1ο Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ: Η Σάμος ανοίχτηκε στον κόσμο

Ήταν το 1997 όταν το Σωματείο Ελλήνων Σκηνοθετών Παραγωγών Κινηματογράφου, με τους Λάκη Παπαστάθη και Βασίλη Βαφέα, ίδρυσαν το πρώτο ελληνικό φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, στο Πυθαγόρειο της Σάμου. Διεξήχθη συνολικά για 13 χρόνια, 8 στην Ανατολική Σάμο και 5 στο Λαύριο. Φέτος, «μηδένισε» και εκκίνησε για ένα νέο συναρπαστικό ταξίδι, σε νέο τόπο, το Καρλόβασι, με νέο τίτλο, «Μεσογειακοί Διάλογοι: 1^ο Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ», ο οποίος αντικατοπτρίζει εύστοχα τη φιλοσοφία και τους στόχους του. Χωρίς, όμως, τον σπουδαίο Λάκη Παπαστάθη, ο οποίος έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Μάρτιο.

Το Φεστιβάλ πραγματοποιείται από τον Οργανισμό Συλλογικής Διαχείρισης και Προστασίας των Δικαιωμάτων των Παραγωγών Κινηματογραφικών Έργων ΕΡΜΕΙΑΣ, σε συνεργασία με τον Δήμο Δυτικής Σάμου και τη Σχολή Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, ενώ η οργανωτική επιτροπή αποτελείται από τους Βασίλη Βαφέα, Αρετή Καλεσάκη, Κατερίνα Μάλλιου και Παναγιώτη Σασλίδη.

Εμείς βρεθήκαμε στο Καρλόβασι της Σάμου, από τις 15 έως τις 18 Σεπτεμβρίου, και σας μεταφέρουμε τις εντυπώσεις μας. Τέσσερις γεμάτες ημέρες και ένα πλούσιο πρόγραμμα το οποίο περιλάμβανε 40 ντοκιμαντέρ από την Αίγυπτο, την Ελλάδα, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Κύπρο και την Τουρκία, ειδικά αφιερώματα και παράλληλες εκδηλώσεις, όλα με ελεύθερη είσοδο, στους χώρους του Δημαρχείου και του Θερινού Σινεμά – Κτήριο Προβατάρη, το οποίο ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Γιώργος Σγουράκης και Γιάννης Ρίτσος

Η τέχνη εδώ, στους «Μεσογειακούς Διαλόγους», και  συγκεκριμένα ο κινηματογράφος, απεδείχθη, για ακόμη μια φορά, πως, στα σωστά “χέρια”, μπορεί να ανυψωθεί και να αναλάβει τον ρόλο που της αρμόζει. Και ποιος είναι αυτός; Μα, φυσικά, να ενώνει. Η Μεσόγειος, σημαντικό εμπορικό και ταξιδιωτικό πέρασμα από αρχαιοτάτων χρόνων, ιστορικά δείχνει να βρίσκεται σε ένα “αιώνιο αλισβερίσι”. Αγαθά, ήθη, έθιμα, παραδόσεις, τέχνες, γαστρονομία και τόσα πολλά άλλα διαμοιράζονται από τους λαούς που την περιβάλλουν και εξαπλώνονται από τη μια άκρη της έως την άλλη. Τα καταγάλανα νερά της υπήρξαν “μάρτυρας” της γέννησης μεγάλων πολιτισμών, της ακμής και της πτώσης τους, είδαν τους ανθρώπους να χωρίζονται από τον πόλεμο και τις διαφόρων ειδών σκοπιμότητες, να ενώνονται από την αγάπη, την ανθρωπιά, την αλληλεγγύη, τις χαρές και τις πίκρες.

Έχοντας βαθιά επίγνωση του συγκεκριμένου πλαισίου, το Φεστιβάλ, έθεσε ως πρωταρχική ιδέα τον διάλογο ανάμεσα στους καλλιτέχνες και τους διανοούμενους των μεσογειακών χωρών ώστε να αναζητηθεί η κοινή μας ταυτότητα και τα κοινά μας ενδιαφέροντα στον 21ο αιώνα. Και με χαρά είδαμε ένα τέτοιο ελπιδοφόρο και ενωτικό μήνυμα να τονίζεται και από τους ίδιους τους δημιουργούς που μας παρουσίασαν τα έργα τους στη φετινή διοργάνωση.

«Είμαστε ενθουσιασμένοι που συμμετέχουμε σε αυτό το φεστιβάλ και αυτή την “ανταλλαγή”, καθώς βλέποντας το που οδεύει ο κόσμος μας, η αλληλεγγύη και η συνεργασία μεταξύ των χωρών μας είναι πολύ σημαντική», δήλωσε, στη Συνέντευξη Τύπου, ο Τούρκος σκηνοθέτης Enis Riza, συνιδρυτής και για πολλά χρόνια Πρόεδρος, της Ένωσης Τούρκων Δημιουργών Ντοκιμαντέρ, ο οποίος συμμετείχε, στους «Μεσογειακούς Διαλόγους», με το «Θυμήσου στις…16 Μαρτίου», σε συν-σκηνοθεσία με την Ebru Serementi, για την επέλαση του φασισμού στη γείτονα χώρα που κορυφώθηκε με τη φονική βομβιστική επίθεση, στις 16 Μαρτίου 1978, μπροστά από τη Φαρμακευτική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Το ντοκιμαντέρ, ένα από τα πολλά της διοργάνωσης που μιλάει για την αναγκαιότητα διάσωσης της ιστορικής/συλλογικής μνήμης, διατρέχει τον τραγικό “κύκλο αίματος” που οδήγησε στο πραξικόπημα του Κενάν Εβρέν.

Την «υποχρέωση να μην ξεχάσουμε ποτέ» τονίζει, επίσης, και το μικρού μήκους «Πράσινη Γραμμή – Τα Δάκρυα της Αντιγόνης» του Κύπριου δημιουργού Διομήδη Νικήτα -ίσως το πιο “προσωπικό” ντοκιμαντέρ των «Μεσογειακών Διαλόγων»- όπου η οικογένεια του σκηνοθέτη, μετά από πολλά χρόνια, επιστρέφει στην τουρκοκυπριακή πλευρά, για να ξαναδεί τον τόπο της, με την συνταρακτική σκηνή όπου η μητέρα αγγίζει τους τοίχους του παλιού της σπιτιού, με δάκρυα στα μάτια, να προκαλεί βαθιά συγκίνηση στον θεατή. Οι πληγές της εισβολής, ωστόσο, οι οποίες εξακολουθούν να παραμένουν ανοιχτές, δεν απέτρεψαν τον Διομήδη Νικήτα από το να στείλει το δικό του ενωτικό μήνυμα: «Εύχομαι η επιθυμία των φίλων και συναδέλφων Τούρκων, οι διάφορες χώρες, επιτέλους, μεταξύ τους να συνεργαστούν για να βρεθούν κάποιες λύσεις μέσα σε ένα λογικό, εφικτό και αδελφικό πλαίσιο να πραγματοποιηθεί. Γιατί, όντως, η Μεσόγειος πρέπει να ενώνει τις χώρες μεταξύ τους».  

Νίκος Κούνδουρος και Λάκης Παπαστάθης

Η μνήμη, λοιπόν, αναδείχθηκε ένας από τους κύριους πρωταγωνιστές του 1ου Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ, εδώ στο Καρλόβασι, σε περισσότερα από ένα επίπεδα. Το πρόγραμμα, άλλωστε, δεν περιλάμβανε μόνο σύγχρονα ντοκιμαντέρ αλλά και ταινίες προηγούμενων δεκαετιών, γιατί ένα από τα “μότο” της διοργάνωσης είναι ότι «ο πολιτισμός έχει ένα παρελθόν, ένα παρόν και μια συνέχεια». 

Μάλιστα, ο ίδιος ο Βασίλης Βαφέας επέστησε την προσοχή μας σε έναν επιπλέον κομβικό ρόλο του Φεστιβάλ, οι ταινίες αυτές να γίνουν ένα κομμάτι του αρχείου: «Είμαστε υποχρεωμένοι να διατηρήσουμε όλον αυτόν τον πλούτο του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού», δήλωσε στη Συνέντευξη Τύπου ο κορυφαίος Έλληνας σκηνοθέτης. Στην προσπάθεια της αυτή, να διαφυλάξει ένα τέτοιο σπάνιο κινηματογραφικό υλικό, η διοργάνωση κατάφερα να διαφυλάξει, παράλληλα, μια Ελλάδα που πλέον έχει χαθεί, με ταινίες για την ίδια τη Σάμο, όπως το λαογραφικό ντοκιμαντέρ του πρωτοπόρου καλλιτέχνη-φωτογράφου, Δημήτρη Βαλή «Σάμος, Το Νησί των Μακάρων», ένα μωσαϊκό εθίμων και παραδόσεων, το οποίο σκιαγραφεί τους ανθρώπους και την αυθεντική ζωή του νησιού πριν “διαβρωθεί” από τον σύγχρονο τρόπο ζωής. «Σκοπός αυτού του Φεστιβάλ είναι να αναδείξει τη Μεσόγειο ως θάλασσα ειρήνης, αγάπης και πολιτισμού και όχι σαν ένα μέσο το οποίο διαχωρίζει τους λαούς μας, αλλά σαν ένα μέσο το οποίο μας ενώνει. Μια διαδρομή που ξεκινάει από το παρελθόν και τα λαογραφικά μας στοιχεία, φτάνει στο παρόν και μάς προβληματίζει για ό,τι πρόκειται να γίνει στο μέλλον», μάς είπε η εγγονή του, Άννα, κατά τη διάρκεια της επίσημης τελετής έναρξης.

Στο ίδιο μήκος κύματος και το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ του Χρήστου Βούπουρα «Ο Χορός των Αλόγων» (2001), το οποίο, μέσα από τα μάτια ενός μικρού παιδιού με οδηγό και αφηγητή την Αϊβαλιώτισσα γιαγιά του, μάς παρουσιάζει ένα πανάρχαιο τελετουργικό έθιμο που επιζεί έως σήμερα σε διάφορα χωριά της Λέσβου. Από την άλλη μεριά, δύο άλλα ντοκιμαντέρ, η «Αναμονή» (1962) του Κώστα Σφήκα και το «Κάποτε την Κυριακή» του Νίνου Μικελίδη, πραγματοποιούν ένα νοσταλγικό «ταξίδι» στην Αθήνα του παρελθόντος, σκιαγραφώντας το καθένα αντίθετες όψεις. Το πρώτο, τον καθημερινό παλμό μιας πολυσύχναστης και πολύβοης, εν τη γενέσει της, μητρόπολής, και το δεύτερο την κυριακάτικη «ραστώνη» της, ενδεδυμένη υπό τον ήχο της «Συννεφιασμένης Κυριακής» του Βασίλη Τσιτσάνη.

«Ecumenopolis: Μια Πόλη Χωρίς Όρια»

«Όσο θυμόμαστε τους νεκρούς μας δεν πεθαίνουνε», δηλώνει ο Βασίλης Βαφέας. Οι «Μεσογειακοί Διάλογοι», λοιπόν, ήταν αφιερωμένοι στη μνήμη του Λάκη Παπαστάθη και οι εκδηλώσεις ξεκίνησαν με προβολή του ντοκιμαντέρ του «Ο Δράκος του Νίκου Κούνδουρου», ένα επεισόδιο της σειράς της ΕΡΤ «Παρασκήνιο». Στην ταινία, οι δύο εμβληματικοί κινηματογραφικοί δημιουργοί μιλούν για την αριστουργηματική ελληνική ταινία που άφησε εποχή, καθισμένοι στον καναπέ να την παρακολουθούν και να σχολιάζουν, να θυμούνται, να συζητούν σαν δύο φίλοι και σαν δύο δεξιοτέχνες της κινηματογραφικής τέχνης. Εν συνεχεία, ακολούθησε συζήτηση για τον Λάκη Παπαστάθη, με τη συμμετοχή φίλων και συνεργατών του, που έριξε περισσότερο φως στην προσωπικότητα και το έργο του.

Στα συναρπαστικά “πορτραίτα” σπουδαίων ανθρώπων των τεχνών και των γραμμάτων, που είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε στο Φεστιβάλ, συγκαταλέγεται και το ντοκιμαντέρ «Γιάννης Ρίτσος» (1984) του Κώστα Αριστόπουλου. Ένα αυτοβιογραφικό “οδοιπορικό” του σπουδαίου ποιητή στα μέρη που τον στοίχειωσαν και τα γεγονότα που τον σημάδεψαν, με τον ίδιο να αφηγείται τη ζωή του και να διαβάζει ποιήματα του. Το ντοκιμαντέρ προλόγισε η κόρη του, Έρη Ρίτσου.

Τη δεύτερη μέρα του Φεστιβάλ γνωρίσαμε την τελευταία, ίσως, μεγάλη φωνή του Δημοτικού Τραγουδιού, τη Γιώτα Βέη. Αρχικά, μέσα από το ντοκιμαντέρ του Στάθη Ρέππα, «Του Τραγουδιού τα Μάγια» , και αργότερα, με μια συναυλία, στον Προαύλιο Χώρο της Πορφυριάδας Σχολής, όπου είχαμε την ανεκτίμητη ευκαιρία να ακούσουμε, ζωντανά, την “εξωπραγματική” φωνή της, ανακαλύπτοντας έναν έναν τους λόγους που ο Νότης Μαυρουδής την αποκαλούσε «Ξωτικό Παράδεισο», σε μια βραδιά από την οποία δεν έλειψε το κέφι και ο χορός.

Η συναυλία της Γιώτας Βέη στην Πορφυριάδα Σχολή

Οι «Μεσογειακοί Διάλογοι» δεν εστίασαν, όμως, μόνο στο “χθες”, αλλά κατάφεραν να αναδείξουν σύγχρονα ζητήματα, δίνοντας, παράλληλα, φωνή στους κατατρεγμένους και περιθωριοποιημένους αυτού του κόσμου. Την Κυριακή το πρωί, με όποιον και να συζητούσες, μια ήταν η φράση που έβγαινε από το στόμα του “Τι ωραίο που ήταν το τούρκικο”. Ο λόγος, βέβαια, για το ντοκιμαντέρ «Ecumenopolis: Μια Πόλη Χωρίς Όρια», του εξαιρετικού Τούρκου σκηνοθέτη Imre Azem.

Αδιαμφισβήτητα ένα από τα highlights της φετινής πρώτης διοργάνωσης, όπου μάς παρουσιάζεται το σκληρό «πρόσωπο» της Κωνσταντινούπολης, σε μια καταστροφική, νεοφιλελεύθερη πορεία “ανάπτυξης” που σχετίζεται με τον κατασκευαστικό τομέα και την επέκταση της πόλης, η οποία, εν τέλει, απειλεί το δικαίωμα των κατοίκων της στη στέγαση -άνθρωποι εκδιώχνονται από τα σπίτια τους-, το περιβάλλον και την ίδια τη δημοκρατία. Πρόκειται για ένα ζήτημα, σύμφωνα με τον ίδιο τον δημιουργό της, που ξεπερνά τα σύνορα της Τουρκίας και μάς απασχολεί, με διαφορετικό τρόπο, όλους, αν και όπως υπογραμμίζει «η Ελλάδα (σε αντίθεση με τη γείτονα χώρα) έχει το επίπεδο της δημοκρατίας που αποτρέπει το κράτος από το να εξαφανίζει ολόκληρες γειτονιές από τον χάρτη». 

Ένα ουσιαστικό πρόβλημα που δείχνει να απασχολεί έντονα τόσο τους Σαμιώτες αλλά και τους κατοίκους των υπόλοιπων νησιών, έφερε στο προσκήνιο η προβολή των τριών μερών του ντοκιμαντέρ «Ταξιδεύοντας με την Ευαγγελίστρια» του Μανούσου Μανουσάκη, ένα από τα πολλά του Φεστιβάλ με θεματική την εργασία. Στο επίκεντρο τα παλιά παραδοσιακά καΐκια και η ξηλοναυπηγική, μια τέχνη που κινδυνεύει να χαθεί οριστικά. Μάλιστα, την ημέρα της προβολής  του πρώτου μέρους ενημερωθήκαμε για την ψηφιακή πλατφόρμα woodenboats.gr στόχος της οποίας είναι η υποστήριξη της ξυλοναυπηγικής τέχνης, η θεσμική αναγνώριση της πολιτιστικής της αξίας και η διακοπή της επιδοτούμενης καταστροφής των αλιευτικών καϊκιών από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ελληνικό κράτος.

Το 1ο Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ μάς προσέφερε πολλές συγκινήσεις. Μια από αυτές προήλθε από το «Musicalementautre» του Nicolas Moissakis, μια τρυφερή ιστορία θάρρους, επιμονής, γενναιοδωρίας και φιλίας, που δεν θα μπορούσε να μην “αγγίξει” τις καρδιές όσων την παρακολούθησαν. Ο Jean Pierre Dussert, ένας αυτιστικός, σχιζοφρενής, βιρτουόζος του πιάνου, υπήρξε για μια μακρά περίοδο 27 χρόνων έγκλειστος σε ψυχιατρεία, “απομακρυσμένος” από το υπέροχο χάρισμα του. Το ντοκιμαντέρ αφηγείται τη γνωριμία του με τον φλαουτίστα και ακτιβιστή Γιώργο Νικολαΐδη, o οποίος τον βοήθησε να “ξαναφέρει” τη μουσική πίσω στη ζωή του. Μαζί του ο Jean Pierre περιόδευσε σε όλη τη Γαλλία, δίνοντας συναυλίες σε φυλακές, γηροκομεία αλλά και φεστιβάλ, φέρνοντας, και εκείνος με τη σειρά του, τη μουσική στη ζωή των ανθρώπων που την έχουν, όπως και ο ίδιος, περισσότερο ανάγκη.

Η ταινία προβλήθηκε για πρώτη φορά εκτός Γαλλίας και, αν όλα πάνε καλά, ο Jean Pierre, θα επισκεφτεί την χώρα μας τον ερχόμενο Οκτώβριο, για να μάς δώσει την ευκαιρία να απολαύσουμε το απύθμενο ταλέντο του και από κοντά. Το μήνυμα που θέλησε να τονίσει ο Γιώργος Νικολαΐδης; «Η διαφορετικότητα είναι πηγή έμπνευσης, είναι κίνητρο υπέρβασης, είναι δείγμα αμοιβαίας ολοκλήρωσης και εμπλουτισμού». 

«Musicalementautre»

Την τελευταία ημέρα του Φεστιβάλ ο αέρας διαπνεόταν από αισιοδοξία για το μέλλον του θεσμού. Πρωτύτερα, το Σάββατο, στη Συνέντευξη Τύπου, τόσο ο Δήμαρχος Δυτικής Σάμου, Αλέξανδρος Λυμπέρης, όσο και ο Ανδρέας Παπασαλούρος, Κοσμήτορας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, εξέφρασαν την επιθυμία τους και τη στήριξη τους, ώστε οι «Μεσογειακοί Διάλογοι» να έχουν και συνέχεια.

Σε ερώτηση μάς «ποια ήταν η επίγευση που του άφησε η φετινή διοργάνωση», ο σκηνοθέτης και μέλος της οργανωτικής επιτροπής, Βασίλης Βαφέας, αναφέρθηκε, φυσικά, στην ανταπόκριση του κόσμου, η οποία, όπως είχαμε την ευκαιρία να αντιληφθούμε και οι ίδιοι, υπήρξε «θερμή». Μια υπόσχεση για το μέλλον;  Η Δευτέρα υπήρξε μια ιδιαίτερη βραδιά για τον κύριο Βαφέα, καθώς η σουρεαλιστική ποιητική ταινία του, «Κοσμικό Ανατομείο» (1993), επιστρέφει μετά από τριάντα χρόνια σε έναν από τους χώρους όπου και γυρίστηκε, το Θερινό Σινεμά – Κτίριο Προβατάρη, ένας υπέροχα συμβολικός τρόπος για να “κλείσει” το 1ο Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ στο Καρλόβασι.

Φεύγοντας από το Καρλόβασι, οι “αποσκευές” μου ήταν γεμάτες από εμπειρίες, συναισθήματα και καλό κρασί. Η Σάμος αποδείχθηκε το καταλληλότερο μέρος για μια τέτοια διοργάνωση χάρη στην «κοσμοπολίτικη» ατμόσφαιρα, όχι μόνο γιατί πρόκειται για έναν δημοφιλή τουριστικό προορισμό διεθνώς αλλά και για την νοοτροπία των κατοίκων της, τους οποίους και θα χαρακτήριζες ως «πολίτες του κόσμου». Άλλωστε αυτό το πανέμορφο νησί είναι από μόνο του ένα “κινηματογραφικό τοπίο”, όπου δεν χορταίνει το μάτι να εκπλήσσεται από μαγευτικές εικόνες που ξυπνούν μέσα μας ένα συναίσθημα εφάμιλλο με το δέος και την ταραχή του πρώτου έρωτα. Το ίδιο δεν ισχύει και για την τέχνη του κινηματογράφου;

Οι «Μεσογειακοί Διάλογοι: 1^ο Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ» είναι οι άνθρωποι που το διοργάνωσαν, οι καλλιτέχνες που κατέθεσαν ένα κομμάτι από τη δημιουργική ψυχή τους, που δήλωσαν το «παρών» δίνοντας, στο κοινό, την ευκαιρία να τους γνωρίσει και να συνομιλήσει μαζί τους. Οι υπέροχες ιστορίες που μάς έκαναν να γελάσουμε, να κλάψουμε, που μάς έβαλαν σε σκέψεις, που μας έμαθαν τη σεμνότητα και το σεβασμό μέσα από δυνατά μαθήματα ζωής, που μάς ενέπνευσαν να γιορτάσουμε το «μαζί» και να ξεχάσουμε το «χώρια», που μάς ταξίδεψαν σε αλλοτινούς τόπους και εποχές. Δεν μπορούμε παρά να ανυπομονούμε για τη συνέχεια.