40 χρόνια Αρχέλων: Παράδειγμα ευθύνης στην προστασία της θαλάσσιας πανίδας

Στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 ο φυσικός Δημήτρης Μαργαριτούλης κάνει διακοπές με την σύζυγο του ‘Αννα και τα παιδιά τους στη Ζάκυνθο. Είναι η στιγμή που ανακαλύπτουν δίπλα στις ομπρέλες, τις ψάθες και τις πετσέτες τους, έναν ζωντανό θησαυρό: Φωλιές από χελώνες. Είναι η στιγμή που γεννιέται μια από τις πιο τολμηρές ιδέες (για εκείνη την εποχή στην Ελλάδα) προστασίας θαλάσσιου είδους που παρότι πέρασε από 40 κύματα, φτάνει σήμερα να συμπληρώνει 40 χρόνια ζωής.

Ο αγώνας του φυσικού Μαργαριτούλη να ‘στρατολογήσει’ νεαρούς βιολόγους που αποφοιτούσαν από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για να περιφρουρήσουν τις περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας στην Ελλάδα δεν άργησε να βρει ανταπόκριση στο νεανικό ενθουσιασμό και σε ανθρώπους που ο ίδιος σήμερα αποκαλεί ήρωες: «Οι πρώτοι εθελοντές μας ζούσαν σαν Ροβινσώνες, έμεναν στην ερημιές, χωρίς καμιά δυνατότητα να επικοινωνούν με εμένα ή μεταξύ τους και τα βράδια έχοντας τσακάλια να ουρλιάζουν στους από πάνω λόφους. Ήταν άνθρωποι που έκαναν τρομερή δουλειά και ο Σύλλογος δεν θα υπήρχε χωρίς αυτούς. Άνθρωποι που έχουν πλέον διαπρέψει σε ερευνητικά κέντρα και άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις» εξηγεί σήμερα με συγκίνηση ο κ. Μαργαριτούλης, βλέποντας το προσωπικό του όραμα να έχει συσπειρώσει μερικές χιλιάδες ανθρώπων στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο. Βλέποντας πως ο «Αρχέλων» έχει πια γίνει το σήμα κατατεθέν για την διάσωση της careta και την προστασία του υδάτινου σπιτιού της, του μεσογειακού κόλπου.

Ο ιδρυτής του οργανισμού Δημήτρης Μαργαριτούλης στην εκδήλωση για τα 40 γενέθλια του Αρχέλων.

Ενδιαμέσως, χρειάστηκε τιτάνια προσπάθεια και κάποιοι φωτισμένοι σύμμαχοι ακόμα και στο σημείο εκκίνησης – το νησί της Ζακύνθου – που από τότε δεχόταν τεράστια πίεση για τουριστική ανάπτυξη. Στο πλευρό του νεογέννητου Αρχέλων στάθηκε η παλαιότερη περιβαλλοντική οργάνωση της χώρας, η Ελληνική Εταιρεία Προστασία της Φύσης, η WWF International και αργότερα το ελληνικό της γραφείο WWF Ελλάς (με δική τους χορηγία αγοράστηκαν εκτάσεις παραλιών ωοτοκίας στο νησί), η Νίκη Γουλανδρή, ιδρύτρια του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας – μαζί με τον σύζυγο της Άγγελο Γουλανδρή – και ο πρώτος διορατικός υπουργός Περιβάλλοντος που γνώρισε η χώρα, ο Αντώνης Τρίτσης. Ο Δημήτρης Μαργαριτούλης θυμάται ακόμα τη συνάντηση μαζί του, όπου του υπέδειξε στο ζακυνθινό χάρτη τα σημεία ωοτοκίας της careta και ο ίδιος, με ένα μαρκαδόρο στο χέρι απομόνωσε το μισό νησί ως χώρο προστασίας.

Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κανείς πως ο «Αρχέλων» διένυσε τέσσερις δεκαετίες δράσης πεδίου – όχι μόνο στη Ζάκυνθο μα και στη συνέχεια σε όλη την Κυπαρισσιακή ακτογραμμή, στο Λακωνικό κόλπο και στην Κρήτη – χιλιάδων επεμβάσεων σε διασώσεις και περιθάλψεις χελωνών, καλλιέργειας πνεύματος εθελοντισμού (στην Ελλάδα μα και σε τουρίστες που έρχονταν εδώ από όλο τον κόσμο) κι ενός πρωτοπόρου (τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια εφαρμογής του) εκπαιδευτικού προγράμματος που έθετε την χελώνα ως ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα και υπό προστασία άγρια ζώα της ελληνικής πανίδας στην συλλογική συνείδηση. Στα 40 χρόνια παρουσίας της, έχοντας αξιοποιήσει κονδύλια του Πράσινου Ταμείου μόνο από το 2017 και μετά – γεγονός που σημαίνει πως το κόστος του έργου της στηριζόταν αποκλειστικά σε δωρεές και εθελοντισμό – καλύφθηκε από νομικό πλαίσιο μόλις πριν μερικά χρόνια επί υφυπουργίας Περιβάλλοντος του Γιώργου Αμυρά.

Η Μαρία Δαμανάκη από το βήμα της ομιλήτριας αρμόδια επίτροπος για θέματα Θαλάσσιας Πολιτικής και Αλιείας από το 2010 έως το 2014 στην Κομισιόν, μιλάει για τη διάσωση της Μεσογείου.

Αυτό που στην δεκαετία του ’80 αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν θεωρήθηκε ηρωϊσμός, αυτοθυσία και αυταπάρνηση, σήμερα είναι μονόδρομος όχι μόνο για τη χελώνα αλλά και για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και της φύσης γενικότερα. Ο Γιώργος Αμυράς τονίζει πως, λανθασμένα μιλάμε για κλιματική αλλαγή «και έχουμε περάσει ήδη στην κλιματική κρίση. Αυτό σημαίνει πως βρισκόμαστε μια ανάσα πριν από την κλιματική κατάρρευση. Η προστασία της βιοποικιλότητας είναι ένα από τα όπλα μας σε αυτήν την προσπάθεια». Η Μαρία Δαμανάκη, με τετραετή θητεία στην Κομισιόν, αρμόδια επίτροπος για θέματα Θαλάσσιας Πολιτικής και Αλιείας από το 2010 έως το 2014 και σήμερα σύμβουλος ξένων ιδιωτικών εταιρειών στο ίδιο πεδίο, υπογραμμίζει επίσης πως «ο χρόνος τελειώνει και πρέπει να παλέψουμε για να σώσουμε τη Μεσόγειο. Υπάρχει, πλέον, η αίσθηση του κατεπείγοντος: Οι βλάβες κινδυνεύουν να γίνουν ανεπίστρεπτες, οι προσπάθειες πρέπει να ενταθούν και να εστιάσουν συγκεκριμένα σε λύσεις. Είναι απαραίτητη η πολιτική βούληση. Την έχουμε;» αναρωτιέται η κ. Δαμανάκη, λαμβάνοντας υπόψη και την γεωπολιτική κρίση στην περιοχή με την εισβολή του Ισραήλ στη Γάζα όπου έχει αποσταθεροποιήσει και τις προϋποθέσεις ειρήνης και διεθνούς συνεργασίας για να γίνει ένα τέτοιο έργο προστασίας εφικτό.

Ωστόσο, η σύμβουλος για τη Θαλάσσια Προστασία τονίζει πως οι λύσεις δεν πρέπει να παρακάμπτονται και πως οι κατευθύνσεις είναι, από καιρό, σαφείς. Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα που υπολογίζεται πως έχει παρελθόν 10 χιλιετιών και σε αυτό το θηριώδες χρονικό φάσμα παρέμεινε μια σπουδαία κοιτίδα κλίματος, βιοποικιλότητας και κληρονομιάς. Η Careta είναι μόνο ένα από τα 10.000 είδη της πανίδας και της χλωρίδας που φιλοξενεί αυτή η πλούσια λεκάνη ενώ το 30% αυτών, δηλαδή τα 3.000 είδη ζουν μόνο στη Μεσόγειο και πουθενά αλλού στο κόσμο. Είναι, επομένως, οικοσύστημα για σπάνια είδη.

Στις παραλίες της ωοτοκίας.  photo credit: Sam Brown.

Για την προστασία του, η κ. Δαμανάκη επισημαίνει – όπως και το σύνολο της περιβαλλοντικής και επιστημονικής κοινότητας – πως απαιτούνται άμεσες και αποφασιστικές λύσεις που πρέπει να βάλουν φρένο στην υπεραλίευση και την γενικότερη υπερεκμετάλλευση πόρων από τη θάλασσα. Να δημιουργηθούν σαφή σχέδια διαχείρισης των θαλάσσιων περιοχών Νatura, θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός – αφού η Ελλάδα έχει καταδικαστεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ως η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που δεν έχει μεριμνήσει γι’ αυτό. Στη κορυφή της ατζέντας φυσικά βρίσκεται η οριστική εγκατάλειψη της χρήσης των ορυκτών καυσίμων. Προτείνει, επίσης, τη συνεργασία του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα, εφόσον και ο πρώτος απομυζεί από το φυσικό πλούτο της Μεσογείου «και έχει καθήκον και χρέος να συνεισφέρει με πρακτικές προστασίας του» επιστρέφοντας μόνο το 2% του κέρδους του σε ανάλογες επενδύσεις.

Ειδικά για την προστασία της Careta και της θαλάσσιας ζωής εν συνόλω, ο πρόεδρος του Αρχέλων, Θωμάς Αράπης υπογραμμίζει την ανάγκη να περιοριστεί σημαντικά η οικοπεδοποίηση κυρίως στα παράλια μέτωπα, να ενταθούν οι κανονισμοί χρήσης των παραλιών (και όχι μόνο των προστατευόμενων), να περιοριστεί δραστικά η χρήση πλαστικών.

Στo Kέντρο Διάσωσης της Careta στη Γλυφάδα. photo credit: Simone Lerch.

Με αφορμή την συμπλήρωση των 40 ετών του «Αρχέλων», ο διεθνής τουριστικός όμιλος Tui (σε συνεργασία με το σύλλογο) ανακοινώνει μια παρόμοια πρωτοβουλία, σύζευξης ιδιωτικού και δημόσιου τομέα στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου με επίκεντρο το πολύπαθο νησί της Ρόδου. Το Tui Care Foundation, μέσα από ένα σχέδιο που θα εφαρμοστεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σκοπεύει να καταστήσει τη Ρόδο ως τον πρώτο ολιστικά βιώσιμο τουριστικό προορισμό αξιοποιώντας ένα έργο δικτύωσης των τοπικών και εθνικών φορέων. Σκοπός του Rhodes co -lab, όπως ονομάζεται, είναι η αναγέννηση του φυσικού περιβάλλοντος της Ρόδου, η ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και η αναμόρφωση της αξίας του τουρισμού για την ορθή προώθηση της οικονομίας, σύμφωνα με τον υπεύθυνο Επικοινωνίας της TUI στη Νότια Ευρώπη, Ευάγγελο Γεωργίου. Το παράδειγμα της Ρόδου, εφόσον λειτουργήσει ορθά, θα μπορέσει να προσαρμοστεί και σε άλλα νησιά και τουριστικούς τόπους της χώρας, όπου ασκείται μεγάλη περιβαλλοντική πίεση.

Ο πρόεδρος του Αρχέλων Θωμάς Αράπης.

Η περίπτωση του «Αρχέλων» είναι ένα σοβαρό παράδειγμα για την αποτελεσματικότητα μιας σοβαρής εθελοντικής επιστημονικής προσπάθειας, αφού τα προγράμματα δράσης στην Ζάκυνθο και την Κυπαρισία είναι – όπως υπενθυμίζει ο κ. Αράπης – ένα από τα μακροβιότερα παγκοσμίως ενώ το Κέντρο Διάσωσης που έχει δημιουργηθεί στη Γλυφάδα είναι το μεγαλύτερο νοσοκομείο για την χελώνα careta στη Μεσόγειο. Ο Αρχέλων επιβλέπει, προστατεύει και καλλιεργεί την ενσυναίσθηση της προστασίας και στην κοινότητα σε 100 χιλιόμετρα ακτών ωοτοκίας στην Ελλάδα βοηθώντας στην απελευθέρωση έως και 55.000 νεογέννητων χελώνων στη θάλασσα κατά τις πιο «γόνιμες» χρονιές. «Ο Αρχέλων είναι η απόδειξη πως μια μικρή προσπάθεια κατάφερε να εξελιχθεί σε κομμάτι συλλογικής ευθύνης».

Στα 40 χρόνια έργου, από το 1983 μέχρι σήμερα, πολλές φωτογραφίες και βίντεο μπορούν να αντληθούν από το αρχείο του ως απόδειξη της καθοριστικής συμβολής του στην ζωή της careta στη Μεσόγειο· αλλά οι ανθρώπινοι διάδρομοι που προστατεύουν τα χελωνάκια να βρουν ασφαλή δρόμο προς τη θάλασσα και οι εικόνες επανένταξης τραυματισμένων χελωνών στο φυσικό τους περιβάλλον είναι ο λόγος για να συνειδητοποιήσει κανείς πως η προστασία της άγριας ζωής – και εν προκειμένω της θαλάσσιας – δεν είναι μόνο σκοπός ζωής κάποιων ‘καλών’ εθελοντών αλλά υποχρέωση όλων μας.

• 120 εκατομμύρια χρόνια ζει στον πλανήτη η θαλάσσια χελώνα. Παγκόσμιος συναγερμός για την εξαφάνιση της έχει ξεσπάσει το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.
• Το 15% της παγκόσμιας ναυτιλίας περνάει από τη Μεσόγειο
• Σε 5.6 τρις δολάρια υπολογίζεται η οικονομική αξία της Μεσογείου
• 10.000 είδη χλωρίδας και πανίδας διαβιούν στη Μεσόγειο. Το 30% από αυτά δεν διαβιεί πουθενά αλλού στον κόσμο.
• Μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι από 21 χώρες ζουν γύρω από τη Μεσόγειο
• 0.23 % των περιοχών Natura προστατεύονται επί της ουσίας στη Μεσόγειο
• 100.000 χιλιόμετρα ελληνικής ακτογραμμής αποτελούν τόπο ωοτοκίας στην Ελλάδα
• 55.000 χελωνάκια γεννιούνται κατά προσέγγιση τις πιο αποδοτικές χρονιές
• 1.500 χελώνες έχουν νοσηλευτεί στο Κέντρο Διάσωσης του Αρχέλων στη Γλυφάδα
• 15.000 εθελοντές από όλο τον κόσμο έχουν εργαστεί κάποια στιγμή για τους σκοπούς του Αρχέλων
• Νο1 προορισμός στην Αττική θεωρείται στην λίστα του Trip Advisor στο Κέντρο Διάσωσης του Αρχέλων