Επί Ασπαλάθων: Το τελευταίο ποίημα του Γιώργου Σεφέρη

Σαν σήμερα, στις 20 Σεπτεμβρίου του 1971, έφυγε από τη ζωή ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές μας. Ο πρώτος Έλληνας ποιητής που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας -μόνο εκείνος και ο Οδυσσέας Ελύτης είχαν αυτή την τιμή – ο Γιώργος Σεφέρης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους (τόσο με τη διπλωματική, όσο και με την ποιητική ιδιότητά του) της χώρας μας.

Η γλώσσα του πάντα πυκνή και εύστοχη, συγκέντρωσε αυτό που ο ίδιος ονόμασε επιγραμματικά «καημό της ρωμιοσύνης». Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένας από τους πιο διάσημους στίχους του, το πολυδιαβασμένο «όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει» από το ποίημα με τίτλο «Με τον τρόπο του Γ.Σ.». Σε ηλικία μόλις 36 ετών, έγραφε με περίσσεια ειρωνεία, αλλά και πόνο, για την αδιαφορία των Ελλήνων μπροστά στην τεράστια πολιτική αστάθεια, που λίγους μήνες αργότερα οδήγησε στη δικτατορία του Μεταξά.

“Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει· / παραπετάσματα βουνών αρχιπέλαγα γυμνοί γρανίτες… / Το καράβι που ταξιδεύει το λένε ΑΓ ΩΝΙΑ 937”. Έτσι κλείνει το ποίημα του ο ποιητής -και αυτή δεν θα ήταν η τελευταία φορά που θα εξέφραζε την ανησυχία του για την τύχη της πατρίδας του.

Γιώργος Σεφέρης

Το 1963, ο Γιώργος Σεφέρης βραβεύεται με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας από τη Σουηδική Βασιλική Ακαδημία των Επιστημών.

Κατά την ομιλία του, στην τιμητική τελετή απονομής, στις 10 Δεκεμβρίου του 1963, θα αναπτύξει σε γαλλική γλώσσα, ενώπιον της Σουηδικής Ακαδημίας «λίγα λόγια για τη νεότερη ελληνική παράδοση».

Ας διαβάσουμε ένα απόσπασμα από την ιστορική ομιλία του:

“Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. O ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμη πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: «Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα» λέει ο Ηράκλειτος· «ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν» (μτφρ. ”δεν πρέπει ο Ήλιος να ξεπερνάει το μέτρο· διαφορετικά, οι ίδιες οι Ερινύες θα προσφερθούν ως βοηθοί της Δικαιοσύνης”).

[…]

Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή. Το ίδιο και η ποίηση. Είναι για μένα σημαντικό το γεγονός ότι η Σουηδία θέλησε να τιμήσει και τούτη την ποίηση και όλη την ποίηση γενικά, ακόμη και όταν αναβρύζει ανάμεσα σ’ ένα λαό περιορισμένο. Γιατί πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης”.

Ο Γιώργος Σεφέρης στην τελετή απονομής του Νόμπελ

Λίγους μήνες μετά την βράβευσή του από τη Σουηδική Ακαδημία, ο Γιώργος Σεφέρης αναγορεύτηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, ενώ το καλοκαίρι του ίδιου έτους σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και τον Ιούνιο του 1965 επίτιμος διδάκτωρ του Πρίνστον.

Τον Απρίλιο του 1967 η δικτατορία των Συνταγματαρχών κατέλυσε το Σύνταγμα στην Ελλάδα. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο ποιητής προσκαλείται να διδάξει στην Έδρα Τσαρλς Έλιοτ Νόρτον για την Ποίηση του Χάρβαρντ για το ακαδημαϊκό έτος 1969-1970, αλλά απορρίπτει την πρόταση με επίσημη επιστολή προς τον πρύτανη του ιδρύματος. Παράλληλα, αρνείται να δημοσιεύσει τη δουλειά του στην Ελλάδα. Αυτή είναι η πρώτη “σιωπηρή” δήλωσή του κατά της Χούντας.

Δύο χρόνια αργότερα,ο Γιώργος Σεφέρης θα μιλήσει για πρώτη φορά δημόσια κατά της δικτατορίας. Μεταξύ άλλων θα πει: “Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς όλως διόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας, στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Είναι μια κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης όπου, όσες πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι’ αυτές να καταποντισθούν μέσα στα ελώδη στεκάμενα νερά. Δε θα μου ήταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτοιες ζημιές δε λογαριάζουν παρά πολύ για ορισμένους ανθρώπους. Δυστυχώς, δεν πρόκειται μόνο γι’ αυτόν τον κίνδυνο.

Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μάς βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό. Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό, και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι Εθνική επιταγή.

Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό, να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω”.

Για τα όσα είπε, θα του αφαιρεθεί ο τίτλος του πρέσβη επί τιμή, καθώς και το δικαίωμα χρήσης διπλωματικού διαβατηρίου. Σύμφωνα με την τρισέλιδη επιστολή του υπουργού εξωτερικών της Χούντας, Παναγιώτη Πιπινέλη, προς τον Σεφέρη, οι κυρώσεις αυτές επιβλήθηκαν, γιατί η δήλωσή του είχε μεταδοθεί από τη σοβιετική ραδιοφωνία -και άρα αποτελούσε… αντεθνική προπαγάνδα.

Πράγματι ο μεγάλος μας ποιητής θα τηρήσει τη σιωπή του και δεν θα δημοσιεύσει ποίημά του μέχρι και τον θάνατό του. Στις 22 Ιουλίου 1971 θα εισαχθεί στον Ευαγγελισμό με συμπτώματα έλκους και τελικά θα φύγει από τη ζωή τη Δευτέρα 20 Σεπτεμβρίου. Δύο μέρες αργότερα πραγματοποιήθηκε σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης η κηδεία του, η οποία όπως ήταν φυσικό είχε μαζική προσέλευση και τελικά εξελίχθηκε σε σιωπηρή πορεία κατά της δικτατορίας.

Τρεις ημέρες μετά τον θάνατό του, θα δημοσιευτεί το τελευταίο ποίημά του στο Βήμα (23-9-71). Με τίτλο “Επί Ασπαλάθων…”, το ποίημα βασίζεται στο χωρίο 616 της Πολιτείας του Πλάτωνα, όπου ο φιλόσοφος μιλά για τη μεταθανάτια τιμωρία των αδίκων και συγκεκριμένα του τύραννου Αρδιαίου. Μέσα σε λίγους στίχους, ο ποιητής θα κάνει ξεκάθαρα τα αισθήματά του για τους πανταχού τυράννους…

“Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν
ακόμη…

Γαλήνη.
— Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού
τ’ αυλάκια·

τ’ όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν

τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος”

31 του Μάρτη 1971