό θίασο – συναντάμε πολλούς και καλούς ηθοποιούς, λιγότερο ή περισσότερο ασκημένους στο αρχαίο δράμα. Παρόλα αυτά, η σκηνική τους αξία συσχετιζόμενη με την τωρινή απόδοση τους είναι δυσανάλογη. Κι έτσι, από την πολυμελή ομάδα μόλις τρεις ηθοποιοί διασώζονται ερμηνευτικά: Η Μαρίνα Καλογήρου στο ρόλο της Πολυξένης που θυσιάζεται στον τύμβο του στρατηλάτη Αχιλλέα να βρίσκει με μέτρο την τραγικότητα του ρόλου της και να διατηρεί τον ίδιο καλό έλεγχο στα σωματικά της ξεσπάσματα. Ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης που ποτίζει με πραγματική αλήθεια τα λόγια του Ταλθίβιου και είναι ο μόνος του θιάσου που κατακτά το ύψος της συγκίνησης, σε ένα έργο θρήνου. Τέλος, ο Ερρίκος Μηλιάρης στο ρόλο του Πολύδωρου, μια ερμηνεία που έρχεται από το φάσμα των νεκρών – και γι’ αυτό είναι αυξημένης πρόκλησης.

Ο Άκης Σακελλαρίου στο ρόλο του Πολυμήστορα.

Κακά τα ψέματα: Ο επώνυμος ρόλος του έργου, αυτός της Εκάβης είναι ο μοχλός που κινητοποιεί την παράσταση, που εμψυχώνει τα λόγια του Ευριπίδη, που κουβαλάει την συμφορά από το πρώτο έως το τελευταίο λεπτό της παράστασης. Η αποστολή της Ελένης Κοκκίδου, επομένως, ήταν διττή: Να αποδώσει το μεγαλείο της εξόντωσης που βιώνει η ηρωίδα της και συνάμα να συμπαρασύρει σε αυτό ολόκληρη την παράσταση. Δυστυχώς, η πολύπειρη (και σε δραματικούς ρόλους) ηθοποιός δεν φτάνει τα θρηνητικά ύψη της βασίλισσας Εκάβης, ο λόγος της δεν έχει το απαιτούμενο βάθος, δεν πείθει από την θέση ενός αδιανόητα πάσχοντος προσώπου που βλέπει τα πάντα να γκρεμίζονται γύρω της και θάβει τα παιδιά της το ένα μετά το άλλο. Μόνο κατά τις στιγμές όπου καταλαμβάνεται από θυμό μοιάζει να πλησιάζει το αιτούμενο. Το ίδιο προβληματική είναι και η αλληλεπίδραση της με την υπόλοιπη πρωταγωνιστική ομάδα (δείτε την σκηνή αποχαιρετισμού με την Πολυξενη – Μαρίνα Καλογήρου, λόγου χάρη), ακόμα και με το Χορό, που και ο ίδιος από την πλευρά του έχει άλλα ζητήματα τα διαχειριστεί.
Την ίδια ώρα, άοσμοι και άγευστοι, προκύπτουν οι ανδρικοί ρόλοι ως εκπρόσωποι του ιμπεριαλισμού, του επεκτατισμού και της εξουσίας: Ο Θανάσης Κουρλαμπάς στα όρια της διεκπεραίωσης ως Οδυσσέας δεν φορτίζει στο ελάχιστο την σύντομη παρουσία του που – διάολε – αναγγέλλει μια βασιλική ανθρωποθυσία, ο Αλέκος Συσσοβίτης προσδίδει ελάχιστες στιγμές κύρους στο ρόλο του Αγαμέμνονα ενώ ο Άκης Σακελλαρίου φέρει αρχικά το πνεύμα της δολιότητας του Πολυμήστορα· όμως, όταν πια κατακρημνίζεται από την εκδικητική μανία της Εκάβης ολισθαίνει προς την καρικατούρα. Μιλάμε, δηλαδή, για ένα σύνολο αξιολογότατων ηθοποιών σε ατυχείς στιγμές.

Μόλις πριν από λίγους μήνες παρακολουθήσαμε την πληρέστερη σκηνοθεσία της Ιώς Βουλγαράκη σε μια συνταρακτική σύγχρονη τραγωδία – την «Αρκουδοράχη» του Εντ Τόμας – η οποία (συμπτωματικά ή όχι) είχε ως θεματικό πυρήνα και πάλι τον πόλεμο. Η συνάντηση της, όμως, με την αρχαία τραγωδία (τουλάχιστον αυτή τη φορά) δεν είναι εξίσου αποδοτική. Καταρχάς, παραλαμβάνει μια πασίγνωστη ιστορία σε μια, όχι συχνά, παιζόμενη τραγωδία. Έχει, δηλαδή, μια ευκαιρία να κινηθεί σε ένα λιγότερο κορεσμένο πεδίο με ανανεωτική ματιά. Δυστυχώς, δεν την αξιοποιεί. Αλλά ακόμα κι αν λείπει η ιδέα μιας πιο στιβαρής σκηνοθετικής προσέγγισης, η σχέση της με το ανθρώπινο δυναμικό δεν μοιάζει να ευδοκιμεί. Οι ερμηνείες χωλαίνουν στην συντριπτική πλειονότητα τους και το διακύβευμα της λειτουργίας του Χορού παραμένει σε εκκρεμότητα.

Παρότι και στο εννεαμελές σχήμα του Χορού συναντάμε διακεκριμένες ηθοποιούς της νεότερης γενιάς (ενδεικτικά αναφέρουμε την Ειρήνη Μπούνταλη, την Ευσταθία Λαγιόκαπα, την Αμαλία Τσεκούρα) και μάλιστα με καλές φωνές, το χορικό σύνολο δίνει το τελικό αποτέλεσμα μιας σύγχυσης. Οι συνεκφωνήσεις είναι μεν καλά δουλεμένες, αλλά συνολικά τα χορικά λογίζονται ως φλύαρα, οι λαρυγγισμοί (όπου επιλέγονται – σε μια προσπάθεια να τονιστεί η ασιατική καταγωγή των Τρωάδων) αποτυπώνονται ως ένα ηχητικό χάος ενώ ούτε οι κινησιολογικές οδηγίες με την υπογραφή της Χαράς Κότσαλη (με ελάχιστες, κατά τόπους, εξαιρέσεις) μοιάζουν να συνεπικουρούν την παρουσία τους επί σκηνής.

Με ελάχιστες αισθητικές και ερμηνευτικές εξαιρέσεις, μια επίπεδη απόδοση της ευριπίδειας τραγωδίας.