Παγκόσμια ημέρα χαμόγελου: Τα πιο διάσημα χαμόγελα στην ιστορία της τέχνης

Σήμερα θεωρούμε το χαμόγελο ένδειξη χαράς, φιλικότητας, στοργής, αισιοδοξίας, κάτι τέλος πάντων το θετικό. Και ποιος δεν έχει χαμογελάσει βγάζοντας μια φωτογραφία – ακόμα κι αν δεν το εννοεί;

Κι όμως, είμαι σίγουρη ότι δεν είχατε ποτέ συνειδητοποιήσει ότι το χαμόγελο ήταν κάτι το ιδιαίτερα σπάνιο στην κλασική τέχνη. Για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, το ανοιχτό χαμόγελο (ξέρετε, αυτό που δείχνει δόντια) ήταν κάτι το εντελώς “ντεμοντέ”. Αν το καλοσκεφτείς, πράγματι σπάνια βλέπουμε έργα “κλασικών” με χαμογελαστούς πρωταγωνιστές.

Κάποιοι θεωρούν ότι ο λόγος ήταν η συνήθως πολύ κακή υγιεινή την εποχή εκείνη  – ποιος θα ήθελε ένα πορτραίτο που να αναδεικνύει τα χαλασμένα του δόντια; Άλλοι (και μάλλον αυτοί είναι πιο λογικοί) στηρίζουν το περίεργο αυτό φαινόμενο στο γεγονός ότι η διαδικασία της δημιουργίας ενός έργου τέχνης έπαιρνε ώρες. Τα μοντέλα που πόζαραν ήταν λογικό να κουραστούν – και όλοι ξέρουμε πόσο δύσκολο είναι να κρατάς ένα χαμόγελο για πολλή ώρα.

Τα χαμόγελα έκαναν μονάχα μία μικρή εμφάνιση κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, όταν Ιταλοί καλλιτέχνες με πρωτοπόρο τον Antonello da Messina αποφάσισαν να δώσουν λίγη “ζωή” στα αντικείμενα των έργων τους.

Κι όμως, αν και σπάνια, υπάρχουν μερικά χαμόγελα στην τέχνη που έχουν μείνει στην ιστορία. Ποια είναι αυτά;

Ξεκινάμε με το πιο διάσημο χαμόγελο στην ιστορία της τέχνης – εκείνο της Μόνα Λίζα. 520(!) χρόνια από τη δημιουργία της, ακόμα κανείς δεν μπορεί με σιγουριά να πει πώς ο ιδιοφυής καλλιτέχνης κατάφερε να ζωγραφίσει το πιο αινιγματικό χαμόγελο στην ιστορία.  Η λέξη «gioconda» στα ιταλικά σημαίνει ευτυχία και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι έκανε αυτή την έννοια της ευτυχίας το κεντρικό μοτίβο του πορτρέτου, που μέχρι σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο διάσημα στην ιστορία της τέχνης.

Το δεύτερο πιο διάσημο χαμόγελο στον κόσμο μετά τη Μόνα Λίζα, το “Πορτρέτο ενός άνδρα” ή το “Πορτρέτο ενός άγνωστου ναυτικού”, είναι μία ελαιογραφία σε πίνακα του Antonello da Messina. Και ναι, αυτός ο άνδρας σίγουρα δεν γελάει – τουλάχιστον όχι όπως το εννοούμε σήμερα. Αλλά αυτό είναι το πρώτο χαμόγελο της αναγεννησιακής ζωγραφικής (φαίνεται από τις μικρές ρυτίδες στη γωνία των ματιών) – που μάλιστα δημιουργήθηκε 13 χρόνια πριν ο αρχίσει καν ο ντα Βίντσι να ζωγραφίζει τη Μόνα Λίζα. Αυτός ο πίνακας θεωρείται το πρώτο “επίσημο” χαμόγελο στη δυτική ζωγραφική.

Ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους στην ιστορία, ο Καραβάτζιο λογοκρίθηκε έντονα στην εποχή του για την επαναστατικότητα των έργων του και για την ανάγκη του να παρουσιάζει ακόμα και ιστορικές φιγούρες σαν απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Από τους πιο αμφιλεγόμενους πίνακές του ήταν σίγουρα ο “Έρως”, μία αλληγορία για τον έρωτα και την ομορφιά. Ο νεαρός Έρως, γυμνός με τα χαρακτηριστικά “βέλη του έρωτα” στα χέρια του, χαμογελούσε τόσο “λάγνα” για τα στάνταρντς της εποχής, που όταν ο πίνακας εκτέθηκε για πρώτη φορά, το κοινό τον βρήκε άκρως προκλητικό. Μάλιστα, θεωρήθηκε απεικόνιση του “ομοφυλοφιλικού πάθους”.

Όπως είπαμε, ήταν εξαιρετικά σπάνιο για το υποκείμενο ενός πίνακα αυτής της εποχής (μιλάμε για τον 17ο αιώνα) να έχει τόσο συναίσθημα αποτυπωμένο στο πρόσωπο του. Κι όμως, ο Frans Hals – ο οποίος αποτελεί το αντικείμενο μίας νέας μεγάλης έκθεσης στην Πινακοθήκη του Λονδίνου αυτή τη στιγμή – δεν φοβόταν να αποτυπώσει το συναίσθημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το πορτραίτο αυτού του καβαλλάρη, με το πιο διάσημο αυτάρεσκο χαμόγελο στην ιστορία της τέχνης.

Yue Minjun, Self-Portrait © Sotheby’s

Από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, το χαμόγελο έπαψε να θεωρείται ένδειξη κατωτερότητας και αποτέλεσε συχνότατο μοτίβο σε πολλά έργα τέχνης. Κι όμως, δυσκολεύτηκα να επιλέξω το πιο χαρακτηριστικό χαμόγελο στην σύγχρονη τέχνη. Ωστόσο, υπάρχει ένας καλλιτέχνης που έχει συνδεθεί σχεδόν ασυνείδητα στο μυαλό μας με το “πλατύ χαμόγελο” ακόμα κι αν δεν το χρησιμοποιεί με την παραδοσιακή σημασία του. Μιλάμε φυσικά για τον Yue Minjun, πρωτοπόρο του κινέζικου κυνικού ρεαλισμού, που χρησιμοποιεί τα χαρακτηριστικά υπερβολικά χαμόγελα των πρωταγωνιστών του σαν μία σαρκαστική απάντηση στην τρέλα που επικρατεί γύρω μας. Με δικά του λόγια: “Όλα τα προβλήματα μπορούν να λυθούν με ένα γέλιο και να εξαφανιστούν χωρίς πόνο. Έτσι μπορείς να αποκτήσεις μία ασύγκριτη γαλήνη που έρχεται από μέσα σου”.