Ποιο είναι το μέλλον για τους παγκόσμιους υδάτινους πόρους και τις χρήσεις τους;

Δεν συμβαίνει μακριά μας. Δεν συμβαίνει στην Αφρική. Κλιματικούς εσωτερικούς πρόσφυγες είδαμε πολύ πρόσφατα να μένουν στα camps που ζούσαν οι πρόσφυγες από τις «μακρινές χώρες». Συμβαίνει ήδη και σ’ εμάς. Σε ένα μεγάλο μέρος της Ελλάδας ο κόσμος ζει υπό την έλλειψη νερού ή έστω κατάλληλου νερού. Πρόσφατα μια φοιτήτρια της Θεσσαλίας μου έλεγε «Πιστέψαμε ότι δεν θα ξαναέχουμε ποτέ νερό». Πόσο κάποια βασικά αγαθά δεν είναι πια αυτονόητα; Για πόσο ακόμα θα έχουμε επαρκές νερό; Θα φτάνει το κατάλληλο νερό για όλους μας; Θα έχουμε όλοι πρόσβαση σε αυτό; Ποιο είναι το μέλλον για τους παγκόσμιους υδάτινους πόρους και τις χρήσεις τους;

Στο πλαίσιο της 1^ης Γιορτής της Επιστήμης που φέρνει στην Ελλάδα το Γαλλικό Ινστιτούτο  6-16 Νοεμβρίου) θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 9 Νοεμβρίου, στις 19.00 στο αμφιθέατρο Theo Angelopoulos, σχετική διάλεξη του υδρολόγου Pierre Chevallier. Ο Chevallier είναι διευθυντής ερευνών στο Institute of Research for Development και μέλος του Club des Argonautes, ενός think group επιστημόνων για το μέλλον του περιβάλλοντος ειδικά σε σχέση με το κλίμα, τους ωκεανούς, το νερό και την ενέργεια. Θα μιλήσει για τον κύκλο του νερού, την κατάσταση, τη διαθεσιμότητα και τις χρήσεις των υδάτινων πόρων στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα και τις γενόμενες ανισότητες, υπό την παγκόσμια προοπτική της κλιματικής αλλαγής.

Pierre Chevallier

Θα ακολουθήσει συζήτηση με τη συμμετοχή των ερευνητών-ερευνητριών: Δρ. Ρωμανός Ιωαννίδης (Μεταδιδάκτορας ερευνητής, Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο), Μελίνα Dunham, υπεύθυνη εύρεσης πόρων-Ecogenia (ελληνικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός που προσφέρει κοινωνικές υπηρεσίες με σκοπό την κινητοποίηση της νεολαίας και την επιτάχυνση της επίτευξης των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης), Δρ. Ανθή Οικονόμου, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια στην βιοποικιλότητα των εσωτερικών υδάτων, ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ, Δημήτριος Κόκας, Υποψήφιος Διδάκτωρ, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Βίκυ Τζατζάκη, Νομική Σύμβουλος, Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Aλλαγής. Συντονίζει ο Philippe Grieu, Ακόλουθος Πανεπιστημιακής και Επιστημονικής Συνεργασίας στο Γαλλικό Ινστιτούτο.

Δύο από τους Έλληνες συμμετέχοντες στη συζήτηση, ο Ρωμανός Ιωαννίδης και η Ανθή Οικονόμου μίλησαν στο monopoli.gr για προκλήσεις, αλλά και θετικά σενάρια και προοπτικές, καθώς και για μύθους και αλήθειες των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Ανθή Οικονόμου

Μας λέει η κα Οικονόμου: «Το νερό αποτελεί πηγή και σύμβολο ζωής για τον άνθρωπο, το περιβάλλον και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Στην Ανθρωπόκαινο εποχή που διανύουμε, ένας στους δύο ανθρώπους ζει σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από έναν υδάτινο πόρο. Το γεγονός αυτό συνδέεται άμεσα με μια πληθώρα ανθρωπογενών πιέσεων, που απειλούν αυτά τα οικοσυστήματα, με τις σημαντικότερες να αφορούν τόσο την ποσότητα, όπως η υπεράντληση νερού που οδηγεί σε φαινόμενα ξηρασίας, όσο και την ποιότητα των υδάτων, όπως η ρύπανση. Επιπλέον, μια σημαντική πρόκληση είναι η τροποποίηση της ροής, ως αποτέλεσμα της αποψίλωσης των παραποτάμιων δασών, της διευθέτησης της κοίτης και της κατασκευής φραγμάτων».

Από την παρουσίαση έργων της Μαρίας Φιλοπούλου

Ο κ. Ιωαννίδης μας μιλά για την ευεργετική δύναμη των έργων μεγάλης κλίμακας στην αποτροπή των φυσικών καταστροφών: «Στην εποχή μας υπάρχει μια τάση επικέντρωσης σε αρνητικές ειδήσεις και καταστροφικές διατυπώσεις, ενώ οι ρεαλιστικές ανησυχίες και οι θετικές ειδήσεις συχνά παραμελούνται ή δεν αποκτούν την αντίστοιχη δημοσιότητα. Για παράδειγμα, όλοι έχουν ενημερωθεί για τις φετινές πλημμύρες της Θεσσαλίας και συζητούν για το ρόλο του κλίματος σε αυτές. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι στην πρόσφατη κακοκαιρία του Ιανού στη Θεσσαλία το φράγμα Σμοκόβου συγκράτησε μεγάλους πλημμυρικούς όγκους, μειώνοντας τις επιπτώσεις στις περιοχές που επηρεάστηκαν; Η ύπαρξη περισσότερων τέτοιων έργων στα ορεινά της Θεσσαλίας θα είχε μειώσει το μέγεθος και των φετινών πλημμυρών. Στο δημόσιο λόγο όμως, τα έργα υποδομής είναι βαρετά όταν κάνουν την δουλειά τους και γίνονται στιγμιαία «hot» μόνο μετά από μεγάλες καταστροφές! Κατά την άποψή μου, η αλλαγή της στάσης αυτής της πολιτικής ηγεσίας, αλλά και της κοινωνίας ως προς τη σημασία των έργων υποδομής είναι καθοριστική.

Η ανθρωπότητα κατά τον 20^ο και 21^ο αιώνα αντιμετώπισε με μεγάλη επιτυχία φυσικές καταστροφές χάρις στα έργα υποδομής. Ένα παράδειγμα είναι τα φράγματα και τα υδραυλικά έργα με τα οποία έχει ασχοληθεί αρκετά ο Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος του ΕΜΠ και η ερευνητική ομάδα ΙΤΙΑ. Σε παγκόσμια κλίμακα, τα έργα αυτού του τύπου έχουν προσφέρει προστασία από καταστροφικές πλημμύρες και λειψυδρίες, οι οποίες μέχρι και τα μέσα του 20^ου αιώνα οδηγούσαν παγκοσμίως σε εκατομμύρια θανάτους. Περαιτέρω, τα φράγματα έχουν λειτουργήσει ως έργα πολλαπλού σκοπού και, όπως θα δούμε στη συνέχεια, μπορούν να συνδυάσουν την αντιπλημμυρική προστασία και την αποθήκευση νερού ύδρευσης και άρδευσης με την παραγωγή ενέργειας. 

Συνολικά λοιπόν, πιστεύω ότι ως κοινωνία οφείλουμε να δώσουμε περισσότερη βάση στην κατασκευή και συντήρηση των θεμελιωδών έργων που λανθασμένα θεωρούνται δεδομένα και λειτουργούν στην αφάνεια, όπως τα φράγματα, τα δίκτυα μεταφοράς του νερού, οι γέφυρες, τα έργα οδοποιίας, τα λιμάνια κλπ».

Ρωμανός Ιωαννίδης

Πέρα από τα έργα μεγάλης κλίμακας ο κ. Ιωαννίδης έχει επίσης ασχοληθεί με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι οποίες έχουν τόσο δαιμονοποιηθεί, όσο και παρουσιαστεί ως μόνη λύση. Ποια είναι η πραγματικότητα, στην Ελλάδα; Ειδικά μετά τον πόλεμο και την επανενεργοποίηση της παραγωγής λιγνίτη; Μας εξηγεί: «Τα έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είτε αξιοποιούν το νερό, είτε τη γεωθερμία ή τον αέρα και τον ήλιο είναι χρήσιμα για την ανθρωπότητα. Σε επίπεδο περιβαλλοντικών επιπτώσεων, τα έργα ανανεώσιμης ενέργειας έχουν φυσικά και εκείνα περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως και κάθε έργο υποδομής. Η σύγκριση μεταξύ τους, αλλά και σε σχέση με τα συμβατικά έργα ως προς αυτές τις επιπτώσεις, είναι αρκετά περίπλοκη. Αυτό συμβαίνει γιατί μια τέτοια σύγκριση είναι πολύ-παραγοντική και επίσης χρειάζεται να συμπεριλάβει την ανάλυση των επιπτώσεων σε όλον τον κύκλο ζωής των έργων. Οπότε, δεν υπάρχει μια εύκολη απάντηση. Θα αναφερθώ λοιπόν ενδεικτικά σε μια μόνο από τις ποικίλες περιβαλλοντικές επιπτώσεις των έργων ΑΠΕ, με την οποία τυχαίνει να έχω ασχοληθεί εκτενώς. Συγκεκριμένα, στις λεγόμενες επιπτώσεις των έργων στο τοπίο, οι οποίες έχουν προκαλέσει μεγάλο προβληματισμό στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Το εν λόγω πρόβλημα αφορά την οπτική τροποποίηση σημαντικών εκτάσεων γης και τις κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές προεκτάσεις αυτής της τροποποίησης.

Σε βραβευμένη έρευνα που δημοσιεύσαμε στο επιστημονικό περιοδικό Applied Energy με τίτλο  «A review of land use, visibility and public perception of renewable energy in the context of landscape impact» συγκρίναμε ως προς τις επιπτώσεις τους στο τοπίο τους τρεις βασικούς τύπους έργων ΑΠΕ, τα υδροηλεκτρικά, τα αιολικά και τα φωτοβολταϊκά έργα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι επιπτώσεις στο τοπίο είναι μεγαλύτερες για τα αιολικά έργα, ακολουθούμενες κατά σειρά από τα φωτοβολταϊκά και τα υδροηλεκτρικά έργα. Αυτό προέκυψε με βάση τόσο ποσοτικούς δείκτες για την έκταση που επηρεάζεται, όσο και ποιοτικούς δείκτες σχετικά με την κοινή γνώμη γι’ αυτή την επιρροή.

Τα συμπεράσματα προέκυψαν από την ανάλυση διεθνών δεδομένων και εκφράζουν τη γενική εικόνα. Βέβαια, μεμονωμένα έργα μπορούν να ξεφεύγουν από αυτά τα γενικά συμπεράσματα ανάλογα με τον σχεδιασμό τους και το πού τοποθετούνται. Εν κατακλείδι, η λογική κάθε τέτοιας έρευνας είναι η ενημέρωση των πολιτών, της επιστημονικής κοινότητας και της πολιτικής ηγεσίας όσον αφορά το προς τα πού θα πρέπει να στραφούν οι δράσεις μετριασμού των επιπτώσεων.

Από την παρουσίαση έργων της Μαρίας Φιλοπούλου

Σε τεχνικό-οικονομικό επίπεδο, είναι αλήθεια ότι υπάρχουν ακόμα σημαντικές προκλήσεις για τα έργα ανανεώσιμης ενέργειας. Ένα βασικό τεχνικό πρόβλημα είναι ότι τα έργα αιολικής και ηλιακής ενέργειας, τα οποία και αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς τις τελευταίες δεκαετίες, προσφέρουν διαλείπουσα παραγωγή ενέργειας. Δηλαδή, οι ανεμογεννήτριες παράγουν ενέργεια μόνον όταν φυσάει και τα φωτοβολταϊκά μόνο όταν υπάρχει επαρκής ηλιοφάνεια. Συνεπώς, δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την κάλυψη της ενεργειακής ζήτησης ανά πάσα στιγμή: για παράδειγμα, δεν μπορούν να καλύψουν τη ζήτηση ενέργειας από τα air condition ένα καλοκαιρινό βράδυ με χαμηλούς ανέμους.

Στην Ελλάδα και με τη διαθέσιμη τεχνολογία, η λύση σε αυτό το θέμα μπορεί να έρθει με διάφορους τρόπους. Η πιο άμεση κάλυψη αιχμών ζήτησης πραγματοποιείται από τα υδροηλεκτρικά φράγματα. Τα έργα αυτά αποθηκεύουν νερό σε τεχνητές λίμνες και όταν χρειάζεται απελευθερώνουν το νερό μέσω υδροστροβίλων και έτσι παράγουν ενέργεια. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να καλύψουν σχεδόν άμεσα τις αιχμές της ζήτησης και γι’ αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικά για ένα σύστημα βασισμένο σε ΑΠΕ. Έπειτα ακολουθούν με τη σειρά το φυσικό αέριο και ο λιγνίτης, που χρειάζονται κατά αντιστοιχία περισσότερο χρόνο για να ενεργοποιηθούν και να προσφέρουν ενέργεια σε αιχμές. Μια άλλη λύση είναι η αποθήκευση της ενέργειας που παράγεται από τις ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά, ώστε να είναι διαθέσιμη και στις αιχμές της ζήτησης. Καθώς όμως οι τρέχουσες δυνατότητες των συμβατικών μπαταριών τις καθιστούν ικανές μόνο για μικρής κλίμακας αποθήκευση ενέργειας, η λύση μπορεί να προέλθει ξανά από τα υδροηλεκτρικά έργα.

Τα υδροηλεκτρικά έργα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μεγάλης κλίμακας ενεργειακές «μπαταρίες». Συγκεκριμένα, μπορούν να αποθηκεύουν την περίσσια ενέργεια που συχνά παράγεται από τις ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά σε περιόδους χαμηλής ζήτησης μέσω της τεχνολογίας της αντλησοταμίευσης.

Μέσω της αντλησοταμίευσης, αντί να φορτίζουμε μια μπαταρία «φορτίζουμε» μια τεχνητή λίμνη. Δηλαδή στέλνουμε το νερό ψηλότερα για να μπορούμε αργότερα να το ελευθερώσουμε από αυτό το ύψος και να παράξουμε πάλι ενέργεια από υδροστροβίλους. Οι οικονομικές απαιτήσεις βέβαια όλων των προαναφερθέντων λύσεων είναι διαφορετικές σε κάθε περίπτωση και επίσης είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με πολιτικές αποφάσεις».

Από την παρουσίαση έργων της Μαρίας Φιλοπούλου

Τέλος, η κα Οικονόμου μας μιλά για την ελπίδα αντιστροφής ή έστω μετριασμού της καταστροφής: «Oι περισσότεροι Ευρωπαίοι έχουν ήδη έρθει αντιμέτωποι με τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της έλλειψης νερού και της υποβάθμισης των υδάτινων πόρων. Από την άλλη μεριά, συχνά γινόμαστε μάρτυρες ακραίων πλημμυρικών φαινομένων που έχουν σοβαρότατες οικονομικές επιπτώσεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, μετρώντας δυστυχώς ορισμένες φορές και ανθρώπινες απώλειες. Είναι βέβαια σημαντικό εδώ να αναφερθεί ότι εξίσου σημαντική είναι και η επίδραση των ακραίων φαινομένων στη βιοποικιλότητα και υγεία των οικοσυστημάτων. Το κατά πόσο μπορούμε να αντιστρέψουμε τις καταστροφικές αυτές συνέπειες εξαρτάται πάντα από το σημείο αναφοράς. Το μόνο βέβαιο είναι πως για να επέλθουν ουσιαστικές αλλαγές, πρέπει αυτές να εφαρμοστούν στην πολιτική και την πράξη, και πάντα με γνώμονα την προστασία, την αξιοποίηση και την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων της χώρας μας».