Συν & Πλην: «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» στο Θέατρο Μπέλλος

Γεννημένος στο μεταπολεμικό Ρανταούτσι της Βόρειας Ρουμανίας, ο Ματέϊ Βίζνιεκ ανδρώνεται στο κραταιό περιβάλλον του κομμουνιστικού σοσιαλισμού, αλλά η φύση του είναι ανυπάκουη στην κοινωνικο – πολιτική επιβολή και τους αυστηρούς κανόνες της. Μεγάλος οπαδός της λογοτεχνίας και του θεάτρου, παρακολουθεί τα κινήματα του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού, το θέατρο του παραλόγου, το, εκ Λατινικής Αμερικής, μαγικό ρεαλισμό. Μοιάζει δηλαδή, να τον απωθεί ο,τιδήποτε λανσάρει η πατρίδα του και τα καθεστωτικά ήθη. Διόλου τυχαίο, που τα τριάντα του χρόνια, πιστεύοντας πως το καθεστώς του Τσαουσέσκου έχει μέλλον, αυτοεξορίζεται στο Παρίσι όπου και ζητά πολιτικό άσυλο. Πολιτογραφημένος, έκτοτε, ως Γάλλος, κερδίζει μεγάλη αναγνώριση ως θεατρικός συγγραφέας στη χώρα αλλά και εκτός Ευρώπης με το θεατρικό «Τα άλογα στο παράθυρο», ενώ μετά την πτώση Τσαουσέσκου, η ρουμανική σκηνή που – μέχρι τότε είχε λογοκρίνει όλα του τα έργα – τον αποδέχεται και τον αναδεικνύει ως έναν από τους δημοφιλείς Ρουμάνους συγγραφείς.

Από τη Γαλλία παρατηρεί τον πόλεμο να ξεσπά πάλι σε ευρωπαϊκό έδαφος πριν καν δύσει ο 20^ος αιώνας που κορυφώνεται στην αιματηρή σύγκρουση της Γιουγκοσλαβίας. Χωρίς να προσδιορίζει τον τόπο ή τον χρόνο, το έργο του «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» εκδίδεται το 2003 και περιγράφει ίσως, την πιο οδυνηρή σελίδα της μεταπολεμικής περιόδου και της εύθραυστης ειρήνης που έχει πια επιβληθεί στα, πάλαι ποτέ, γιουγκοσλαβικά εδάφη, όπου οι κάτοικοι των επαρχιών επιστρέφουν στις βομβαρδισμένες εστίες τους, αναζητώντας ίχνη που μαρτυρούν τα λείψανα των στρατιωτών παιδιών τους.

Ήρωες του έργου του, είναι ο Βίγκαν και η Γιάζμινσκα, ένα ζευγάρι μεσηλίκων που επιστρέφουν πρόσφυγες στο ίδιο τους το σπίτι, με μοναδικό στόχο να βρουν ίχνη από την ύπαρξη του Βίμπκο, του νεαρού τους γιου που χάθηκε στη μάχη. «Γι’ αυτό είναι οι μανάδες στον τόπο μας, για να κλαίνε» γράφει, με συνταρακτική ειλικρίνεια ο Βίζνιεκ, για μια χώρα που είναι σπαρμένη με νεκρούς και που το μοιρολόϊ είναι η μοναδική μουσική που μπορεί να ακουστεί. Η διάλυση της χώρας σημαίνει και τη διάλυση εκατομμυρίων ψυχών, ακόμα και αν δεν πολέμησαν στο μέτωπο. Η κόρη του Βίγκαν και της Γιάζμινσκα, ζει μετανάστρια στην Ιταλία ως εκδιδόμενη, υπογραμμίζοντας πως και οι επιζήσαντες δεν έχουν πραγματικά σωθεί, πως τα θύματα του πολέμου είναι πολλαπλά κι ανυπολόγιστα.

Με στοιχεία μαγικού ρεαλισμού αλλά και θεάτρου του παραλόγου, ο Βίζνιεκ γράφει το έργο για να αποδώσει τον πιο αδιανόητα επώδυνο τρόπο εξόδου σοσιαλιστικής χώρας από τον κομμουνισμό που γράφτηκε μέσα από εθνικές εκκαθαρίσεις και ΝΑΤΟϊκούς βομβαρδισμούς· όχι για να εγκαθιδρυθεί η δημοκρατία αλλά για επικρατήσει ένας άγριος καπιταλισμός που ακόμα και τα κόκαλα των νεκρών είναι πηγή κέρδους για πολλούς.

Το έργο πρωτοπαίχτηκε στη Ρουμανία, στο Εθνικό Θέατρο της Κραϊόβα στα τέλη του 2004 ως συμμετοχή στον κύκλο παραστάσεων με θέμα τον ξεριζωμό και την προσφυγιά, που παρουσίασαν την ίδια θεατρική περίοδο τα θέατρα-μέλη της Ευρωπαϊκής Θεατρικής Σύμβασης (European Theatre Convention). Στην Ελλάδα, έκανε το ντεμπούτο του στην ανήσυχη Πειραματική Σκηνή της Τέχνης του Νικηφόρου Παπανδρέου τον Ιανουάριο του 2007. Δύο χρόνια αργότερα, θα αποσπούσε – μεταξύ των πολλών διακρίσεων του – και το πρώτο Διεθνές Βραβείο Θεάτρου στο Φεστιβάλ της Αβινιόν.

Δημήτρης Πετρόπουλος, Μάνια Παπαδημητρίου και Ελίζα Σκολίδη σε σκηνή της παράστασης.

Ανατρέχοντας με παρρησία στο μεταπολεμικό (της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας) σπουδαίο θεατρικό σύγγραμμα του Ρουμάνου Ματέϊ Βίζνιεκ, η Αικατερίνη Παπαγεωργίου ισορροπεί σοφά και επιδέξια στις υφολογικές αντιφάσεις του, αναδεικνύοντας την φρίκη της ανθρώπινης φύσης και τα αβάσταχτα δεινά του πολέμου. Καθοδηγεί δε, μια άξια ομάδα ερμηνευτών που, με αυταπάρνηση, υπογραμμίζουν τις ποιότητες του έργου και – τι ειρωνεία – δίνουν σάρκα και οστά σε όλες τις εκφάνσεις ενός κατακερματισμένου κόσμου.

Από την σκηνή εισαγωγής της παράστασης όπου διακρίνεται μια πολύ ενδιαφέρουσα ενδυματολογική ιδέα της Ειρήνης Γεωργακίλα για τη φύση του πρόσφυγα.

Ναι, περιβαλλόμαστε από πόλεμο και ζόφο αλλά δεν είναι αυτονόητο πως ένα κείμενο (όσο σημαντικό κι αν είναι) με, κατ’εξοχήν, αντιδημοφιλές (λόγω της δραματικότητας του) θέμα, θα βρει τη θέση του σ’ έναν θίασο του ελεύθερου θεάτρου που εξαρτάται από το ταμείο. Στην περίπτωση της Αικατερίνης Παπαγεωργίου και της ομάδας Young Quill συναντάμε μια γενναία απόφαση να πάρουν το ρίσκο και να φέρουν το έργο ξανά στο φως της σκηνής.

Φυσικά, η γραφή του Ματέϊ Βίζνιεκ τους δικαιώνει. Είναι ένας ενεργός πολιτικός συγγραφέας, γεννημένος μέσα στις φλόγες (είτε μιλάμε για τον απόηχο του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, είτε για την εγκαθίδρυση του Κομμουνιστικού Καθεστώτος στη Ρουμανία) που μοιάζει να εμπνέεται λιγότερο από την ανατολικοευρωπαϊκή παράδοση (με διακριτικές εξαιρέσεις τον Ντοστογιέφκσι και τον Ιονέσκο) και να χειρίζεται ένα ποιητικό κόσμο όπου ο ρεαλισμός έχει μικρή θέση ή, τουλάχιστον, αφετηριακό ρόλο.

Έτσι και στο «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» εφαρμόζει τις αξίες του βαλκανικού «μαγικού ρεαλισμού» και επεξεργάζεται – με άξονα έναν πραγματικό πόλεμο και τα πραγματικά γεγονότα που τον διαθέχθηκαν –  τον κόσμο του μεταφυσικού, του λυρισμού, του παραλόγου. Είναι ένα κείμενο διεισδυτικό, πολυεπίπεδο όπου φωτίζεται η ανθρώπινη φύση σε οριακές εκδοχές της και αδυνατεί να μην οδηγήσει στην συγκίνηση.

Το θέατρο του Ματέϊ Βίζνιεκ είναι ένα πεδίο έντονων υφολογικών αντιφάσεων όπου οι στιγμές σπαρακτικού δράματος καταλύονται από μια καθαρόαιμη κωμική ματιά. Αυτό σημαίνει πως οι ηθοποιοί που αναλαμβάνουν να τον υπηρετήσουν ακροβατούν σε τεντωμένο σχοινί  κι – ευτυχώς – η ομάδα του νέου ανεβάσματος του στο Θέατρο Μπέλλος φαίνεται πως… αντέχει στο σχοινί.

Το μεγαλύτερο βάρος πέφτει εξ αρχής στην δραματική φύση του κειμένου όπου και εκεί διαπιστώνονται οι ερμηνευτικές υπερβάσεις. Καταρχάς, από την έμπειρη Μάνια Παπαδημητρίου στο ρόλο της χαροκαμένης μητέρας που γίνεται αυτό το σπαρακτικό, σκιώδες πλάσμα που ζητάει ο Βίζνιεκ: Την ακούς να προφέρει τη φράση «ευτυχισμένη είναι η μάνα που ξέρει που είναι θαμμένο το παιδί της» σκυμμένη σε στάση προσευχής προς το πάτριο χώμα και είναι μάλλον αδύνατον να συγκρατήσεις το συναισθητικό φορτίο σου.

Ο Δημήτρης Πετρόπουλος, με τη σειρά του, στο ρόλο του πατέρα αποδίδει μια θαυμάσια εκδοχή του ανθρώπου που, σαστισμένος, έχει ανάγκη να επουλώσει όσες περισσότερες πληγές μπορεί: Από την πεσμένη στέγη του σπιτιού του έως το κενό της απώλειας του μοναχογιού του – κάτι που μάλλον μοιάζει ανέφικτο. Ο Τάσος Λέκκας στο ρόλο του Βίμπκο επιφυλάσσει μια ακόμα δυνατή ερμηνευτική στιγμή: Ενσαρκώνει αυτόν τον οριακό κόσμο του Βίζνιεκ, όπου το φαντασιακό συναντάει το πραγματικό, όπου ο κόσμος των νεκρών συνορεύει με τον κόσμο των ζωντανών – σαν την λεπτή χαραγμένη γραμμή στα «ιερά σύνορα» της νέας Γιουγκοσλαβίας.

Η Ελίζα Σκολίδη στο ρόλο της Ίντα που και μόνο με το πένθιμο τραγούδι της φωτίζει την τύχη της νέας γυναίκας του πολέμου ενώ εντυπωσιάζει με την σωματική της ετοιμότητα. Ο μόνος του θιάσου που διακρίνεται έχοντας ξεπεράσει το σύνορο του δράματος, αλλά φορτίζοντας έντονα το φάσμα του παραλόγου και του γκροτέσκου είναι ο Αλέξανδρος Βάρθης: Υποδύεται έναν τυπικό, αδίστακτο μαυραγορίτη που δεν διστάζει να κάνει εμπόριο… λειψάνων για να παρηγορήσει τους πενθούντες· και το καταφέρνει με μια έντονη εκφραστικότητα κι ένα ανελέητο σαρκασμό που τελικά, τον καθιστά το πιο δραματικό, αλλά στα όρια του γελοίου, πρόσωπο του έργου. Όλοι οι ηθοποιοί της διανομής υποδύονται και δευτερεύοντες ρόλους – κάτι που ασφαλώς δυσκολεύει το κυρίως έργο τους. Ωστόσο, η διπλή ερμηνεία που αξίζει μνείας είναι αυτή του Τάσου Λέκκα στον ρόλο της εκδιδόμενης τρανς.

Η σκηνοθετική ματιά της Αικατερίνης Παπαγεωργίου παρακολουθεί στενά τις προκλήσεις – αντιφάσεις του έργου του Ματέϊ Βίζνιεκ και τις διαχειρίζεται με ευρηματικότητα. Καταρχάς, κάνει ορατούς όλους τους  κόσμους του και, επιπλέον, τους φέρνει σε επικοινωνία: Από τον φαντασιακό και τον ποιητικό, έως τον ρεαλιστικό και τον υπερρεαλιστικό – φυσικά εδώ έχει παίξει σημαντικό ρόλο και η καθοδήγηση των ερμηνευτών της. Την ίδια ώρα, φέρνει ωραίες ιδέες απεικόνισης της πλοκής – σημειωτέον τιθασεύοντας ένα μη ευέλικτο σκηνικό χώρο όπως είναι το θέατρο Μπέλλος – και εξασφαλίζει μια εύρυθμη κινηματογραφική αφήγηση.

Πώς αποδίδεται ένα τοπίο που μυρίζει θάνατο; Με λίγα αλλά με καθοριστικά σκηνικά αντικείμενα, η Μυρτώ Σταμπούλου δίνει την απάντηση και μέσα από μια πιο ποιητική ανάγνωση – όπως απαιτεί το έργο – φέρνει εικόνες καταστροφής: Ένα σύνορο στο χάρτη σπαρμένο με ανθρώπινα ίχνη, ένα σκοινί μπουγάδας γεμάτο ματωμένα πουκάμισα. Ωστόσο, η πιο ωραία ιδέα της εντοπίζεται στο πριονισμένο τραπέζι, όπου τίποτα δεν στέκεται όρθιο – ένας εμπνευσμένος συμβολισμός για όλα όσα δεν έμειναν όρθια στην πρώην Γιουγκολασλαβία. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και η ενδυματολογική απόδοση της επιστροφής προσφύγων από την Ειρήνη Γεωργακίλα.

Με επιτομή την χορογραφία και κινησιολογία της που εκτελεί με πρωτοφανή άνεση η Ελίζα Σκολίδη, η Μάνια Παπαδημητρίου στο ρόλο της προαγωγού αλλά και οι λεπτές μα εύστοχες κωμικές πινελιές στους ρόλους του Αλέξανδρου Βάρθη και του Τάσου Λέκκα, η Χρυσηίς Λιατζιβίρη έχει συμβάλλει σημαντικά στο τελικό αποτέλεσμα.

Η Ελίζα Σκολίδη καθηλωτική στο ρόλο της Ίντα.

Όσο κι αν οι υφολογικές αντιφάσεις θεωρούνται δεδομένες, όσο κι αν το απαιτεί υφολογικά ο Ρουμάνος συγγραφέας, η γκροτέσκα διάθεση ξεφεύγει σε σημεία – με χαρακτηριστικότερη η απόδοση της Μίρκα, της ηλικιωμένης μαυραγορίτισσας που μιλάει και απεικονίζεται σαν γριά μάγισσα, οριακά ως καρικατούρα. Εδώ, η ευθύνη μοιάζει να βαραίνει και την ενδυματολόγο της παράστασης Ειρήνη Γεωργακίλα.

Η επάνοδος ενός σπουδαίου έργου στην ελληνική σκηνή που αποδίδεται μέσα από μια ώριμη σκηνοθεσία και ερμηνείες αξιώσεων.