Ομάδα ARTimeleia: Αρτιμελείς και μη, ισότιμα επί σκηνής

Στη μικρή σκηνή του θέατρου «Φούρνος», δύο ανδρικά σώματα, καλυμμένα με άργιλο, παλεύουν με παιγνιώδη διάθεση. Κάτω από το αχνό φως του προβολέα, διακρίνεται ο Μελαχρινός Βελέντζας και ο Πάνος Πολυπαθέλης: Δυο σώματα διαφορετικά, ο πρώτος αρτιμελής, ο δεύτερος με αναπηρία ως απότοκο εγκεφαλικής παράλυσης. Ο πρώτος στο ρόλο του Ροβινσώνα Κρούσου, ο δεύτερος ως Παρασκευάς. Αλλά στο σκηνικό τους παιχνίδι, ο ένας θα υποδυθεί το ρόλο του άλλου – όχι μόνο επειδή θέλουν να είναι συνεπείς στο κείμενο του Ντεφόε, μα κυρίως επειδή μοιράζονται τη σκηνή με όρους ισοτιμίας.

Αννίτα Καπουδίση: Αποφάσισα να μπω σε μια διαδικασία επανεξέτασης των ορίων που βάζουν οι άλλοι για τα άτομα με προβλήματα αναπηρίας

Ο Πάνος Πολυπαθέλης είναι μέλος της ομάδας «ARTimeleia» τα τελευταία τέσσερα χρόνια, ενός θεατρικού εγχειρήματος που ξεκίνησε από την Αννίτα Καπουσίζη το 2012, λίγο μετά αφού είχε αναλάβει το καλλιτεχνικό εργαστήρι της MDA Hellas, του σωματείου Φροντίδας Ατόμων με Νευρομυϊκές Παθήσεις. «Αρχικά, εκεί θελήσαμε να δουλέψουμε τις δυνατότητες του πάσχοντος σώματος και τους σκηνικούς τρόπους έκφρασης του. Ωστόσο, επειδή αυτή η διαδικασία είχε κι ένα φιλανθρωπικό, πονετικό βλέμμα για τα πράγματα, αποφάσισα να μπω σε μια διαδικασία επανεξέτασης των ορίων που βάζουν οι άλλοι για τα άτομα με προβλήματα αναπηρίας. Έτσι ιδρύσαμε αυτήν την ανεξάρτητη ομάδα ώστε άνθρωποι με νευρομυϊκές ασθένειες να έχουν μια ισότιμη παρουσία στο θεατρικό γίγνεσθαι».

Η ιδρύτρια της ARTimeleias, Αννίτα Καπουσίζη.

Σύντομα, η υποτροφία που απέσπασε από το Fulbright την οδήγησε στην Αμερική όπου στράφηκε καθαρά στη νευρολογική έρευνα και παρατήρηση προκειμένου να την θέσει ως εργαλείο επί σκηνής. Από το 2018 μέχρι και σήμερα η ARTimeleia έχει τοποθετήσει αρτιμελείς και ηθοποιούς με αναπηρία, σε μια κοινή βάση ασκήσεων και θεώρησης για το θέατρο, εστιάζοντας στην, επί της ουσίας, συμπερίληψη. «Μια από τις διαστροφές της εποχής μας είναι η συμπεριληπτικότητα που μένει στα λόγια. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει αποδοχή των αναπήρων ατόμων από την κοινωνία και αυτή η ομάδα έρχεται ως μια αντιστροφή του καθρέφτη. Συμπρωταγωνιστώ με τον Πάνο ισότιμα, δεν του χαρίζομαι» σημειώνει ο ηθοποιός Μελαχρινός Βελέντζας, η σχέση του οποίου με την κοινότητα των αναπήρων έχει ξεκινήσει παλαιότερα κατά την συνεργασία του με το καφέ «Μύρτιλλο», το πρώτο κατάστημα στο χώρο της εστίασης όπου προσλαμβάνει αποκλειστικά άτομα με αναπηρία.

Ο Βελέντζας αποδέχθηκε την πρόταση της Αννίτας Καπουσίζη να συμμετέχει στο νέο εγχείρημα της ARTimeleia – εκτός από τους πιο προφανής λόγους – και για να μυηθεί σε μια νέα μέθοδο όπου η αφετηρία είναι η εγγενής δυσκολία. «Το ζητούμενο για τον ηθοποιό είναι η αντίσταση, είναι ένας κυνηγός της δυσκολίας. Κι εδώ, δουλεύοντας με την ομάδα δεν βασιζόμαστε στο δεδομένο, το αμφισβητούμε. Δεν θεωρώ καμία κίνηση του σώματος μου δεδομένη, όπως δεν είναι και για τον Πάνο. Έχω, εξάλλου, σκεφτεί άπειρες φορές πως θα ήταν να περπατώ κι εγώ όπως κι εκείνος. Μου έχει προσφέρει πολλά αυτή η διαδικασία γιατί μαζί πλησιάζουμε το πιο ζωικό μας κομμάτι, το ξένο, το ανοίκειο, το Άλλο που έχει ξεχαστεί ή παραγκωνιστεί», συνεχίζει.

Πάνος Πολυπαθέλης και Μελαχρινός Βελέντζας στο “Αντίο, Ροβινσών”.

Διόλου τυχαίο, άλλωστε, που η παράσταση ξεκινάει με τα σπουδαία λόγια του Ιταλού φιλοσόφου Πιέρο Μαρτινέτι πως «η τοποθέτηση του ανθρώπου στο κέντρο του σύμπαντος, ισοδυναμεί με την επιστροφή σε μια πρωτόγονη φάση της θρησκευτικής σκέψης, που λίγο απέχει από τον χυδαίο υλισμό. Αυτή η αντίληψη είναι κατάλληλη μόνο για τα απλοϊκά πνεύματα, για εκείνους τους ανθρώπους που στέκονται τυφλοί μπροστά στην αληθινή ρυθμιστική αρχή της πραγματικότητας, τη θεότητα που διαπερνά με την ουσία της ολόκληρο το σύμπαν. Όλα τα όντα (άνθρωποι και ζώα και φυτά) συνιστούν μια άρρηκτη ενότητα και όλα τα πλάσματα θα πρέπει ν’ αντιμετωπίζονται με τον οφειλόμενο σεβασμό. Το θείο στοιχείο που χαρακτηρίζει το Σύμπαν, ενυπάρχει σε κάθε πλάσμα και πράγμα ξεχωριστά». Μια σκέψη που, εκτός από την κριτική στον θεωρητικό πυρήνα του δυτικού πολιτισμού, θα μπορούσε κάλλιστα να λειτουργήσει και ως μια καταγγελία για τον τρόπο που οι αρτιμελείς αντιμετωπίζουμε τα άτομα με αναπηρία. «Έχω συνηθίσει, ομολογώ, να με κρίνουν από την εικόνα μου ως ανάπηρου. Δεν μου αρέσει, αλλά δεν με επηρεάζει πια – ή τουλάχιστον αυτό προσπαθώ», ομολογεί με πάσα ειλικρίνεια ο Πάνος Πολυπαθέλης.

Πάνος Πολυπαθέλης: Η σκέψη πως ένας ανάπηρος ‘δεν μπορεί’ για μένα είναι μια μεγάλη βλακεία. Ξέρετε, φοίτησα και σε ειδικό και συμβατικό σχολείο. Στο πρώτο μου χαρίζονταν, πίστευαν πως όντως δεν μπορούσα, κι αυτό δεν με βοηθούσε

Αν τον ρωτήσεις περισσότερο πράγματα για τον εαυτό του, το πρόσωπο του θα λάμψει για λίγο. Θα σου πει ότι είναι 23 ετών, πως του αρέσει η άσκηση, η κίνηση και όλα όσα μπορούν να χαλαρώσουν το σώμα του· πως από τότε που πήγαινε σχολείο ήθελε να ασχοληθεί με την υποκριτική, πως η μητέρα του τον ενθάρρυνε, πως η κοπέλα του είναι επίσης μέλος της ομάδας και πως είναι τόσο θαρραλέος ώστε να κυκλοφορεί με Μέσα Μαζικής Μεταφοράς σε αυτήν την εχθρική πόλη. Στον Φούρνο, ας πούμε, έφτασε αλλάζοντας δύο γραμμές λεωφορείων και μία γραμμή Μετρό. Ομολογεί πως η εκπαίδευση του στο θέατρο τον έχει βοηθήσει καθοριστικά στο να είναι πιο λειτουργικός στην καθημερινότητα του. «Ένας άνθρωπος σαν εμένα έχει σοβαρά συμπτώματα σπαστικότητας. Το πρώτο που έμαθα εδώ είναι να ανασαίνω καλύτερα ή να έχω καλύτερη ισορροπία όταν στέκομαι όρθιος. Αφήστε που το θέατρο σε βάζει μέσα στην κοινωνική ζωή. Η σκέψη πως ένας ανάπηρος ‘δεν μπορεί’ για μένα είναι μια μεγάλη βλακεία. Ξέρετε, φοίτησα και σε ειδικό και συμβατικό σχολείο. Στο πρώτο μου χαρίζονταν, πίστευαν πως όντως δεν μπορούσα, κι αυτό δεν με βοηθούσε» παραδέχεται.

Σκηνή από την παράσταση.

Στους κόλπους της ARTimeleias ο χρόνος κυλάει σε ένα πιο ευρύ φάσμα. Οι πρόβες διαρκούν έξι μήνες, η έρευνα γύρω από την επόμενη παράσταση – πρόκειται όπως και στο «Αντίο, Ροβινσών» για κειμενικές συνθέσεις σε επεξεργασία της Αννίτας Καπουσίδη – ξεπερνά τον ένα χρόνο και όπως λέει η ιδρύτρια της ομάδας «αντιλαμβανόμαστε τη ζωή στο θέατρο εντελώς διαφορετικά». Για έναν επαγγελματία ηθοποιό, όπως ο Μελαχρινός Βελέντζας, όπου ο χρόνος είναι αμείλικτος ανάμεσα σε πρόβες, παραστάσεις, γυρίσματα κ.ο.κ. η συνάντηση με τα ήθη της ομάδας αποδείχθηκε λυτρωτική. «Φανταστείτε τον τυπικό ηθοποιό που ζει με το άγχος του ρυθμού, της ταχύτητας. Εδώ συνειδητοποίησα ότι αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και ήταν απίστευτα απελευθερωτικό για μένα», τονίζει.

Ο χρόνος – ή τουλάχιστον το πάγωμα αυτού στη διάρκεια των lockdowns – στάθηκε ευεργετικός και για έναν ακόμα λόγο για την δουλειά της ARTimeleias. Στην διάρκεια των παύσεων, η Αννίτα Καπουσίζη κατάφερε να συντάξει ένα εγχειρίδιο (με την πολύτιμη επιστημονική συμβουλή του ομότιμου καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, Θανάση Ντινόπουλου) που μόλις κυκλοφόρησε και συνιστά την πρώτη καταγεγραμμένη μέθοδο συμπεριληπτικής υποκριτικής στην Ελλάδα. Εκτός από την παραστατική εφαρμογή της, η Καπουσίδη δρομολογεί την διάδοση της στις ελληνικές δραματικές σχολές μέσα από διαλέξεις και εργαστήρια, προκειμένου να εκπαιδεύσει και τις νέες γενιές των ηθοποιών στην φιλοσοφία των ορίων του σώματος και της σωματικής ορατότητας, όπως την έχει ανακαλύψει κοντά στα έξι μόνιμα μέλη της ARTimeleias – όλα άτομα με νευρομυϊκές παθήσεις.

Μελαχρινός Βελέντζας: Εδώ είναι δομικός ο τρόπος που γίνονται τα πράγματα. Σε άλλες περιπτώσεις – σίγουρα όχι σε όλες – επικρατεί μια κάποια ευκολία: Ν’ αναθέσουμε ένα ρόλο σε άτομο με αναπηρία για να είμαστε πολιτικά ορθοί

Το κλειδί της ορατότητας, φυσικά, αφορά και στο κοινό των παραστάσεων της. «Ιδανικά θα ήθελα το κοινό να δει τους ηθοποιούς μας χωρίς φίλτρα, να τους δει επί της ουσίας, να αντιμετωπίσει την παράσταση ως βίωμα και πιθανότητα για την έξω ζωή» σημειώνει. Ο Μελαχρινός Βελέντζας, με την σειρά του, εντοπίζει μια ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στην προσπάθεια της ARTimeleias και τις σκόρπιες απόπειρες παραστάσεων να εντάξουν αναπήρους μέσα στις διανομές τους: «Εδώ είναι δομικός ο τρόπος που γίνονται τα πράγματα. Σε άλλες περιπτώσεις – σίγουρα όχι σε όλες – επικρατεί μια κάποια ευκολία: Ν’ αναθέσουμε ένα ρόλο σε άτομο με αναπηρία για να είμαστε πολιτικά ορθοί». Ο Πάνος, πάλι, εξεγείρεται. «Αν έρθουν να μας δουν, δεν θέλω να σκεφτούν πως ‘α, αυτός έπαιξε καλά ως ανάπηρος. Όχι, ρε φίλε· εγώ δουλεύω ως ηθοποιός, είμαι ηθοποιός. Ως τέτοιον θέλω να με κρίνεις».

“Μια από τις διαστροφές της εποχής μας είναι η συμπεριληπτικότητα που μένει στα λόγια. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει αποδοχή των αναπήρων ατόμων από την κοινωνία και αυτή η ομάδα έρχεται ως μια αντιστροφή του καθρέφτη” τονίζει ο Μελαχρινός Βελέντζας.

Φυσικά και κανείς τους δεν έχει αυταπάτες. Δεν θεωρούν ότι μια παράσταση θα αλλάξει τη θεώρηση των θεατών για τα άτομα με αναπηρία, ούτε πως το κοινό τους θα είναι εκ προοιμίου, ενεργοί, ευαισθητοποιημένοι πολίτες. Η Αννίτα Καπουσίζη δεν μπορεί να ξεχάσει την ομολογία ενός θεατή στις πρώτες παραστάσεις τους, πως απέστρεφε το βλέμμα του από την Εύα Λαμπάρα, ηθοποιό της ARTimeleias κι ένα κορίτσι με μια σπάνια μορφή νευρομυϊκής πάθησης που, ωστόσο, χωρίς φόβο και πάθος είχε ανέβει στη σκηνή. Γι’ αυτό και με ψυχραιμία τους ακούς σήμερα να λένε: «Δεν μας απασχολεί με ποια διάθεση ή συνειδητότητα θα έρθει κάποιος στην παράσταση. Μας απασχολεί, όμως, το πως θα φύγει. Μας αρκεί να δημιουργήσουμε μια ρωγμή σκέψης ίσως και κατάφασης προς την αλληλεπίδραση και τη συνύπαρξη».