Πετώντας πλάι στον Κηφισό: Έκθεση σύγχρονης τέχνης στο εργοστάσιο «Πεταλούδα»

Μαζί με τις φυλακές, τα εν λειτουργία εργοστάσια αποτελούν τους θεσμούς των νεωτερικών κοινωνιών για τους οποίους αρμόζει, περισσότερο από κάθε άλλον, ο χαρακτηρισμός «άβατο». Σπάνια όσοι δεν έχουν επαγγελματική σχέση με τον χώρο έχουν την ευκαιρία εισόδου σε κάποιον από τους εναπομείναντες «σύγχρονους καθεδρικούς» της εποχής μας.

Έτσι, η ομαδική έκθεση «Το Φαινόμενο της Πεταλούδας» αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για το κοινό να εισχωρήσει στα άδυτα της κλωστοϋφαντουργίας Ελ. Δ. Μουζάκης – «Πεταλούδα», στην περιοχή του Ελαιώνα, πλάι στον, εγκιβωτισμένο, φευ, Κηφισό. Η έκθεση, που διοργανώθηκε από την artefact athens, σε επιμέλεια του Κώστα Πράπογλου, είναι μάλλον και η πρώτη που φιλοξενείται σε εν λειτουργία εργοστάσιο.

Σαράντα ένας καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες συμμετέχουν σε αυτή την έκθεση σύγχρονης τέχνης, με έργα που συνομιλούν άμεσα με τον χώρο (site-specific) και επιχειρούν να ανταποκριθούν στο εννοιολογικό πλαίσιο που έθεσε ο επιμελητής, το οποίο δεν είναι άλλο παρά μια ποιητική και αλληγορική μεταφορά του «φαινομένου της πεταλούδας»: Σύμφωνα με τη θεωρία του χάους, μια απειροελάχιστη μεταβολή στη ροή των γεγονότων («το πέταγμα μιας πεταλούδας στο Πεκίνο») οδηγεί, με την πάροδο του χρόνου, σε μια εξέλιξη δραματικά διαφορετική από εκείνη που θα λάμβανε χώρα, αν δεν είχε συμβεί η μεταβολή («…μπορεί να προκαλέσει καταιγίδα στη Νέα Υόρκη»).

Οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες αλληλεπιδρούν με το βιομηχανικό περιβάλλον και τον μηχανολογικό εξοπλισμό του εργοστασίου, ενώ πολλοί και πολλές χρησιμοποιούν το νήμα που παράγεται εκεί ως πρώτη ύλη για τα έργα τους, είτε στη φυσική είτε στη συμβολική του υπόσταση. Αντίθετα, μικρή φαίνεται να είναι η επίδραση της ανθρώπινης εργασίας, είτε ως καθημερινής σχέσης (της κατεξοχήν σχέσης!) στο εσωτερικό του εργοστασίου είτε ως μνήμης και βιωμένης εμπειρίας.

Η εκθεσιακή αφήγηση δημιουργεί για τον επισκέπτη μια πορεία, συνειδησιακή και συναισθηματική, από τον Πάνω στον Κάτω Κόσμο, από το επίπεδο του εδάφους στο σκοτεινό υπόγειο, το οποίο αποδεικνύεται συγκινησιακά πολύ πλουσιότερο. Η εμμονή, άλλωστε, του Κώστα Πράπογλου με την πορεία προς την Ελευσίνα και τα Μυστήριά της, με την Ιερά Οδό και με τους χώρους μετάβασης γενικότερα είχε γίνει εμφανής και στις δύο προηγούμενες ομαδικές εκθέσεις που επιμελήθηκε, στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο του Δαφνίου («Reality Check» Iκαι ΙΙ, 2021 και 2022, αντίστοιχα).

Εοζέν Αγκοπιάν, «In Process Twice»

Αυστηρά δομημένη, η εκθεσιακή αφήγηση ακολουθεί μια διαδρομή που ξεκινά από την αυλή του εργοστασίου, όπου τον επισκέπτη υποδέχεται το μεγάλης κλίμακας έργο από νήμα, ύφασμα και ζωγραφισμένο καμβά της Εοζέν Αγκοπιάν («In Process Twice»), το οποίο ολοκληρώθηκε επιτόπου, με σαφείς αναφορές στη χρυσαλλίδα και τη μεταμόρφωση.

Στη συνέχεια, μια σειρά έργων παρατίθενται πλάι στον μηχανολογικό εξοπλισμό του εργοστασίου, έχοντας στο επίκεντρο του προβληματισμού τους τον χρόνο (Christina Anid, «Vortex»), την εξέλιξη και τον μετασχηματισμό (Alison Woods, «Chrysalis»), αλλά και τις ρίζες (Άννα Πετρανάκη, «Antennas»).

Alison Woods, «Chrysalis»

Μπαίνοντας πλέον στον χώρο των κλωστηρίων, συναντάμε την ηχητική εγκατάσταση του Νίκου Τρανού («Ταπετσαρία για τυφλούς»), που εκμεταλλεύεται εν μέρει υλικά που βρέθηκαν στο ίδιο το εργοστάσιο, ή τη μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση της Δήμητρας Σκανδάλη («Υφαίνοντας τις κοιλάδες της αγάπης»), που χρησιμοποιεί μια ποικιλία υλικών, από κλωστές μέχρι φύκια, μπαμπού κ.ά. Στην απέναντι αίθουσα τα φωτογραφικά «βιτρώ» της Susan Daboll («Iterations») προετοιμάζουν το μάτι του επισκέπτη για όσα θα ακολουθήσουν στη συνέχεια της διαδρομής.

Δήμητρας Σκανδάλη, «Υφαίνοντας τις κοιλάδες της αγάπης»

Τα έργα που εκτίθενται στον χώρο του βαφείου, απ’ όπου θα οδηγηθεί ο θεατής σε αυτό που αντιλαμβάνεται κανείς ότι αποτελεί τον κυρίως χώρο της έκθεσης –αφού εκεί παρουσιάζονται και τα περισσότερα έργα– έχουν έναν χαρακτήρα προετοιμασίας, όπως, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, είχαν και τα στάδια που προηγούνταν της εισόδου των μυστών στον χώρο του Τελεστηρίου, στην Ελευσίνα. Είτε πρόκειται για την ανάλαφρη κατασκευή της Ηλιοδώρας Μαργέλλου είτε για την ιερουργική γλυπτική εγκατάσταση «Some Notes on Urnes» της Sandra Osborne, αλλά και τη φουτουριστική εγκατάσταση από φως «Complexions» της Μαριάννας Κωνσταντή, που ανοίγει την πύλη για την κάθοδο στις υπόγειες αποθήκες του εργοστασίου.

Λυδία Ανδριώτη

Εκεί, σε αυτόν τον ιδιότυπο Κάτω Κόσμο ή, σωστότερα, Καθαρτήριο, αφού παραμένει ένας χώρος μετάβασης, χωρίς να αναμειγνύονται πλέον με τις καθ’ ημέραν εργασίες της παραγωγής –μολονότι τα ίχνη της είναι παντού ορατά– «φωλιάζουν» τα περισσότερα έργα της έκθεσης. Εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας απλωμένες ανάμεσα στα ράφια δημιουργούν ατμοσφαιρικές εικόνες, όπως αυτή της Λυδίας Ανδριώτη, που χρησιμοποιεί καρούλια και μεταλλικά φύλλα, μαζί με φωτισμό νέον και ήχους, προσελκύοντας τον θεατή σε έναν υπνωτιστικό λαβύρινθο· ή ο συνδυασμός ενός παλιού αργαλειού με αναλογικές τηλεφωνικές συσκευές από την Εύα Νάθενα, που παραπέμπει στις παραδοσιακές διασυνδέσεις σε μια εποχή που η τεχνολογία εισβάλλει σε κάθε πτυχή της ζωής μας.

Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου «Thread of Life»

Σε έναν από τους διαδρόμους βρίσκεται και το έργο της Μαρίας Ανδρομάχης Χατζηνικολάου «Thread of Life», μια σειρά φωτογραφιών όπου απεικονίζονται τα χέρια γυναικών, παραπέμποντας τόσο στην έννοια της γυναικείας εργασίας, κυρίαρχης σε ένα εργοστάσιο σαν κι αυτό, αλλά και σε εκείνη του εργόχειρου, συνυφασμένο επίσης με τη γυναικεία οικιακή εργασία·άλλωστε, πολλά εργόχειρα, καδραρισμένα, στέκονται στον απέναντι τοίχο. Είναι ένα από τα ελάχιστα έργα που θέτει στο επίκεντρό του όχι το υλικό ή τη μηχανή, όπως στις περισσότερες περιπτώσεις, αλλά την ανθρώπινη εργασία.

Θεόδωρος Νούτσος, «New Life»

Όσο προχωρά ο επισκέπτης μέσα στο μισοσκόταδο τόσο τα έργα που παρουσιάζονται έχουν έναν όλο και περισσότερο ιερουργικό χαρακτήρα –μικρά ή μεγαλύτερα προσκυνητάρια σε γωνιές που οι εργαζόμενοι χρησιμοποιούν για ξεκούραση ή τοτεμικές κατασκευές, όπως η γλυπτική εγκατάσταση από μεταχειρισμένα ρούχα του Θεόδωρου Νούτσου («New Life»).

Κλίτσα Αντωνίου «Η Διακήρυξη των Συναισθημάτων και άλλες ιστορίες»

Η κορύφωση (γιατί η εκθεσιακή αφήγηση ακολουθεί μια κλιμακούμενη πορεία) περιμένει τον επισκέπτη λίγο πριν την έξοδο, αφενός, με τη «Γέννηση της Αφροδίτης», του Δημήτρη Σκουρογιάννη, που αναποδογυρίζει με πολλούς τρόπους το έργο του Μποτιτσέλι και τα έμφυλα στερεότυπα που πυροδοτεί, αφετέρου, με την τετρακάναλη βιντεοεγκατάσταση της Κλίτσας Αντωνίου «Η Διακήρυξη των Συναισθημάτων και άλλες ιστορίες», που προβάλλεται με αριστοτεχνικό τρόπο πάνω στα χαρτοκιβώτια της αποθήκης, ενώ μια πορσελάνινη τσαγέρα παραπέμπει σε ένα ιστορικό γεγονός από τον αγώνα των αμερικανίδων για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών.

Άντα Πετρανάκη

Εοζέν Αγκοπιάν, Λυδία Ανδριώτη, Christina Anid (Γαλλία/Ελλάδα/Λίβανος), Άννα Αντάρτη, Κλίτσα Αντωνίου (Κύπρος), Ruth Asawa (Αμερική), Orit Ben Shitrit (Ισραήλ/ΗΠΑ/Μαρόκο), Robert Cahen (Γαλλία), Irene Carvajal (Κόστα Ρίκα/Αμερική), Ειρήνη Γκόνου, Susan Daboll (Αμερική), Λυδία Δαμπασίνα, Σοφία Ζαράρη, Ελένη Ζούνη, Michal Heiman (Ισραήλ), Kiana Honarmand (Ιράν/Αμερική), Pushpakaran Kadappath (Ινδία), Αννίτα Καλημέρη, Μαριάννα Κωνσταντή (Κύπρος), Μαρία Λοϊζίδου (Κύπρος), Ηλιοδώρα Μαργέλλου, Δέσποινα Μεϊμάρογλου, Στέλλα Μελετοπούλου, Μανώλης Μπαμπούσης, Εύα Νάθενα, Θεόδωρος Νούτσος, Sandra Osborne (Αμερική), Άντα Πετρανάκη, Λία Πέτρου, Pipilotti Rist (Ελβετία), Εύη Σαββαΐδη, Ισμήνη Σαμανίδη (Αγγλία/Ελλάδα), Δήμητρα Σκανδάλη, Δημήτρης Σκουρογιάννης, Franca Sonnino & Maria Jole Serreli (Ιταλία), Μαριάννα Στραπατσάκη, Νίκος Τρανός, Κλαίρη Τσαλουχίδου – Χατζημηνά, Alison Woods (Αμερική), Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου.

Άννα Αντάρτη