Ο Πολιτισμός στην Ελλάδα: Η νέα έρευνα της διαΝΕΟσις που μόλις δημοσιεύτηκε

Ποιοι είναι οι Πολιτιστικοί και Δημιουργικοί Τομείς στην Ελλάδα και πώς λειτουργεί ο πολιτισμός από τα μέσα και προς τα έξω; Τι σημαίνει στ’ αλήθεια το περιβόητο πολιτιστικό κεφάλαιο για την ανάπτυξη του τόπου; Με τι όρους απασχολούνται οι καλλιτέχνες και οι εργαζόμενοι στον πολιτισμό; Σε τι συνεισφέρει τελικά ο πολιτισμός; Πώς επιτυγχάνεται η συμπερίληψη και η ίση πρόσβαση; Τι είναι η πολιτιστική διπλωματία και με τι μοντέλα μπορεί να λειτουργήσει; Επενδύει η Ελλάδα στον πολιτισμό; Τι ευκαιρίες υποστήριξης υπάρχουν στη χώρα μας και διεθνώς; Επαρκεί το θεσμικό πλαίσιο; Ποια η θέση του σύγχρονου πολιτισμού πλάι στην πολιτιστική κληρονομιά; Τι γίνεται στην περιφέρεια;

Στη νέα έρευνα της διαΝΕΟσις με τίτλο «Ο Πολιτισμός στην Ελλάδα. Πώς μπορεί ο πολιτιστικός τομέας να γίνει φορέας ανάπτυξης και πηγή κοινωνικής αξίας» (Οκτώβριος 2023), βρίσκουμε πλούσιο υλικό και απαντήσεις στα παραπάνω και σε πολλά άλλα ερωτήματα. Βρίσκουμε επίσης συμπυκνωμένες τις θέσεις και τις προτάσεις ανθρώπων της Τέχνης καθώς και αναλυτικές, πρακτικές προτάσεις της διαΝΕΟσις, οι οποίες διατυπώνονται με σαφήνεια στην έρευνα, αλλά και θα γίνουν, όπως μας είπαν οι άνθρωποι του οργανισμού,  αντικείμενο διαβούλευσης με ανθρώπους στα κέντρα λήψης αποφάσεων και χάραξης πολιτικών.

Η έρευνα κυκλοφορεί και σε βιβλίο και υπογράφεται από οκτώ ερευνητές -ο καθένας ειδικός σε ένα διαφορετικό πεδίο του πολιτισμού- με συντονιστή του έργου τον σύμβουλο πολιτιστικής στρατηγικής, Χρήστο Καρρά. Στη συγγραφική ομάδα ανήκουν επίσης οι: Γεράσιμος Γιαννόπουλος, δικηγόρος, Δρ. Όλγα Σ. Κολοκυθά, ακαδημαϊκός, Δρ. Ευάγγελος Κυριακίδης, ιδρυτικός διευθυντής του Οργανισμού Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Δρ. Αντιγόνη Παπαγεωργίου, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δημήτρης Τρίκας, δημοσιογράφος και μουσειολόγος, Πρόδρομος Τσιαβός, επικεφαλής του τμήματος ψηφιακής ανάπτυξης και καινοτομίας του Ομίλου Ωνάση και ακαδημαϊκός διευθυντής σπουδών στο Ινστιτούτο Διανοητικής Ιδιοκτησίας και καινοτομίας του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Δημοσίου Δικαίου και η Δρ. Σοφία Χανδακά, επιμελήτρια του τμήματος Πολιτισμοί του Κόσμου στο Μουσείο Μπενάκη και ιδρυτική διευθύντρια του CoMuseum.

Πρόκειται για δευτερογενή έρευνα, δηλαδή για συλλογή δεδομένων από έρευνες και μελέτες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, SWOT ανάλυση, καθώς και συλλογή πλούσιου ενημερωτικού υλικού, παραδειγμάτων και καλών πρακτικών, θεσμικού πλαισίου, δικτύων και προγραμμάτων στον ελληνικό και ευρωπαϊκό χώρο. Η έρευνα βασίζεται ιδιαίτερα σε τρεις μελέτες: το White Paper για τον Σύγχρονο Πολιτισμό του Υπουργείου Πολιτισμού το 2012, τη Μελέτη για τη Χαρτογράφηση της Πολιτιστικής-Δημιουργικής Βιομηχανίας στην Ελλάδα από το Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου για λογαριασμό του Υπουργείου Πολιτισμού το 2016 και την “Έκθεση Πισσαρίδη” το 2020. Οι συγγραφείς αντλούν επιπλέον στοιχεία από το Ετήσιο Σχέδιο Δράσης του Υπουργείου Πολιτισμού για το 2022 που περιγράφει τις προτεραιότητες της κυβέρνησης.

Ο ορισμός των Πολιτιστικών και Δημιουργικών Τομέων ακολουθεί τη Eurostat και περιλαμβάνει τις εικαστικές τέχνες, την αρχιτεκτονική, τα οπτικοακουστικά μέσα, τα αρχεία, τις βιβλιοθήκες, τα βιβλία και τον Τύπο, τη διαφήμιση και τη χειροτεχνία.

Τον Νοέμβριο του 2020, τέσσερις σημαντικοί ευρωπαϊκοί οργανισμοί – European Cultural Foundation, Culture Action Europe, Europa Nostra, European Heritage Alliance – παρουσίασαν το μανιφέστο «A Cultural Deal for Europe». Ο πολιτισμός χαρακτηρίζεται εκεί ως ένα «διάνυσμα θετικής αλλαγής» που πρέπει να συμμετέχει στη διαμόρφωση των στόχων και όχι μόνο στην επίτευξή τους.

Περισσότερες από 300 μελέτες δείχνουν τη συμβολή της τέχνης στην υγεία και στην ευημερία –τις θεραπευτικές ιδιότητες πχ του τραγουδιού στην κατάθλιψη και σε αναπνευστικές παθήσεις, του χορού στην κοινωνική ενσωμάτωση, του θεάτρου και της χορωδίας στη μοναξιά και την κατάθλιψη ή τη συμβολή της αρχιτεκτονικής και του σχεδίου στα σχολεία ως προς την κοινωνική αλληλεπίδραση. Περισσότερος και καλύτερης ποιότητας πολιτισμός μπορεί να σημαίνει και καλύτερη δημόσια υγεία. Πολλές χώρες, ανάμεσά τους πρόσφατα και η Ελλάδα, έχουν ανακοινώσει προγράμματα συνταγογράφησης πολιτιστικών δράσεων (θεάτρου, επισκέψεων σε μουσεία κλπ.) για θεραπευτικούς λόγους.

Σημαντικό θα ήταν σύμφωνα με την έρευνα, να υπάρχει στη χώρα μας ένα Παρατηρητήριο Εθνικού Πολιτισμικού Κεφαλαίου, ανεξάρτητου από το ΥΠΠΟ, με στόχο «να καταμετρήσει, να σταθμίσει και να διευρύνει τον ρόλο του πολιτισμού στην ελληνική κοινωνία και οικονομία», κάτι που είχε ανακοινωθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού το 2018, αλλά μετά την αλλαγή της κυβέρνησης δεν προχώρησε. Μια πρόταση επίσης είναι ένα ανεξάρτητο Συμβούλιο Πολιτισμού και Τεχνών με μέλη από τον χώρο του πολιτισμού (π.χ. καλλιτέχνες ή μεγάλους χορηγούς-δωρητές εγνωσμένου κύρους), στα πρότυπα του Ηνωμένου Βασιλείου ή της Σουηδίας, το οποίο θα μπορούσε να γνωμοδοτεί και να συμβάλλει στον μακροχρόνιο σχεδιασμό της πολιτιστικής πολιτικής, που λείπει σήμερα.

Σύμφωνα με την Έκθεση Πισσαρίδη (Σχέδιο Ανάπτυξης για την Ελληνική Οικονομία 2020), στο οποίο ο πολιτισμός αποτελεί έναν τομέα προτεραιότητας, «διαφαίνεται σημαντική υστέρηση στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, στη νέα παραγωγή και στη διασύνδεση του πολιτιστικού τομέα της χώρας με την οικονομία και τις νέες τεχνολογίες. Η ασθενής διασύνδεση του πολιτισμού με την οικονομία στη χώρα λειτουργεί σε βάρος και των δύο».

Το 2019 η Ελλάδα είχε πάντως τις χαμηλότερες κρατικές δαπάνες για πολιτιστικές υπηρεσίες κατά κεφαλήν στην Ευρώπη. Ο δε αριθμός των εργαζόμενων ανά δημιουργική επιχείρηση, το 2019 αντιστοιχούσε στο 2,3 για την Ελλάδα (2,5 το 2018), ενώ για τη Γερμανία στο 6,4, με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο να βρίσκεται στο 2,7 (από στοιχεία της Eurostat). Συνολικά φαίνεται ότι ο Πολιτιστικός και Δημιουργικός Τομέας αποτελείται από πολύ μικρές ατομικές επιχειρήσεις που απασχολούν δύο έως τρεις εργαζόμενους, αλλά που παράγουν το μεγαλύτερο μέρος της προστιθέμενης αξίας των ΠΔΤ στην Ελλάδα.

Το 2022 οι εργαζόμενοι/ες στον Πολιτιστικό και Δημιουργικό Τομέα στην Ελλάδα έφταναν τους 144.700, περίπου 2,9% του συνόλου των εργαζόμενων στη χώρα, που παράγει μόνο το 1,4% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας, μια ένδειξη χαμηλής παραγωγικότητας. Παρατηρείται μια «σταθερή αυξομείωση» του ανθρώπινου δυναμικού, που δείχνει τους ασταθείς και επισφαλείς όρους (π.χ. εργοληπτικές συμφωνίες, εποχικότητα εργασίας), με τους οποίους οι εργαζόμενοι μετακινούνται στον πολιτισμό. Σε έρευνα πχ του 2018 σχετικά με τις εργασιακές συνθήκες των εικαστικών καλλιτεχνών, το 61,5% δήλωσε πως είναι ανασφάλιστο, ενώ το 91% αντιμετώπιζε προβλήματα στην πληρωμή των πάγιων λογαριασμών του με το 64,5% να έχει ατομικό μηνιαίο εισόδημα μέχρι €800.  Αυτοί οι εργαζόμενοι στους Πολιτιστικούς και Δημιουργικούς Τομείς με την επέλαση της πανδημίας απώλεσαν περίπου το 31% των εσόδων τους. Εξηγείται έτσι, μεταξύ άλλων, μια άλλη πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις (2022), όπου το 57,9% δηλώνει ότι θα μετανάστευε για μια δουλειά με καλύτερες αποδοχές και συνθήκες…

Το Μητρώο Καλλιτεχνών, που δημιουργήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού για να στηρίξει τους επαγγελματίες του κλάδου, κινήματα καλλιτεχνών όπως το Support Art Workers, καθώς και άτυπες δομές αλληλεγγύης, έκανε ορατά μια σειρά από εργασιακά και ασφαλιστικά κενά.

Πρόσφατα, εντάχθηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας το έργο «Εργασιακές και ασφαλιστικές μεταρρυθμίσεις στον δημιουργικό και πολιτιστικό τομέα» ύψους €773.024, για την καταγραφή του υφιστάμενου εργασιακού και ασφαλιστικού πλαισίου για τους δημιουργικούς εργαζόμενους, την αποτύπωση των προβλημάτων και τη θωράκιση των δικαιωμάτων των εργαζόμενων. Παράλληλα, το Υπουργείο έχει εξαγγείλει (το 2021) την πρόθεσή του να μετεξελίξει το Μητρώο Καλλιτεχνών δημιουργώντας μια ενιαία κεντρική διαδικτυακή πύλη για τα εργασιακά και ασφαλιστικά θέματα των επαγγελματιών του κλάδου. Ενδιαφέροντα παραδείγματα στήριξης καλλιτεχνών αποτελούν η Ιρλανδία με το βασικό εισόδημα για τους καλλιτέχνες και οι ΗΠΑ με προγράμματα μηνιαίας στήριξης σε καλλιτέχνες.

Τον Ιούνιο του 2022, ο ΟΟΣΑ εξέδωσε το Culture Fix, που αναφέρει μεταξύ άλλων ότι η χρηματοδότηση των ΠΔΤ πρέπει να θεωρείται επένδυση, όχι κόστος, λόγω των άμεσων και έμμεσων οφελών για την οικονομία και την κοινωνία. Όπως πάντως αναφέρεται στην έρευνα, για το 2023 ο προϋπολογισμός του Υπουργείου Πολιτισμού (χωρίς βέβαια τα χρήματα για τους Πολιτιστικούς και Δημιουργικούς Τομείς να εξαντλούνται εκεί) αποτελεί λιγότερο από το 0,06% του συνόλου του κρατικού προϋπολογισμού.

Έμφαση λοιπόν δίνει η έρευνα στο οικονομικό αποτύπωμα αλλά και στους τρόπους ενίσχυσης του πολιτισμού: Έτσι, διασαφηνίζονται ζητήματα και αδυναμίες, όπως η έκπτωση από το φόρο και όχι από το εισόδημα και με επιπλέον περιορισμό ως προς το συνολικό ποσό των δωρεών, η αύξηση της έκπτωσης από τη φορολογία εισοδήματος ή η έκπτωση των δαπανών Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, που όμως εξαιρεί από τις ΕΚΕ δράσεις τη φιλανθρωπία, την απλή δωρεά ή τη χορηγία. Αναφέρεται έτσι το εξής παράδειγμα: Αν μία ελληνική τσιμεντοβιομηχανία θέλει να χρηματοδοτήσει ένα πρόγραμμα αγοράς νέων έργων τέχνης από το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, αυτό δεν εμπίπτει στην έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, ενώ αν η ίδια τσιμεντοβιομηχανία αποφασίσει να χρηματοδοτήσει το ίδιο μουσείο προκειμένου να οργανωθεί μία έκθεση ζωγραφικής με έργα των εργαζομένων της αυτό εμπίπτει, και άρα εκπίπτει από τα ακαθάριστα έσοδα του δωρητή.

Ένα ακόμη ενδιαφέρον σημείο είναι ότι με μια μετριοπαθή εκτίμηση, η Ελλάδα εισάγει ετησίως €181 εκατομμύρια πολιτιστικών προϊόντων και εξάγει ετησίως μόνο €110 εκατομμύρια. Ωστόσο, τα ελληνικά μουσεία, τα οποία παρουσιάζουν μόνο ένα μικρό ποσοστό των συλλογών τους, με τα υπόλοιπα αντικείμενα να βρίσκονται σε αποθήκες, δεν μπορούν να δανείσουν σε μουσεία της αλλοδαπής έναντι αμοιβής, καθώς το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) δεν επιτρέπει τον δανεισμό έναντι ανταλλάγματος στα πλαίσια της «μη εμπορευματοποίησης» του πολιτισμού.

Η δε αγορά και εισαγωγή έργων τέχνης εμπίπτουν στον ΦΠΑ 13% (από 24%) που διασφαλίστηκε κατά την πανδημία και εκπνέει στα τέλη του έτους.  Χαρακτηριστικά, η Κύπρος και η Γαλλία έχουν έναν από τους χαμηλότερους συντελεστές ΦΠΑ στην εισαγωγή έργων τέχνης, γύρω στο 5%.

Επισημαίνεται επίσης η μη εφαρμογή του νόμου του 2010 που υποχρεώνει όλα τα τηλεοπτικά κανάλια (πλέον και ξένα) να επενδύουν το 1,5% των διαφημιστικών τους εσόδων στην ελληνική κινηματογραφική παραγωγή, αλλά μόνο η ΕΡΤ τον ακολουθεί.

Εκτενής αναφορά γίνεται και σε χρηματοδοτικά εργαλεία μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων, όπως κατά κύριο λόγο το Creative Europe με δύο σκέλη (Culture & Media), με συνολικό προϋπολογισμό (2021-2027) €2,44 δισ. – αισθητά αυξημένος σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, αλλά εξαιρετικά περιορισμένος για έναν κλάδο αξίας €600 δισ. ετησίως (προ πανδημίας). Στο σκέλος Culture συμμετέχουν 120 ελληνικοί οργανισμοί κατά κύριο λόγο από την Αθήνα, ενώ στο σκέλος media  ελληνικοί οργανισμοί συντόνισαν 93 προγράμματα (3% του συνόλου), εκ των οποίων το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης άντλησε περίπου το 25%. Άλλα προγράμματα είναι βέβαια το Horizon Europe και το Erasmus+.

Στο τρέχον ΕΣΠΑ (2021-2027) δεν υπάρχει συγκεκριμένο τομεακό πρόγραμμα για τον πολιτισμό, κάτι που σημαίνει ότι οι δράσεις που αφορούν σε πολιτισμό και χρηματοδοτήθηκαν από το ΕΣΠΑ εντάχθηκαν είτε στα τομεακά είτε στα επιμέρους περιφερειακά προγράμματα.

Η μελέτη «βλέπει» επενδυτικά μοντέλα να λειτουργούν στο πρότυπο του ΕΚΟΜΕ με cash rebate, και στα επενδυτικά προγράμματα με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων.

Η έρευνα μελετά κυρίως έξι άξονες με βάση το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας 2021-2026, από τα €411 εκατ. του οποίου που επενδύονται στον πολιτισμό, τα €194 εκατ. (47%) αφορούν τον άξονα Πολιτιστική Κληρονομιά – Τουρισμός.

Συνολικά €49 εκατ. (12%) αφορά σε επενδύσεις στην κατάρτιση και εκπαίδευση και στη μεταρρύθμιση της απασχόλησης στον πολιτιστικό τομέα. Ο πολιτισμός ως κινητήριος μοχλός ανάπτυξης είναι στα €168 εκατ., 41%. Οι έξι άξονες (υπο-έργα), αφορούν λοιπόν την περιφερειακή ανάπτυξη, τα οικοσυστήματα χειροτεχνίας, την αξιοποίηση αρχαιολογικών χώρων και μνημείων ως μοχλών ανάπτυξης, την αξιοποίηση ψηφιακών μοντέλων πολιτιστικής παραγωγής και διανομής, την εκκόλαψη της κινηματογραφικής βιομηχανίας και την προώθηση των ελληνικών πολιτιστικών εξαγωγών και ενίσχυση του ελληνικού πολιτιστικού brand και την εξωστρέφεια. Απουσιάζουν πάντως ολόκληροι υπο-τομείς (π.χ. βιβλίο, design, ραδιόφωνο), σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία (εκτός κιν/φου), ενώ η άυλη πολιτιστική κληρονομιά έχει σχετικά μικρό βάρος.

Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί βασικό μοχλό οικονομικής ανάπτυξης. Προσδοκάται ότι οι επενδύσεις στην πολιτιστική κληρονομιά θα αυξηθούν ακόμη περισσότερο, με την πολιτιστική κληρονομιά να γίνεται ίσως το σημαντικότερο προϊόν του 21ου αιώνα, που καθορίζει το μέλλον των τοπικών κοινωνιών, μετατρεπόμενη σταδιακά σε μια «βιομηχανία προστιθέμενης αξίας».

Αναφορά γίνεται στα προβλήματα της ελληνικής νομοθεσίας για τη διανοητική ιδιοκτησία υπό την πίεση των ψηφιακών πλατφορμών και της τεχνητής νοημοσύνης, στη δημιουργική επιχειρηματικότητα που επικρατεί σε συνεργατικούς χώρους εργασίας, όπως co-working spaces και hubs, στην πολιτιστική διπλωματία που προωθεί στοιχεία μιας χώρας διαπολιτισμικά και συχνά μη διαδεδομένα ή εμφανή (ως καλή πρακτική σημειώνεται η Γαλλία, αλλά και η Κίνα και ενδεικτικό παράδειγμα ο πολυεθνικός οργανισμός ALIPH, ο οποίος συντηρεί και προστατεύει μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς σε εμπόλεμες χώρες της Μέσης Ανατολής).

Το τρίπτυχο Diversity – Equity – Inclusion, που στις ΗΠΑ είναι τετράπτυχο, καθώς περιλαμβάνει και την προσβασιμότητα, αποτελεί προτεραιότητα και για τα μουσεία και τους πολιτιστικούς οργανισμούς, προκειμένου να παραμένουν επίκαιρα και να διατηρούν τη σχέση τους με τους πολίτες και την κοινωνία. Πέρα από ευαισθητοποίηση απέναντι σε ζητήματα διαφορετικότητας, μιλάμε και για τη δημιουργία αλλαγής. Ως παράδειγμα αναφέρεται ο οδηγός του American Alliance of Museums (ΑΑΜ), ενώ ως προς την προσβασιμότητα, αναφορά γίνεται στην ελληνική οργάνωση Liminal, που υποστηρίζει παραγωγές με πρόσβαση σε Άτομα με Αναπηρία (ακουστικές περιγραφές, τιτλισμός, διερμηνεία στη νοηματική, κλπ.).

Ο ρόλος του πολιτισμού στην Περιφέρεια επισημαίνεται επίσης στην έρευνα, με τις υπαρκτές δυσλειτουργίες πχ στη στελέχωση και εξειδίκευση, αλλά με το σημαντικό ρόλο που θα μπορούσε να παίξει στο placemaking, την ενεργοποίηση, δηλαδή, του δημόσιου χώρου με τη συμμετοχή των πολιτών. Συνιστώσες αυτού θα μπορούν να είναι τα τοπικά φεστιβάλ και δράσεις, αρκεί πρώτα γίνει μια προσεκτική καταγραφή τους.

Αποκαλυπτικό είναι το στοιχείο ότι οι δραστηριότητες του πολιτισμού είναι κι αυτές… ρυπογόνες! Το 2019 τα φεστιβάλ στο Ηνωμένο Βασίλειο υπολογίστηκε ότι παρήγαγαν 100 κιλοτόνους διοξειδίου του άνθρακα και 23.000 τόνους αποβλήτων. Μια ταινία με προϋπολογισμό 70 εκατ. δολάρια (δηλαδή μια μεσαία παραγωγή με χολιγουντιανούς όρους) έχει υπολογιστεί ότι παράγει 3.000 τόνους διοξειδίου του άνθρακα. Γι’ αυτό τον λόγο η Γερμανία επιδοτεί πλέον μόνο τα φιλμ που πληρούν περιβαλλοντικά κριτήρια.

Η έκθεση καταλήγει σε αναλυτικές προτάσεις βραχυπρόθεσμες, μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένους τίτλους:

• Ενίσχυση του θεσμού δωρεών και χορηγιών, του επιχειρηματικού πειραματισμού και της ανταγωνιστικότητας των ΠΤΔ. Ενεργοποίηση του Ν. 3525/2007, φορολογικές ευνοϊκές μεταρρυθμίσεις και μείωση ΦΠΑ στο 6%, μειωμένα δημοτικά τέλη για creative hubs, Αυξημένη έκπτωση της διαφημιστικής δαπάνης για τον πολιτισμό, στήριξη νεοφυών δημιουργικών επιχειρήσεων
• Χρηματοδότηση τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών προγραμμάτων πολιτιστικού περιεχομένου. Ενίσχυση του ρόλου της ΕΡΤ. Πιο δίκαιη κατανομή της κρατικής διαφήμισης σε εφημερίδες και sites, Εφαρμογή του Ν.3905/2010 για το 1,5%.
• Ευρύτερη εκμετάλλευση ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών εργαλείων. Δημιουργία one-stop-shop πληροφόρησης και καθοδήγησης. Περίληψη των ΠΔΤ στους τομείς προτεραιότητας σε προγράμματα που διαχειρίζονται από το κράτος, π.χ. τα Digital Innovation Hubs
• Μεγιστοποίηση της συμβολής του Τρίτου Τομέα (ιδρύματα). Συγκρότηση ενός «ενδιάμεσου» φορέα μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και των ιδρυμάτων, με στόχο την τακτική αλληλοενημέρωση για στρατηγικές κατευθύνσεις, και δράσεις με στόχο την ανάπτυξη ουσιαστικών συνεργειών. Δημιουργία ενός fund με τη συμμετοχή ιδρυμάτων που ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη της πολιτιστικής επιχειρηματικότητας και καινοτομίας, σε συνεργασία με τον τραπεζικό τομέα
• Υποβοήθηση των πολιτικών για την περιφερειακή ανάπτυξη, τοπικές και περιφερειακές πολιτιστικές πολιτικές, placemaking. Χαρτογράφηση. Εκπαίδευση προσωπικού. Νέα χρηματοδοτικά μοντέλα για μικρές επιχειρήσεις στον χώρο της πολιτιστικής κληρονομιάς, με έμφαση στην περιφέρεια. Θεσμικό πλαίσιο για την προσωρινή χρήση ιστορικών κτηρίων, αλλά και για την καταπολέμηση των δεινών της πολυϊδιοκτησίας.
• Νέα μοντέλα τουρισμού και πολιτιστικής κληρονομιάς. Διαρκής επανεκπαίδευση των διαχειριστών πολιτιστικής κληρονομιάς για την αναβάθμιση της εργασίας τους (αρχαιολόγοι, συντηρητές, φύλακες, κλπ.). Βελτιστοποίηση στρατηγικής και λειτουργίας Οργανισμού Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων
• Ίδρυση κεντρικού οργανισμού εκπαίδευσης και υποστήριξης της χειροτεχνίας (Crafts Council)
• Αλλαγή ρυθμιστικού πλαισίου για τον ψηφιακό μετασχηματισμό και σχεδιασμός εθνικής πολιτικής διανοητικής ιδιοκτησίας. Εφαρμογή του νόμου για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από συμφωνίες του ΥΠΠΟ με μεγάλους παρόχους υπηρεσιών ψηφιακών πλατφορμών. Δημιουργία διυπουργικής επιτροπής εμπειρογνωμόνων για τον ψηφιακό πολιτισμό και δημιουργία ψηφιακού χάρτη για τον πολιτισμό
• Ενεργοποίηση της πολιτιστικής διπλωματίας και της διπλωματίας πόλεων, αξιοποίηση της τοπικής αυτοδιοίκησης και αξιοποίηση του σύγχρονου πολιτισμού. Σύνδεση με τουρισμό
• Εξωστρέφεια στην πολιτιστική κληρονομιά. Hackathons, αξιοποίηση διεθνών θεσμών και διεθνών συνεργασιών, παραχώρηση χώρων και υποστήριξη για τη λειτουργία διεθνών οργανισμών ή επιτροπών στην Ελλάδα. Ενεργοποίηση γραφείου διπλωματίας της πολιτιστικής κληρονομίας κατά το γαλλικό πρότυπο. Εστίαση των προσπαθειών επαναπατρισμού αρχαιοτήτων στην αναγνώριση κυριότητας με διαφάνεια για τα παράπλευρα οφέλη. «Επανεκκίνηση» του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού ως ημιαυτόνομου ή και αυτόνομου οργανισμού με αρμοδιότητα για τη διασύνδεση και τον συντονισμό του ευρύτερου δημόσιου τομέα και των δρώντων των ΠΔΤ γύρω από συγκεκριμένες κλαδικές στρατηγικές με άξονα τη διεθνοποίηση.
• Συμπερίληψη, συμμετοχή, προσβασιμότητα. Χαρτογράφηση και ανάδειξη της grassroots και ανεπίσημης κουλτούρας. Κίνητρα για επισκέψεις σε πολιτιστικούς χώρους για όλους – κοινωνικός πολιτισμός. Πρωτοβουλίες και προγράμματα ορατότητας και συνηγορίας. Συνεργασία με εμπλεκόμενες  κοινότητες, ειδικούς και άτομα με αναπηρία στο σχεδιασμό της προσβασιμότητας. Ολοκληρωμένη εθνική πολιτιστική πολιτική προσβασιμότητας σε ένα συνολικό πλαίσιο συμπερίληψης και χρηματοδότησης έργων υποδομής και δράσεων.
• Δημιουργία κοινών ποιοτικών εργαλείων για μέτρηση κοινωνικού αντικτύπου και κοινού εγγράφου δέσμευσης στον κοινωνικό αντίκτυπο.
• Χαρτογράφηση όλων των οργανώσεων που ασχολούνται έμμεσα ή άμεσα με τη φροντίδα και τη θεραπεία μέσω της τέχνης, του πολιτισμού και της δημιουργικότητας και σύνδεσή τους με μουσεία ή πολιτιστικούς οργανισμούς που προσφέρουν το περιεχόμενο για τέτοιες συνέργειες. Δημιουργία ομάδας ειδικών από διαφορετικούς τομείς γνώσης, που θα λειτουργήσουν ως σύμβουλοι, και δημόσιων φορέων που σχεδιάζουν πολιτικές θεραπείας μέσω πολιτισμού. Δημιουργία γεφυρών, ευκαιριών για διατομεακές συνεργασίες μεταξύ παρόχων υγειονομικής περίθαλψης και φορέων πολιτισμού και άλλων ενδιαφερόμενων μερών, διεπιστημονικών δικτύων, με στόχο τη δημιουργία μιας συμμαχίας/ κοινοπραξίας με επίκεντρο τον πολιτισμό, την υγεία και το ευ ζην, όπως για παράδειγμα το Culture, Health and Wellbeing Alliance.
• Δημιουργία διυπουργικής ομάδας έρευνας με συντονισμό της Προεδρίας της Κυβέρνησης (υπεύθυνη για την κυβερνητική στρατηγική βιωσιμότητας) για την καταγραφή των τρόπων συμβολής των ΠΔΤ στους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης. Ανάπτυξη από το Υπουργείο Πολιτισμού προγράμματος απόκτησης δεξιοτήτων για τους δρώντες στον τομέα του πολιτισμού σχετικά με τη συμβολή του στην επίτευξη των ΣΒΑ και την εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών. Ενίσχυση της διάστασης της βιωσιμότητας στις Στρατηγικές Έξυπνης Εξειδίκευσης σε ό,τι αφορά στις περιοχές παρέμβασης και στις προτεραιότητες του τομέα «Τουρισμός, Πολιτισμός και Δημιουργικές Βιομηχανίες».
• Έλεγχοι αποτυπώματος εποπτευόμενων φορέων από το ΥΠΠΟ, εκπαίδευση και εργαλεία για τη μείωσή του. Παροχή χρηματικής υποστήριξης σε φορείς που επιθυμούν να πιστοποιήσουν τις αναφορές τους για την περιβαλλοντική τους δράση. Θεσμοθέτηση ειδικών προσκλήσεων (στο μοντέλο της Ειδικής Πρόσκλησης Ψηφιακού Πολιτισμού του 2020) για δράσεις με επίκεντρο το περιβάλλον και την κλιματική κρίση

Ολόκληρη η μελέτη είναι δημοσιευμένη στην ιστοσελίδα της διαΝΕΟσις. Σύντομη παρουσίαση των αποτελεσμάτων ΕΔΩ

Την Τετάρτη 18 Οκτωβρίου 2023, η διαΝΕΟσις και ο Σύλλογος Οι Φίλοι Της Μουσικής διοργανώνουν εκδήλωση με τίτλο «Πολιτισμός: Το μεγάλο ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα». Η σπονδυλωτή αυτή εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, σε δύο διαφορετικές αίθουσες, με αφορμή τα 70 χρόνια παρουσίας του Συλλόγου Οι Φίλοι Της Μουσικής και τη δημοσίευση της έρευνας.

Άλλες έρευνες και αρθρογραφία της διαΝΕΟσις για τα θέματα του πολιτισμού και της δημιουργικής βιομηχανίας ΕΔΩ.