Romaland: Το μικρόφωνο και η σκηνή στους Έλληνες Ρομά

O Αβραάμ θυμάται ακόμα εκείνη την καθηγήτρια να στέκεται πάνω από το θρανίο του για να του παραδώσει το γραπτό ενός τεστ. Ήταν σίγουρος πως είχε γράψει άριστα. Ο διπλανός του (παιδί γνωστής οικογένειας της τοπικής κοινωνίας) βαθμολογήθηκε με 20 «ως κίνητρο για να προσπαθήσει περισσότερο». Ο ίδιος, πάλι, όχι· «γιατί πως να επιτρέψεις σε ένα Ρομά παιδί ν’ ανταγωνιστεί έναν Μπαλαμό»; Ωστόσο, ο Αβραάμ Γκουτζελούδης δεν κάμφθηκε, όπως θα περίμενε κανείς. Παρότι κάμποσοι οδηγοί τον είχαν κατεβάσει από το λεωφορείο που οδηγούσε από το χωριό του, την Ανθή Σερρών, στο διπλανό κεφαλοχώρι που είχε Γυμνάσιο και Λύκειο. Το επιχείρημα ήταν πάντα το ίδιο: «Δεν ήθελαν γύφτους μέσα». Και παρότι δεκάδες άλλοι συντοπίτες του τον υποτίμησαν ή του επιτέθηκαν λεκτικά, ο Αβραάμ παρέμεινε καλός μαθητής – η ετικέτα αυτή συχνά τον ‘έσωζε’ – πέρασε στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, αποφοίτησε από το Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής· κι όλα αυτά για να μπορεί να διατυπώσει έναν αντίλογο σε κάθε πράξη ρατσισμού, να μπορέσει να χτίσει την αυτοπεποίθηση του και συνάμα να υπερασπίζεται τους άλλους Ρομά που δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο για τον εαυτό τους.

Η ιστορία του Αβραάμ Γκουτζελούδη, όπως θα την αφηγηθεί ο ίδιος στο «Romaland», τη νέα παράσταση θεάτρου ντοκιμαντέρ που σκηνοθετούν ο Ανέστης Αζάςκαι οΠρόδρομος Τσινικόρης για τη Στέγη, είναι ίσως μια από τις πιο ήπιες αφηγήσεις ρατσισμού από τον κόσμο των Ρομά στην Ελλάδα· που, όπως υπενθυμίζει ο Ανέστης Αζάς, «συνιστούν μια τεράστια πληθυσμιακή ομάδα, κάποιοι είναι πλήρως ενταγμένοι, οι περισσότεροι, ωστόσο, βιώνουν συνθήκες ακραίας φτώχειας. Δεν πάμε να μιλήσουμε για όλους, αλλά να προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε την εικόνα περιθωριοποίησης των Ρομά στη σύγχρονη Ελλάδα, μέσα από πέντε αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις».

Ο Αβραάμ, όπως και ο Γιώργος, η Αγγελική, η Μυρτώ, η Θεοδοσία και η Μέλπω έρχονται από τα τέσσερα σημεία του ελληνικού ορίζοντα – άλλοι στεγασμένοι, άλλοι νομάδες, άλλοι κάτοικοι ‘κακόφημων’ καταυλισμών – για να αρθρώσουν, ο καθένας με το δικό του τρόπο πως «ο ρατσισμός απέναντι στους Ρομά είναι η πιο αποδεκτή έκφραση ρατσισμού από την ελληνική πλειονότητα. Για κάθε άλλη μειονότητα, κάποιοι θα βρεθούν να εκφραστούν υπερασπιστικά. Για τους Ρομά, οι λόγοι μίσους κυριαρχούν», σημειώνει ο Αβραάμ.

“Ο ρατσισμός απέναντι στους Ρομά είναι η πιο αποδεκτή έκφραση ρατσισμού από την ελληνική πλειονότητα. Για κάθε άλλη μειονότητα, κάποιοι θα βρεθούν να εκφραστούν υπερασπιστικά. Για τους Ρομά, οι λόγοι μίσους κυριαρχούν”, σημειώνει ο Αβραάμ.

Η έρευνα των Αζά – Τσινικόρη ενεργοποιήθηκε μετά τις διαδοχικές δολοφονίες δύο νεαρών Ρομά από αστυνομικούς, του 16χρονου Κώστα Φραγκούλη και του 18χρονου Νίκου Σαμπάνη. Αυτό ήταν το πρώτο μεγάλο σοκ. Σύντομα, ξεκινώντας το ταξίδι τους, τον Ιανουάριο του 2023, από τον καταυλισμό του Δενδροπόταμου Θεσσαλονίκης (για να συνεχίσουν σε πολλές άλλες ρομάνικες εστίες και να κάνουν δεκάδες συνεντεύξεις) άρχισαν να συνειδητοποιούν πως γίνονται μάρτυρες πανομοιότυπων περιστατικών και αφηγήσεων: Ακραίου bulling από Αστυνομία και πολίτες, εκφοβισμού από ακροδεξιά στοιχεία σε καταυλισμούς, άπειρων φυλακίσεων, αποκλεισμού από τις στοιχειώδεις συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης (ρεύμα, νερό), αποκλεισμού από την εκπαίδευση και την εργασία. Σύντομα, η ιστορία του ενός γινόταν η ιστορία της άλλης κ.ο.κ, αναπαράγοντας μοντέλα μιας κοινής ζωής και, χειρότερα, μιας κοινής μοίρας. Άκουγαν, για παράδειγμα, ιστορίες όπου παιδιά νηπιακής ηλικίας, μονογονεϊκών οικογενειών κινδύνευαν ανά πάσα στιγμή από ‘νταήδες’ που εισέβαλλαν στους καταυλισμούς. Μητέρες άνεργες, που αδυνατούσαν να αποκατασταθούν επαγγελματικά, άρα και να βρουν διέξοδο διαφυγής από το επικίνδυνο περιβάλλον, συνέχιζαν να ζουν στον φαύλο κύκλο της φτώχειας και της βίας. Ποιος μπορεί να διανοηθεί ότι μια μητέρα θέλει το παιδί της να μεγαλώσει κάτω από τέτοιες συνθήκες;

Μέσα από τις προσωπικές εμπειρίες, η παράσταση καταγράφει το χρονικό σημείο της ελληνικής ιστορίας κατά το οποίο, οι Ρομά δεν καταφέρνουν να παρακολουθήσουν την αστικοποίηση και εκδυτικοποίηση της Ελλάδας: Τα επαγγέλματα τους ως χειρώνακτες – που συνήθιζαν να τους ενσωματώνουν πιο ομαλά στην κοινωνία – άρχισαν να φθίνουν, η αναγνώριση της εκπαίδευσης άρχισε να γίνεται ένα ολοένα και πιο επιτακτικό προσόν κοινωνικής αποδοχής, με τους ίδιους να απέχουν από αυτό εξαιτίας της συχνής νομαδικής ζωής. «Η απόσταση άρχισε να μεγαλώνει, οι Ρομά έμεναν πίσω, άνεργοι και οι περισσότεροι από αυτούς εξακολουθούσαν να είναι ακαθορίστου γένους. Μην ξεχνάμε πως η πολιτογράφηση των Ρομά ξεκίνησε μετά τη Χούντα» υπενθυμίζει ο Ανέστης Αζάς.

Ο σκηνοθέτης Ανέστης Αζάς υπενθυμίζει πως οι Ρομά ήταν ακαθόριστου γένους μέχρι και το 1974.

Η εμπειρία ζωής του Αβραάμ Γκουτζελούδη είναι, παραπάνω, από ενδεικτική. Πριν από 70 χρόνια, στο χωριό του στην Ανθή Σερρών, ιδρύθηκε ένα δημοτικό σχολείο, στο οποίο άρχισαν να στέλνουν τα παιδιά τους οι, μέχρι τότε υπάλληλοι των τσιφλικάδων, Ρομά (γεωργοί και κτηνοτρόφοι). Η εκπαίδευση ήταν καθοριστικής σημασίας για την συνύπαρξη Ρομά και Μπαλαμών και την άμβλυνση του φόβου και της καχυποψίας. Εννοείται πως οι πιο σκουρόχρωμοι, ακόμα κι αν ήταν μαθητές, δεν είχαν την ίδια τύχη στην περιοχή. «Μπορώ να πω ότι η δική μου γενιά έχει σπάσει πραγματικά τον κύκλο του ρατσισμού. Όλα τα παιδιά Ρομά στην Ανθή Σερρών έχουν περάσει σε Πανεπιστημιακές σχολές, έχουν αποφοιτήσει ή πρόκειται ν’ αποφοιτήσουν κι αυτό έχει αλλάξει το επίπεδο του διαλόγου» ομολογεί. Κι όλα αυτά, επειδή ένα σχολείο, δέχθηκε Ρομά πριν από 70 χρόνια. Ασφαλώς μιλάμε για μια φωτεινή εξαίρεση.

Κατά τα άλλα, «αν θελήσεις να ταυτίσεις ένα Ρομ με μια κατάσταση, δύο είναι τα κυρίαρχα στοιχεία στα οποία όλοι θα συμφωνήσουν: Η μουσική τους παράδοση και η εμπλοκή τους στην παραβατικότητα. Όμως, το αφήγημα αυτό παραμένει για δεκαετίες στερεοτυπικό και ανολοκλήρωτο. Σε μια εποχή άκρατου ατομικισμού, αρκούμαστε μόνο στο να σχολιάζουμε τα συμβάντα της πραγματικότητας κι όχι ν’ αναρωτιόμαστε γι’ αυτά. Αλήθεια, αναρωτηθήκαμε ποτέ γιατί το μεγαλύτερο ποσοστό κρατούμενων (200.000 τη στιγμή που μιλάμε) στις ελληνικές φυλακές είναι Ρομά; Μήπως γιατί ένας δικαστής ποτέ δεν θα’ αναγνωρίσει σε ένα Ρομά τη δικαιολογία του πρότερου έντιμου βίου; Μήπως γιατί ένας Ρομ είναι, εκ προοιμίου, ένοχος;» αναρωτιέται ο Πρόδρομος Τσινικόρης.

Πρόδρομος Τσινικόρης: Αν θελήσεις να ταυτίσεις ένα Ρομά με μια κατάσταση, δύο είναι τα κυρίαρχα στοιχεία: Η μουσική τους παράδοση και η εμπλοκή τους στην παραβατικότητα. Όμως, το αφήγημα αυτό παραμένει για δεκαετίες στερεοτυπικό και ανολοκλήρωτο

Δεν ήταν και λίγοι εκείνοι που προσπάθησαν να αποτρέψουν τους δύο συνεργάτες από το να εμπλακούν σε μια τέτοια έρευνα, θεωρώντας πως είτε θα κινδυνεύσουν, είτε θα μπλέξουν σε ένα κύκλο αφερεγγυότητας που, δήθεν, χαρακτηρίζει τους Ρομά. Ο Πρόδρομος Τσινικόρης θυμάται, ας πούμε, πως κανένας οδηγός ταξί δεν δεχόταν να τους πάει στον καταυλισμό του Δενδροπόταμου, όπου έχει βοηθηθεί από την δράση του πατέρα Αθηναγόρα. «Πλησιάζοντας στον καταυλισμό, σε ένα χωματόδρομο, συναντήσαμε στη μέση του δρόμου, τρεις γεροδεμένους άνδρες γύρω από ένα βαρέλι, όπου έκαιγε φωτιά. Σκεφτήκαμε ‘λες να συμβεί τίποτα κακό;’. Αλλά όχι· τίποτα δεν συνέβη. Μας μίλησαν ευγενικά, μας έδειξαν το δρόμο και απλώς καταλάβαμε πως μια κοινότητα που δεν έχει μέσα θέρμανσης αναγκαστικά θα ζεσταθεί στη φωτιά και πως αποκλεισμένοι καθώς είναι, δεν έχουν παρά ο ένας τον άλλο», εξηγεί ο Πρόδρομος Τσινικόρης, διαπιστώνοντας πως τα εδραιωμένα στερεότυπα έχαναν σταδιακά την υπόσταση τους. Ένθεν – κακείθεν.

Ο Πρόδρομος Τσινικόρης θυμάται πως στο ξεκίνημα της έρευνας πεδίου, κανένας οδηγός ταξί δεν δεχόταν να τους πάει στον καταυλισμό του Δενδροπόταμου Θεσσαλονίκης.

Στους λίγους μήνες που διαρκεί η έρευνα και οι πρόβες για το «Romaland», το θαύμα της συνύπαρξης έχει αρχίσει να επιβεβαιώνεται. Ο Αβραάμ αποκαλύπτει πως ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης αναπαράγουν λέξεις στη ρομάνικη γλώσσα κάτι «που μας κάνει να αισθανόμαστε μια τεράστια αποδοχή και να αφηνόμαστε κι εμείς για να αποκαλυφθεί ο πραγματικός μας εαυτός».

Ανέστης Αζάς: Εδώ κυριαρχούν οι ανθρώπινες σχέσεις και οι δυναμικές τους. Βλέπεις τους ανθρώπους αυτούς να διεκδικούν δημόσιο λόγο, να έχουν την διάθεση να αγωνιστούν για τα ανθρώπινα δικαιώματα της φυλής τους

Οι δύο σκηνοθέτες, με τη σειρά τους, παρατηρούν κάτι εξίσου συγγενές. Μολονότι δεν μπορούν να προβλέψουν αν θα υπάρχουν ιδεολογικές μετατοπίσεις στο κοινό της παράστασης, οι μετατοπίσεις είναι ορατές στους συμμετέχοντες του «Romaland». «Εδώ κυριαρχούν οι ανθρώπινες σχέσεις και οι δυναμικές τους. Κι αυτό δημιουργεί ένα καλό κλίμα. Βλέπεις τους ανθρώπους αυτούς να διεκδικούν δημόσιο λόγο, να έχουν την διάθεση να αγωνιστούν για τα ανθρώπινα δικαιώματα της φυλής τους. Κι αυτό είναι ενθαρρυντικό» λέει ο Ανέστης Αζάς.

«Κανείς δεν θέλει να ζει στη λάσπη, στο κρύο, στο φόβο» τονίζει ο Αβραάμ Γκουτζελούδης.

Ο Αβραάμ Γκουτζελούδης απολαμβάνει το προνόμιο της ενδυνάμωσης που προσφέρει το θέατρο εδώ και περισσότερο καιρό. Αφού εκτός από απόφοιτος του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, είναι φοιτητής στο Γ΄ έτος Τμήματος Σκηνοθεσίας στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Ανακαλεί τη στιγμή που, στη διάρκεια ενός μαθήματος, αποφάσισε να μιλήσει ανοιχτά για την καταγωγή του. «Θεώρησα πως πέρασε η εποχή που το έκρυβα. Είχα αποφασίσει από καιρό πως δεν θα με κρίνουν γι’ αυτό, πως ως Ρομ δεν θα σιωπώ και πως αυτό δεν καθορίζει το ποιος είμαι». Με την ίδια παρρησία είχε αποφασίσει να σπουδάσει θεατρική σκηνοθεσία – ακόμα κι αν οι γονείς του δεν ενέκριναν αρχικά την απόφαση του. «Διάβαζα τις ειδήσεις για την αναγγελία δημιουργίας Σχολής Σκηνοθεσίας από το Εθνικό, ανακοινώνοντας στον τότε καθηγητή μου σε θεατρικά εργαστήρια, το Νίκο Βουδούρη στη Θεσσαλονίκη πως ‘εγώ εδώ θα σπουδάσω’». Πράγματι, τα κατάφερε.

Αβραάμ Γκουτζελούδης: Θεώρησα πως πέρασε η εποχή που το έκρυβα. Είχα αποφασίσει από καιρό πως δεν θα με κρίνουν γι’ αυτό, πως ως Ρομ δεν θα σιωπώ και πως αυτό δεν καθορίζει το ποιος είμαι

Ο Αβραάμ, δεν ανησυχεί για το αν θα γίνει εύκολα αποδεκτός στο χώρο της ελληνικής σκηνής. Αν και, παραδέχεται πως, βρέθηκε να συζητάει με κάποιους συμφοιτητές του πάνω στο στερεότυπο που συνοδεύει τους Ρομά «ότι επιλέγουν να ζουν έτσι». «Κανείς δεν θέλει να ζει στη λάσπη, στο κρύο, στο φόβο» τονίζει και τώρα. Για το μόνο που ανησυχεί είναι να μην βιώσει ξανά την υποτίμηση – αυτή τη φορά μέσω της συνολικής υποβάθμισης των Τεχνών στην Ελλάδα. «Σ’ όλη μου τη ζωή», λέει, «προσπαθώ, δουλεύω, μαθαίνω, παλεύω. Για να φτάσω σήμερα να πιστεύω πως αυτό που διδάσκομαι θα καταφέρω να το προσφέρω κάποια στιγμή στη σκηνή».

Ήδη, η συμμετοχή του στο «Romaland» είναι αναβαθμισμένη: Εργάζεται ως βοηθός σκηνοθέτη και ερευνητής στο πεδίο των καταυλισμών. Εκεί δε, έμαθε για πρώτη φορά πόσες πολλές ιδιομορφίες και ποικιλίες διαλέκτων υπάρχουν στη ρομάνικη γλώσσα. «Υπάρχει ένας μύθος που λέει πως όταν ο Θεός μοίρασε τα αλφάβητα, ο γύφτος τα έγραψε πάνω σε μια καρπουζόφλουδα, την οποία έφαγε το γαϊδαράκι του. Κι έτσι, ποτέ αυτή η γλώσσα δεν καταγράφηκε. Πολλές φορές στις πρόβες, μεταξύ μας, ψάχνουμε να βρούμε πως η μια διάλεκτος και πως η άλλη αποκαλεί ‘τ’ αστέρια’ ή το ‘σ’ αγαπώ’». Το σίγουρο είναι πως Ρομά και Μπαλαμοί κοιτάζουν τα ίδια αστέρια. Και αγαπούν, επίσης.