Ελευσίνα 2023: Μια περιδιάβαση στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

Λιγότερο από ένας μήνας μας χωρίζει από την τελετή λήξης του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, που για την Ελευσίνα σηματοδοτείται ως «Μυστήριο 1» και χαρακτηρίζεται ως «Λήξη: Έναρξη, μια τελετή» και οι αρμόδιοι της διοργάνωσης ετοιμάζονται να εγκαινιάσουν ό,τι θα αφήσει πίσω της η Πολιτιστική Πρωτεύουσα, όπως είπε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Μιχαήλ Μαρμαρινός.

Είναι αλήθεια πως η υλική παρουσία της διοργάνωσης στον δημόσιο χώρο, μέχρι στιγμής, παραμένει διακριτική, χωρίς κραυγαλέες παρεμβάσεις, όπως μας έδωσε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε μια μικρή περιήγηση στην πόλη μαζί με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και τις συνεργάτιδές του.

«Η Ελευσίνα δεν είχε υποδομές κλειστού χώρου», μας λέει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της διοργάνωσης, «γι’ αυτό και στραφήκαμε προς την αξιοποίηση του δημόσιου χώρου». Έτσι, η πόλη προικίστηκε με 18 έργα δημόσιας γλυπτικής –και άλλα δύο που αναμένονται να προστεθούν– σε διάφορα σημεία της, τόσο στο παραλιακό μέτωπο και γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο όσο και σε σημεία στις γειτονιές της, στην Άνω Ελευσίνα ή τον Συνοικισμό Ελληνορώσων.

Φωτιστικές εγκαταστάσεις από καλλιτέχνες όπως η ομάδα εικαστικού φωτισμού Before Light, η Ελευθερία Ντεκώ ή οι Flux Office, καθώς και διαφόρων ειδών επιγραφές και γραψίματα, υλικές και άυλες, όπως αυτές του Νίκου Μακαρούνα σε οθόνες που θυμίζουν τις πληροφοριακές οθόνες των στάσεων λεωφορείων, έχουν εγκατασταθεί διακριτικά στην πόλη.

Στον χώρο του Παλιού Σιδηροδρομικού Σταθμού υψώνεται το γλυπτικό έργο της Χαράς Πιπερίδου «Through Rupture Comes The Flow», που είναι αφιερωμένο στη μνήμη της Δέσποινας Γερουλάνου, μια διαδραστική εγκατάσταση από μάρμαρο, μπετόν, μέταλλο, γυαλί, από τη σχισμή της οποίας εκπέμπεται φως και ήχος. Άλλες επιγραφές εκτείνονται στη θάλασσα, χρησιμοποιώντας ως φορέα τους τις προβλήτες, όπως το «What a lovely spot» του Τίμοθυ Λασκαράτου ή η «Επιφάνεια» του Κώστα Μπασάνου, και συνδιαλέγονται αβίαστα με τον περιπατητή που θα τις παρατηρήσει.

Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα μπορεί να έχει μετατρέψει μια μικρή πόλη σαν την Ελευσίνα σε μια χαμηλών τόνων πινακοθήκη, όμως υπάρχουν και «κρυμμένα» σημεία όπου οι παρεμβάσεις είναι πολύ μεγαλύτερες – αν και χειροποίητες… Ένα τέτοιο σημείο είναι η «Arkopolis», ένας πρώην σκουπιδότοπος, που χάρη στην παρέμβαση της καλλιτεχνικής κολεκτίβας Time Circus, μετατράπηκε σε ένα χώρο πολιτισμού και ελεύθερης δημιουργίας, χάρη στην «Κιβωτό Αιώνιας Νεότητας», μια ξύλινη αψίδα, που θυμίζει αναποδογυρισμένο σκελετό πλοίου, με εύκολη πρόσβαση στο εσωτερικό της, που δημιούργησαν. Στον ίδιο χώρο το «πλοίο ξηράς» με το οποίο έφτασαν περπατώντας από την Αμβέρσα, η Σφαίρα, αλλά και ένα πρωτότυπο skate park, μετατρέπουν τον χώρο, που βρίσκεται πίσω από το εργοστάσιο του Τιτάνα, σε ένα στέκι για τους νέους της πόλης.

«Η πόλη διασχίζεται από ιστορικούς και πολιτικοκοινωνικούς διαχωρισμούς», παρατηρεί ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Είναι η προσφυγική και η παλιά Ελευσίνα, η πάνω και η κάτω. Στόχος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ήταν να απλωθεί και στις δύο ζώνες».

Από τις 1.600 προτάσεις που υποβλήθηκαν, αριθμός που αποτελεί ρεκόρ για ανάλογες διοργανώσεις, σύμφωνα με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της «2023 Ελευσίς», εγκρίθηκε το 10% και υλοποιήθηκαν κατά 80%. Από τα υπόλοιπα, κάποια «αναβλήθηκαν, δεν ματαιώθηκαν» και κάποια «τα απέσυραν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες», επισημαίνει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Καμιά εικοσαριά έργα αναμένονται το 2024, αφού τυπικά η διοργάνωση κλείνει στο τέλος Απριλίου», συμπληρώνει, τονίζοντας ότι ο εγκεκριμένος προϋπολογισμός για το καλλιτεχνικό πρόγραμμα ανήλθε στα 16 εκατομμύρια ευρώ.

Εκτός από τα καλλιτεχνικά έργα, η Πολιτιστική Πρωτεύουσα απεδείχθη «οπισθοβαρής» και ως προς τις υποδομές, καθώς δεν είναι λίγες αυτές που θα εγκαινιαστούν κατά τη λήξη της διοργάνωσης. Πέρα από την ανακαίνιση των εκθεσιακών αιθουσών και του περιβάλλοντος χώρου στο Παλαιό Ελαιουργείο, καθώς και την προσθήκη δύο ακόμη πολύμορφων χώρων πολιτιστικών εκδηλώσεων, του X-Bowling Art Center και του Πρώην Αναψυκτηρίου στην παραλία της πόλης, οι μείζονες παρεμβάσεις έχουν αφεθεί για το τέλος.

Πρόκειται για την αναπαλαίωση του εργοστασίου Ίρις, το οποίο ιδρύθηκε το 1925 για να στεγάσει την πρώτη σύγχρονη βιομηχανία βερνικιών και χρωμάτων στην Ελλάδα και λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Τα δύο παλαιότερα κτίσματα του εργοστασίου, που μαζί με την καμινάδα έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα νεότερα μνημεία, καθώς αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της περιόδου του μεσοπολέμου, μετατρέπονται σε έναν ακόμη χώρο πολιτισμού, που θα μπορεί να φιλοξενεί όλων των ειδών τις δράσεις και θα αποτελέσει την παρακαταθήκη της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας στην πόλη.

Πάντως, δίπλα στο παλιό εργοστάσιο, όπου αναπτύσσεται μια καινούρια γειτονιά εργατικών κατοικιών, ένα παλιό εγκαταλειμμένο οικόπεδο έχει μετατραπεί σε έναν εύφορο κήπο με εδώδιμα αρωματικά φυτά, στο πλαίσιο των «Μυθολογικών κήπων» των Brian Michaels και Σωζήτας Γκουντούνα.

Τη δεύτερη μεγάλη παρέμβαση αποτελεί η ανακατασκευή και επανάχρηση του Σινέ Ελευσίς, που βρίσκεται στην Άνω Ελευσίνα και συνδέεται στενά με την πολιτιστική ιστορία της πόλης και πλέον ανήκει στον Δήμο. Ο κινηματογράφος, με την πρωτότυπη αρχιτεκτονική μορφή του, που άνοιγε από τα πλάγια με ειδικά ρολά, ώστε να μετατρέπεται σε θερινό σινεμά, μπορεί να λειτουργήσει ως πολυδύναμος χώρος φιλοξενώντας εικαστικές εκθέσεις, εκδηλώσεις παραστατικών τεχνών, εργαστήρια, προβολές, συναντήσεις και πλήθος άλλες δραστηριότητες, στεγασμένες ή υπαίθριες. Τα εγκαίνιά του θα γίνουν κατά την τελετή λήξης, με την πρώτη προβολή του καινούργιου ντοκιμαντέρ του Φίλιππου Κουτσαφτή, «Οι Ελευσίνιοι».

«Η Ελευσίνα ζει στο κέντρο ενός κόσμου που πεθαίνει», λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, επαναλαμβάνοντας μια ρήση του Χάινερ Μύλλερ, καθώς ατενίζουμε στην άκρη του κόλπου τη Βλύχα, το νεκροταφείο των πλοίων… Λίγες μέρες πριν από τη γιορτή της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας, που γιορτάζεται στην εκκλησία που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο και σηματοδοτεί το πέρασμα στον χειμώνα, η διοργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ετοιμάζεται για την «κατάβαση», την κατάδυση σε μια άλλη μορφή ύπαρξης…