Ο κωμικός θεός του Βασίλη Παπαβασιλείου

Σηματοδοτεί πολλά, πάρα πολλά για το ελληνικό θέατρο, την ελληνική τέχνη και διανόηση. Αλλά ο Βασίλης Παπαβασιλείου γίνεται πολύ τακτικά η ενσάρκωση της θεώρησης του Εμμανουήλ Ροΐδη πως «η τραγωδία δεν είναι συνεχώς και αδιαπτώτως τραγική, όπως και η κωμωδία δεν είναι συνεχώς και αδιαπτώτως κωμική». Κάνοντας λογαριασμό μιας 50χρονης πορείας στο θέατρο, καταφάσκει – σταθερά με πονηρό χαμόγελο – πως η κωμωδία είναι το χωράφι του. «Η κωμωδία είναι η αρχή και το τέλος του παιχνιδιού. Γι’ αυτό και μας φθονούν στο θέατρο: Περνούμε τη ζωή μας παίζοντας. Και η κωμωδία είναι το χωράφι όπου αναπτύσσονται οι σπόροι του παιχνιδιού», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Καμία έκπληξη, λοιπόν, δεν αποτελεί η νέα του ενασχόληση με την κλασική κωμωδία, πόσο μάλλον με τον Κάρλο Γκολντόνι που, καθώς ο ίδιος ομολογεί, αποτέλεσε «θεμέλια λίθο» στην σκηνοθετική του πορεία. Κι ας είχε αποφασίσει να λοξοδρομήσει. Κι ας επιθυμούσε διακαώς ν’ ανεβάσει έναν Τσέχωφ: «Ήθελα να κάνω μια απιστία στον Γκολντόνι και μια γενικότερη απιστία στην πορεία μου. Τελικά, και προϊόντος του χρόνου, ο Γκολντόνι αυτός προστίθεται στους άλλους, οι οποίοι έμμεσα, όλα αυτά τα χρόνια, στοιχειοθετούσαν ένα εργαστήριο για τον Τσέχωφ – τουλάχιστον όπως τον αντιλαμβάνομαι εγώ. Μάλλον, ο Γιάννης Μόσχος θεώρησε ότι είμαι.. νέος για να σκηνοθετήσω Τσέχωφ. Και ίσως να έχει δίκιο. Αισίως μετά από 50 χρόνια στο θέατρο μπορώ να δηλώσω ευγνώμων σε αυτήν την υπόθεση. Έχω την ψευδαίσθηση πως δεν μου επιτρέπει να γεράσω. Κι αν γερνώ – χτυπάω ξύλο – γερνώ καλά».

“Ήθελα να κάνω μια απιστία στον Γκολντόνι και μια γενικότερη απιστία στην πορεία μου. Τελικά, και προϊόντος του χρόνου, ο Γκολντόνι αυτός προστίθεται στους άλλους, οι οποίοι έμμεσα, όλα αυτά τα χρόνια, στοιχειοθετούσαν ένα εργαστήριο για τον Τσέχωφ” ομολογεί ο Βασίλης Παπαβασιλείου.

Κάπως έτσι, η επιστροφή του στο Εθνικό Θέατρο γίνεται με τον «Ιμπρεσάριο από τη Σμύρνη», έργο γραμμένο στα μέσα του 18ου αιώνα, το 1757, όπου ένας 19μελής θίασος αξιώσεων, υπό την καθοδήγηση του, θα λειτουργήσει ως υπόμνηση της σκηνικής ευφυΐας του Γκολντόνι. Και συνάμα, ως μια ακόμα υπογραφή στη σχέση – συμβόλαιο του Βασίλη Παπαβασιλείου μαζί του. Τον συναντά, άλλωστε, για πολλοστή φορά. «Προφανώς και με συνδέει μαζί του μια εμμονή. Υπάρχει, βλέπετε, ένα χώμα για τους ανθρώπους της σκηνής, αφού το θέατρο χαρακτηρίζεται από μια δομική φευγαλεότητα και μια δομική αναλωσιμότητα των επιδόσεων του. Οπότε αυτού του είδους οι εμμονές στηρίζουν τον άνθρωπο για να παίρνει κάθε φορά δύναμη. Αυτό βρήκα κι εγώ στον Γκολντόνι, ειδικότερα γιατί ήταν μια περίπτωση ανθρώπου της σκηνής του θεάτρου, ο οποίος έζησε καβάλα στις εποχές του, υπέστη τις αρνητικές συνέπειες του καιρού του και αντιστοίχως τις θετικές, γνώρισε την επιτυχία, την σύγκρουση, τη ρήξη, ακόμα και την εξορία φεύγοντας από την Βενετία για να ζήσει τα τελευταία 25 χρόνια της ζωής του στη Γαλλία», εξηγεί, φανερώνοντας πως έχει αναδειχθεί σε ένα συνεπέστατο μελετητή του όλα αυτά τα χρόνια.

Αυτού του είδους οι εμμονές στηρίζουν τον άνθρωπο για να παίρνει κάθε φορά δύναμη. Αυτό βρήκα κι εγώ στον Γκολντόνι, ειδικότερα γιατί ήταν μια περίπτωση ανθρώπου της σκηνής του θεάτρου

Μιλάει με ενθουσιασμό για τα 212 κείμενα της εργογραφίας του Γκολντόνι, για το πυκνό του έργο στο είδος του λιμπρέτου. Για την συνεργασία του με τον Βιβάλντι – ο οποίος τον κάλεσε να γράψει ένα λιμπρέττο μέσα σε λιγότερο από μια ώρα και τα κατάφερε. Για τα χρόνια της εξορίας στη Γαλλία όπου εργάστηκε ως δάσκαλος στη Βασιλική Αυλή, για την Γαλλική Επανάσταση που τον βρήκε εν ζωή, αλλά και για την ημέρα του θανάτου του: Όταν χάνοντας τα προνόμια του παλαιού καθεστώτος, η Συντακτική Συνέλευση της Επανάστασης του παραχώρησε ένα επίδομα. Ήταν η μέρα που ο Γκολντόνι αποχώρησε από τα εγκόσμια, την 6η Φεβρουαρίου του 1793.

Λαέρτης Μαλκότσης και Αγορίτσα Οικονόμου σε σκηνή της παράστασης.

Ναι, είναι ολοφάνερο πως η σχέση του Βασίλη Παπαβασιλείου με τον Κάρλο Γκολντόνι δεν περιστρέφεται μονάχα γύρω από όρους δημιουργικής εμμονής αλλά και αγάπης. «Αγαπώ το θέατρο του Γκολντόνι, γιατί αγαπώ τον ίδιο. Είναι ένας σύντροφος. Το θέατρο δεν είναι μια αφηρημένη έννοια: Είτε ενσαρκώνεται, είτε όχι. Συνεπώς, αγαπώ τον Γκλοντόνι, όπως αγαπάω το Μολιέρο, τον Σαίξπηρ· δεν είναι τυχαίο, πως όλοι αυτοί έγραφαν από σκηνής. Από μιαν άποψη, ο Γκολντόνι ήταν και το λανθάνον κίνητρο ν’ αποτολμήσω να γράψω κι εγώ» τονίζει, αποκαλύπτοντας και πιο προσωπικά στοιχεία που τον συνδέουν με τον ανανεωτή της ιταλικής κωμωδίας.

Η πρώτη σκηνοθεσία πάνω στο έργο του ήρθε το 1984 με «Το καφενείο» για λογαριασμό του Θεσσαλικού Θεάτρου με πρωταγωνιστές τους Κώστα Τσιάνο, Κώστα Αρζόγλου, Σπύρο Παπαδόπουλο. Μια τριετία αργότερα, τον συνάντησε στο «Καινούργιο σπίτι» στη σκηνή του «Αθήναιον» (νυν θέατρο Τζένη Καρέζη). Μετά από μια παύση, το 1999, το κωμικό παίγνιο του Γκολντόνι αναβιώνει στα χέρια του Παπαβασιλείου, ξανά στη Λάρισα με το «Φίλος όχι αστεία» και πρωταγωνιστές τους Νίκο Καραθάνο, Λένα Κιτσοπούλου, Γιώργο Ζωγράφο, Μαρία Κανελλοπούλου, Αθηνά Μαξίμου κ.α.

Κι από τη Λάρισα, έμελλε να βρεθεί σε άλλες δύο Δημοτικές Σκηνές – πάλι συντροφιά με τον συγγραφέα που ‘αστικοποίησε’ την commedia dell arte: Στην Πάτρα με «Το τέλος του καρναβαλιού» (2006) με τους Λυδία Φωτοπούλου, Γεράσιμο Γεννατά, Σοφία Σεϊρλή, Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου, Θόδωρο Κατσαφάδο και στον Πειραιά με τους «Καβγάδες στην Κιότζα» (2013) και πρωταγωνιστές τους Άνδρη Θεοδότου, Γιάννη Νταλιάνη, Χριστίνα Μαξούρη, Ελένη Ουζουνίδου, Χρήστο Σαπουντζή, Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου κ.α. Αθροίζοντας, στα γρήγορα φτάνουμε στο αισίως στο σήμερα και στην έκτη του απόπειρα.

Ο Θέμης Πάνου ανάμεσα στους Αντώνη Αντωνιάδη και Αλίκη Ζαχαροπούλου.

Στον «Ιμπρεσάριο από τη Σμύρνη» παρακολουθούμε την περιπέτεια του πλούσιου έμπορου Αλή να συστήσει την τέχνη της όπερας στην Ανατολή. Για τούτο, απευθύνεται σε δύο ατζέντηδες, ώστε να τον βοηθήσουν να οργανώσει τον θίασό του. Ο ίδιος, εξάλλου, καλοκοιτάζει τρεις σοπράνο. Ωστόσο, οι διαρκείς αψιμαχίες τους για το ποια θα είναι η πριμαντόνα του θιάσου τον κάνουν να αναθεωρήσει…

Μια κωμωδία ηθών για τα μικρά και τα μεγάλα της θεατρικής τέχνης και τελικώς της ανθρώπινης ύπαρξης. «Κατά τη γνώμη μου, η μεγαλύτερη αρετή αυτού του έργου είναι πως φέρνει τον Γκολντόνι διαρκώς παρών μέσα στο αίνιγμα του θεάτρου. Το θέατρο σε εξαντλεί όταν δεν ανανεώνεται ως αίνιγμα. Βουτώντας στον κόσμο του, στον κόσμο των θεατρίνων – των τραγουδιστριών, των παραγόντων, των ατζέντηδων – ο Γκολντόνι αναζητά την ρίζα της κλίσης. Όπως αποδεικνύεται καμία από τις ηρωίδες του δεν διαθέτει φωνητικό ταλέντο. Όλες χρησιμοποιούν την εμφάνιση τους στη σκηνή για να ζητήσουν κάτι άλλο· κι αυτό λέγεται προστασία. Ο Γκολντόνι, δηλαδή, συνδέει την πείνα, την ανάγκη για επιβίωση με το αίτημα της δόξας».

Εγώ σας μιλώ ως εκπρόσωπος του προσωρινάτου – κατά το προλεταριάτο’. Εμείς, λοιπόν, οι θεατρίνοι, οι σκηνίτες πληρωνόμαστε σε άλλο νόμισμα που λέγεται αναγνώριση. Δυστυχώς, η Ελλάδα δεν αποφάσισε να γίνει κανονική ευρωπαϊκή χώρα, δεν μπήκε στο ευρώ με όρους θεατρικού πολιτισμού.

Οι μορφασμοί στο πρόσωπο του, δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία, όταν ερωτηθεί για την διαχρονική αυτή κατάσταση στο θέατρο, όπου η επιβίωση παραμένει υπό διαπραγμάτευση. «Θα σας φέρω ένα ωραίο παράδειγμα», λέει.

«Πριν από μερικά χρόνια είχε γίνει η παρουσίαση βιβλίου ενός φίλου, βιβλίου κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος και συμμετείχα στο πάνελ, τότε επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Συμμετείχαν, επίσης, ο τότε υπουργός Πολιτισμού Νίκος Ξυδάκης και ο Υπουργός Οικονομικών Ευκλείδης Τσακαλώτος. Είπα, λοιπόν, το εξής: ‘Εγώ σας μιλώ ως εκπρόσωπος του προσωρινάτου» – κατά το προλεταριάτο’. Εμείς, λοιπόν, οι θεατρίνοι, οι σκηνίτες πληρωνόμαστε σε άλλο νόμισμα που λέγεται αναγνώριση. Δυστυχώς, η Ελλάδα δεν αποφάσισε να γίνει κανονική ευρωπαϊκή χώρα, δεν μπήκε στο ευρώ με όρους θεατρικού πολιτισμού. Δεν της άρεσε. Κι ο αριστεροδεξιός λαϊκισμός δεν το ήθελε» σχολιάζει, ξεχειλίζοντας σαρκασμό.

Δάφνη Λαμπρόγιαννη και Αλέξανδρος Μυλωνάς.

Ο Βασίλης Παπαβασιλείου είναι περήφανος θιασώτης της ιδέας πως «ένας κωμικός θεός έπλασε τον κόσμο». Αυτή η φράση τον συνοδεύει αδιάκοπα. «Γιατί αν η τραγωδία είναι θεατρικό είδος, η κωμωδία είναι σταθερή, οντολογική, υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου» προσθέτει.

Κι έτσι σε ένα κόσμο αγριότητας, πόνου, φόβου και βίας, ο κορυφαίος αυτός δημιουργός επιμένει στην ‘από εδώ’ πλευρά των πραγμάτων. «Ας δεχτούμε πως τελική λύση του ανθρώπινου προβλήματος δεν υπάρχει», λέει. «Και ας δεχτούμε αυτό που έλεγε ο Βολτέρος: Επειδή οι παππάδες δεν πρόκειται να βάλουν μυαλό, επειδή οι φανατικοί δεν θα λείψουν από τον κόσμο, επειδή, επειδή, επειδή εγώ αποφάσισα να είμαι εύθυμος εναντίον όλων αυτών».

Γενική άποψη από το σκηνικό του Άγγελου Μέντη.

Ο Βασίλης Παπαβασιλείου είναι ένας σκηνίτης, θα τολμούσα να πω, πως είναι ένα σκηνικό ζώο. Μέσα από τις διατυπώσεις και τις συνθέσεις του, οι οποίες φιλτράρονται από την φιλοσοφική και πολιτική του γνώση και γνώμη παρέχει στον ηθοποιό την πληρότητα μιας ελευθερίας, κάνοντας τον να αισθάνεται πως τα πράγματα προκύπτουν με τον πιο φυσικό τρόπο. Εκεί ο ηθοποιός αναγκάζεται να βρεθεί αντιμέτωπος με τις δικές του ευθύνες και να ξυπνήσει τον σκηνοθέτη μέσα του. Και κάπως έτσι, ο Παπαβασιλείου ‘εξαφανίζεται’ ως σκηνοθέτης και εμφανίζεται το αισθητικό του στίγμα.

Κατά την γνώμη μου, το μεγαλύτερο προσόν του Βασίλη (Παπαβασιλείου) είναι πως σε αφήνει ελεύθερο. Βέβαια, στην πορεία πανικοβάλλεσαι, αναρωτιέσαι τι κάνεις κι αν το κάνεις καλά. Αλλά, δεν μπορεί θέλεις να είσαι ελεύθερος.

Αισθάνομαι πως η έγνοια του είναι ο ο ηθοποιός του να διασκεδάσει και ο ίδιος για να έρθει κοντά στην κωμωδία. Τον απασχολεί η χαρά του ηθοποιού. Κι έτσι του επιτρέπει να πλησιάσει με μια ελαφράδα την δυσάρεστη πλευρά της ανθρώπινης φύσης.

Έχει την τάση να χρησιμοποιεί το χιούμορ και το αστείο για να σε οδηγήσει, ωστόσο, στην σκληρή πλευρά των πραγμάτων.

Για να πω την δική μου εμπειρία όταν γνώρισα τον Βασίλη Παπαβασιλείου αισθάνθηκα πως «άργησα». Λες και αναρωτιόμουν που ήταν τόσα χρόνια και γιατί δεν τον είχα συναντήσει επαγγελματικά. Έχει μια βαθιά αγάπη για το θέατρο, είναι ειλικρινής, ξέρει πολύ καλά τι του γίνεται στην τέχνη του και η διάνοια του αυτή του επιτρέπει να ‘περάσει’ αυτό που θέλει στον ηθοποιό του ακόμα και μέσω… Πανσερραϊκού. Αν είσαι ανοιχτός ν’ ακούσεις και να καταλάβεις ακόμα κι αν σου αφηγηθεί μια προσωπική του ιστορίας, αυτή κάπου θα σε πάει ερμηνευτικά. Δημιουργεί μια δική του παρτιτούρα και κυρίως μια δική του σημειολογία για τα πράγματα, η οποία καταλήγει στη δημιουργία μιας κοινής ατμόσφαιρας με προσωπικές αφετηρίες.

Η σκηνοθεσία του Βασίλη Παπαβασιλείου χαρακτηρίζεται από μια ψυχραιμία – ακόμα κι αν κάνουμε κωμωδία. Σ’ αφήνει ν’… αμοληθείς, σε παρατηρεί και στο τέλος κρατάει αυτά που θέλει για την σύνθεση του. Μας υπενθυμίζει πως ως ηθοποιός πρέπει να έχεις ψυχή και να ξέρεις τι να κάνεις την δεδομένη στιγμή. Είναι μια σπάνια περίπτωση σε μια εποχή όπου στο θέατρο, ο σκηνοθέτης έχει αναδειχθεί σε ‘θεό’ της παράστασης.