Το Margaroni Residency, η ελληνική εκπροσώπηση στη Μπιενάλε και όσα είδαμε στο στο Onassis Open Air Day

Έχει περάσει σχεδόν μία εβδομάδα από το όγδοο Onassis Air Open Day – το πρώτο Open Day αυτής της σεζόν – και τολμώ να πω ότι όσα είδαμε τόσα πολλά και διαφορετικά πρότζεκτ εκείνο το απόγευμα της Παρασκευής (20/10) , που πολύ φοβάμαι πως δεν θα μπορούσα με ευκολία να χωρέσω σε ένα μόνο κείμενο όλες αυτές τις δημιουργικές ιδέες που στεγάζει αυτή τη στιγμή η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στην οδό Λεοντίου.

Όπως σε κάθε Open Day, έτσι και αυτή τη φορά, είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε τους δημιουργούς και Onassis AiR Fellows, μέσα από παρουσιάσεις, συζητήσεις, αναγνώσεις, προβολές, ηχητικές εγκαταστάσεις, έτσι ώστε να πάρουμε μια ιδέα για τα πρότζεκτ που σιγά σιγά παίρνουν μορφή στο διεθνές πρόγραμμα καλλιτεχνικής έρευνας και φιλοξενίας του Onassis AiR.

Onassis Air@Andreas Simopoulos For Onassis Stegi

Για να πάρετε μία γεύση από τα πολλά και ενδιαφέροντα πρότζεκτ που στήνονται αυτή τη στιγμή, θα προσπαθήσω να σας ξεναγήσω νοητά σε αυτά όπως εγώ τα γνώρισα. Πρώτα με υποδέχτηκε η “άγραφη γη”, το ερευνητικό πρότζεκτ της Νατάσσας Μπλάτσιου, μία εγκατάσταση που αποτελείται από απτικά μέσα και διάφορα ψηφιακά στοιχεία (εικόνα και ήχο) που συνθέτουν ένα πορτρέτο των Αγράφων, δίνοντας έμφαση στον πολύ σημαντικό αγώνα που δίνει η κοινότητα κατά της μαζικής κατασκευής αιολικών πάρκων. Σειρά είχε το “Ρετιρέ”, το νέο πρότζεκτ της Σοφίας Ντώνα, που αποτελεί μία ωδή στα ιστορικά αθηναϊκά ρετιρέ, μέσα από φωτογραφίες, βίντεο, τραγούδια, αλλά και το πολύ ιδιαίτερο έργο των Έντι Τούπγια και Klodiana Millona “Είχα λευκό βαμβάκι στην αυλή μου, το τάιζα, το πότιζα: Μια πολυφωνία για τη θηλυκότητα και τις γεωγραφίες των συνόρων”, που διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η γλώσσα και η μουσική συνδέονται με την εδαφική επικράτεια μέσα από τις φωνές μιας ομάδας τραγουδιστριών της ελληνικής μειονότητας στη Δερβιτσάνη.

Παράλληλα, οι Pink House Press είχαν στήσει προσωρινή κουζίνα με μαρμελάδα στο αίθριο του Onassis ΑΙR, στο πλαίσιο της έρευνας τους για μεθόδους που σχετίζονται με την αυτοκατασκευή, τη συλλογή νερού, τα άγρια βρώσιμα φυτά, τη φυσική καλλιέργεια και την κατανόηση του τοπικού οικοσυστήματος. Λίγο αργότερα, στο Onassis AiR Atrium, ο Πάνος Φουρτουλάκης παρουσίασε μέσα από ζωντανές αναγνώσεις “Μια εποχή που πρέπει να θυμόμαστε”, δηλαδή την εποχή της κρίσης του AIDS στην Ελλάδα, ενώ αμέσως μετά ο συγγραφέας Πίτερ Μίλερ πραγματοποίησε μια ανάγνωση ποίησης στο πλαίσιο του εν εξελίξει έργου του “Το Μαύρο σύνηθες”.

Onassis Air@Andreas Simopoulos For Onassis Stegi

Αδιαμφισβήτητος “πρωταγωνιστής” της βραδιάς ήταν βέβαια το Margaroni Residency, όχι μόνο γιατί ήταν σε πιο ολοκληρωμένη μορφή από τα υπόλοιπα έργα, αλλά και γιατί αποτελεί την επίσημη συμμετοχή της Ελλάδας στην Μπιενάλε της Βενετίας 2024.

Ας τα πάρουμε από την αρχή. Το Margaroni Residency αποτελεί ένα πρότζεκτ που ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 2022 ο συνθέτης και δημιουργός διαμεσικών έργων Θανάσης Δεληγιάννης και ο δραματουργός και φιλόλογος Γιάννης Μιχαλόπουλος. Η έρευνα και οι διάφορες μουσικές, εικαστικές και σκηνικές δράσεις του Margaroni Residency αποτέλεσαν τα βασικά υλικά για την ανάπτυξη του «Ξηρόμερο/Dryland», που θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην 60η Μπιενάλε της Βενετίας, τον Απρίλιο του 2024 με εθνικό επίτροπο το ΕΜΣΤ.

Το «Ξηρόμερο/ Dryland» είναι μία «διακαλλιτεχνική, υβριδική εικαστική εγκατάσταση», με επίκεντρο το ελληνικό πανηγύρι. Η αλήθεια είναι ότι οι δημιουργοί του έργου ήταν πολύ προσεκτικοί, ώστε να μην αποκαλύψουν πολλά για το τι ακριβώς θα δούμε στο ελληνικό περίπτερο της Μπιενάλε – το οποίο όμως μας είπαν θα έχει μέγεθος 250 τ.μ. Φρόντισαν, ωστόσο, να μας αποκαλύψουν όλη τη διαδικασία που οδήγησε σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον πρότζκεκτ.

Η έμπνευση για το Margaroni Residency -την έρευνα που τα άρχισε όλα- ήταν η Κική Μαργαρώνη, μία τραγουδίστρια που άφησε το στίγμα της επί τριάντα χρόνια στα πανηγύρια της Θεσσαλίας και τώρα έχει επιλέξει την αφάνεια.

Onassis Air@Andreas Simopoulos For Onassis Stegi

«Η Κική Μαργαρώνη μας ενέπνευσε, μας συγκίνησε» είπε ο Θανάσης Δεληγιάννης, για τη στιγμή που την ανακάλυψαν. Μιας και η κ. Μαργαρώνη δεν είναι γνωστή στο ευρύ κοινό (τουλάχιστον όχι στο κοινό που δεν ζούσε στη Θεσσαλία μέχρι τη δεκαετία του 2000), ελάχιστα ήταν γνωστά για τη ζωή της. Έτσι, οι δύο καλλιτέχνες προσπαθούσαν επίμονα να επικοινωνήσουν μαζί της – κάτι που αποδείχτηκε πολύ δύσκολο.

«Όταν ανακαλύψαμε ότι ζει, επικοινωνήσαμε μαζί της, μοιραστήκαμε τον θαυμασμό μας για εκείνη, της ζητήσαμε να γνωριστούμε, για να μας μιλήσει» ανέφεραν οι δύο καλλιτέχνες για την προσπάθειά τους να γνωστοποιήσουν στην δυναμική αυτή γυναίκα της πίστας το μέγεθος του πρότζεκτ. «Μας έβαλε σε πάγο, καταλάβαμε όμως ότι έχει τους λόγους της που δεν θέλει. Ήταν μια χειρονομία σεβαστή για εμάς» μας είπαν για τη τραγουδίστρια, που σήμερα είναι περίπου 70 ετών και έχει αποσυρθεί «είτε μόνη της, είτε γιατί η ζωή την απέσυρε».

Onassis Air@Andreas Simopoulos For Onassis Stegi

Έτσι, η έρευνά τους έπρεπε να προσανατολιστεί αλλού και συγκεκριμένα στους κατοίκους της περιοχής – και μας λένε ότι “αρκετοί άνθρωποι θυμήθηκαν πώς ένιωθαν όταν την άκουγαν στα πανηγύρια και συγκινήθηκαν”. Η έρευνα συνεχίστηκε μέσα από βιβλία, φωτογραφίες, δίσκους – υλικά που είχαμε την ευκαιρία κι εμείς να δούμε στον πάγκο εργασίας που είχαν στήσει μπροστά μας.

Όσα ανακάλυψαν για την κυρία Μαργαρώνη άνοιξε έναν νέο κόσμο μπροστά τους, εκείνο του ελληνικού πανηγυριού. «Στο πρόσωπό της βλέπουμε όλους αυτούς τους μουσικούς του πανηγυριού που το πλατύ κοινό δεν ξέρει, που εργάστηκαν πολύ σκληρά όλα αυτά τα χρόνια για να κάνουν τους άλλους να γλεντάνε, να κλαίνε, να διασκεδάζουν. Υπήρξαν και είναι ακόμα εξαιρετικοί μουσικοί και αυτοσχεδιαστές και κάπως η κυρίαρχη ιδεολογία τους βύθισε σε μια άγνοια. Τους υποτίμησε. Και στο πρόσωπο της Κικής Μαργαρώνη βλέπουμε πια όλους αυτούς τους ανθρώπους που φτιάχνουν τη δημοτική μουσική, σαν ζωντανό οργανισμό, και κανείς δεν τους μνημονεύει».

Photo: Pinelopi Gerasimou for Onassis Stegi

Έτσι, πολύ σύντομα αυτό το πρότζεκτ άλλαξε επίκεντρο. Δεν θα ήταν πια ένα αφιέρωμα στην Κική Μαργαρώνη, αλλά μία έρευνα στο γνωστό σε όλους μας ελληνικό πανηγύρι.

Ο τίτλος «Ξηρόμερο/ Dryland» εκφράζει το διπλό επίκεντρο του πρότζεκτ: την περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και το νερό – ή μάλλον τη “δυσκολία του νερού”. Εξάλλου, το νερό είναι πρωταγωνιστής στη Θεσσαλία, όπως ανέφερε και ο Γιάννης Μιχαλόπουλος, ο οποίος και μας μίλησε για ένα μηχάνημα που αποδείχθηκε αναπόσπαστο κομμάτι του πρότζεκτ. «Βάλαμε ένα κομμάτι ενός τεράστιου ποτιστικού μηχανήματος εκεί και προσπαθήσαμε να κάνουμε κάτι γύρω από το νερό. Το ποτιστικό μηχάνημα είναι ένα αντικείμενο χαρακτηριστικό του θεσσαλικού τοπίου. Επέτρεψε την ανάπτυξη της μονοκαλλιέργειας, βοήθησε στην οικονομική ανάπτυξη των αγροτών, αλλά εξάντλησε και ορισμένους πόρους. Επιτελεί τον κλασικό κύκλο του νερού, δηλαδή τραβάει νερό από τον υδροφόρο ορίζοντα, ποτίζει και το επιστρέφει στη γη».

Photo: Yiorgos Kyvernitis

Όσο το πρότζεκτ άλλαζε μορφή και εξελισσόταν, άλλαζε και ο χώρος της έρευνας. Από την επιτόπια έρευνα στην Αιτωλοακαρνανία, βρέθηκαν στο εργοστάσιο της οδού Λεγάκη στο Ρέντη, το οποίο τους παραχωρήθηκε από τη Στέγη. «Είχε νόημα να δούμε πως μπαίνουν όλα αυτά τα υλικά που είχαμε μαζέψει μέσα σε έναν κλειστό χώρο. Ο χώρος του πανηγυριού, που είναι ο κατεξοχήν χώρος της ύπαρξης της παραδοσιακής μουσικής, είναι πάντα ένας ανοιχτός. Οπότε μπήκαμε αντιθετικά σε αυτό το “κλειστό” κτίριο στο Ρέντη, ένα παλιό εργοστάσιο που έφτιαχνε λέβητες». Στο δεύτερο εξάμηνο του residency μετακινήθηκαν σε ένα παλιό εργοστάσιο παπουτσιών στην Καλλιθέα. Εκεί ήταν που το έργο πήρε τη μορφή που είδαμε εμείς σε ένα σύντομο βίντεο από μία πρώτη παρουσίασή του.

Στο βίντεο είδαμε ένα ελληνικό πανηγύρι να ξεδιπλώνεται μπροστά μας: με λευκές πλαστικές καρέκλες, μεγάφωνα, ντουντούκες, μουσικούς επί σκηνής, καμία από τις κλασικές μορφές του πανηγυριού να μην λείπει. Είδαμε και πώς εμπλέκεται το ποτιστικό, με τέσσερις νεαρές τραγουδίστριες να τραγουδούν με την καρδιά τους και λίγο αργότερα να αναλαμβάνουν να “δουλέψουν” το βαρύ αυτό μηχάνημα.

Photo: Pinelopi Gerasimou for Onassis Stegi

Να είμαι ειλικρινής; Δεν ξέρω πώς θα χωρέσουν όλες αυτές οι ιδέες σε μία εγκατάσταση, ούτε τι ακριβώς θα αντικρίσουν όσοι επισκεφτούν το ελληνικό περίπτερο στην 80η Μπιενάλε της Βενετίας αυτόν τον Απρίλιο. Μου φαίνεται ωστόσο φοβερά ενδιαφέρον που το ελληνικό πανηγύρι θα βρει μια θέση στην διεθνή αυτή έκθεση τέχνης και είμαι πολύ περίεργη να δω πώς ακριβώς πώς θα εξελιχθεί αυτό το έργο.

* Το έργο εκτός από τον Θανάση Δεληγιάννη και Γιάννη Μιχαλόπουλο συνυπογράφουν οι Έλια Καλογιάννη, Γιώργος Κυβερνήτης, Φώτης Σαγώνας και Κώστας Χαϊκάλης. Επιμελητής του περιπτέρου ο Πάνος Γιαννικόπουλος. Καλλιτεχνική συνεργάτιδα η Φωτεινή Παπαχριστοπούλου και το Studio Precarity (Βασιλική- Mαρία Πλαβού, Μάριος Σταμάτης).