Ο Καβάφης αποκτά νέα στέγη στην Αθήνα

O ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια και κατοικούσε στον δεύτερο όροφο της οδού Λέψιους 10 (νυν οδός Καβάφη 4). Από σήμερα «μετακομίζει» και «ζει» στην οδό Φρυνίχου 16Β στην Πλάκα – και όχι δεν πρόκειται για ποιητική αδεία. Το αρχείο Καβάφη, έχοντας σε ένα μεγάλο μέρος του περιέλθει στην κτήση του Ιδρύματος Ωνάση, αποκτά πλέον μια νέα στέγη στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Πίσω από την φρεσκοβαμμένη γκρίζα πόρτα του κτηρίου του 1910 (σε μεσοτοιχία δε, με τη σκηνή Φρυνίχου του Θέατρου Τέχνης) αποκαλύπτονται οραματικές πτυχές του καβαφικού σύμπαντος κι όχι μόνο του ποιητικού – λογοτεχνικού πνεύματος.

Αντώνης Παπαδημητρίου: Ναι, ο Καβάφης είναι άχρονος, αλλά επιθυμούμε να τον φέρουμε και στον δικό μας χρόνο, να γίνει σχετικός με το σήμερα, με την εποχή μας

Φέροντας πολλές μορφολογικές ομοιότητες με την οικία του στην Αλεξάνδρεια, ο Καβάφης μοιάζει πράγματι να έχει περάσει το κατώφλι της Φρυνίχου, αφού το πρώτο αντικείμενο που διακρίνει κανείς είναι το φωτογραφικό πορτρέτο της πολυαγαπημένης του μητέρας, Χαρίκλειας κι ένα πιστό αντίγραφο από τα μικρά στρογγυλά γυαλιά του, με τα οποία έχει αποτυπωθεί σε πλείστες φωτογραφίες και προσωπογραφίες της εποχής μα και μεταγενέστερες. «Μετέβην στην Αθήνα σαν να πήγαινα σε κάποια Μέκκα», αναγράφεται σ’ έναν από τους τοίχους του ισογείου, αναπαράγοντας λόγια του ποιητή που είχε αναπτύξει δεσμούς με την ελληνική πρωτεύουσα, πολύ πριν έρθει ο επόμενος αιώνας και οι ψηφίδες της ζωής του εγκατασταθούν για πάντα εδώ.

Οι πρώτες εικόνες από το σύμπαν Καβάφη: Η φωτογραφία της μητέρας του Χαρίκλειας και στην προθήκη προσωπικά του αντικείμενα.

Όπως σημειώνει και ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου (με τους γνωστούς δεσμούς ψυχής με την Αλεξάνδρεια) «διατυπώνουμε μια ολιστική προσέγγιση» στον καβάφειο θησαυρό. «Είμαστε συμμέτοχοι σε αυτόν τον πλούτο και καλούμαστε να τον οδηγήσουμε ένα βήμα παραπέρα. Όλα αυτά που φυλάσσονται στην Φρυνίχου θέλουμε να γίνουν προσβάσιμα στη νέα γενιά. Ναι, ο Καβάφης είναι άχρονος, αλλά επιθυμούμε να τον φέρουμε και στον δικό μας χρόνο, να γίνει σχετικός με το σήμερα, με την εποχή μας αλλά και εκτός Ελλάδας, με άλλους λαούς και εθνικότητες».

Στην αθηναϊκή «κατοικία», λοιπόν, πίσω από την βαριά ξύλινη πόρτα του Αρχειοστασίου, κάτω από συγκεκριμένες θερμοκρασίες συντήρησης, όπου έχουν πρόσβαση μόνο ερευνητές (προκειμένου να μην κινδυνεύουν να τραυματιστούν από τη χρήση), διατηρούνται σχεδόν 3.000 τεκμήρια – στα οποία συμπεριλαμβάνονται χειρόγραφα ποιημάτων, αυτοσχέδιες έντυπες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά έργα, άρθρα, σημειώσεις και μελέτες του ποιητή, 966 βιβλία της βιβλιοθήκης Καβάφη καθώς και ένα πλούσιο αρχείο προσωπικών αλληλογραφιών και φωτογραφιών του. Είναι ένα υλικό ανεκτίμητης αξίας που από το 2019 έχει ψηφιοποιηθεί, ταξινομηθεί και τεκμηριωθεί στο σύνολο του, τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά και έχει αναρτηθεί στην δική του ιστοσελίδα (cavrafy.onassis.org) ανοιχτό στα μάτια όλου του πλανήτη.

Το γραφείο του Αλεξανδρινού ποιητή.

Ωστόσο, πριν φτάσει κανείς σ’ αυτόν τον τελευταίο τρίτο χώρο του Αρχείου Καβάφη, το Αναγνωστήριο και Αρχειοστάσιο, θα αναπνεύσει στο περιβάλλον όπου το έργο του δημιουργήθηκε. Θα διακρίνει το λούστρο πάνω στο ξύλινο γραφείο του, θα γοητευτεί από το γυαλιστερό πράσινο βελούδο της καρέκλας του με τα μακριά κρόσσια να φωτίζεται ατμοσφαιρικά, θα αντικρίσει το είδωλο του στο σκαλιστό χρυσό καθρέφτη – όπως έκανε κι εκείνος έναν αιώνα πριν – θα παρατηρήσει τα καπνιστικά εργαλεία του Καβάφη, αφήνοντας την φαντασία του να θολώσει από τον καπνό όπου πετούσαν οι λέξεις των ποιημάτων του.

Οι αρχιτέκτονες Εύα Μανιδάκη και Θανάσης Δεμίρης (Flux Office) έχουν δημιουργήσει μια βιωματική σχέση με τα προσωπικά αντικείμενα του Αλεξανδρινού ποιητή, του πατρικού του σπιτιού και της οικογένειας του, υπογράφοντας όχι μόνο την αναμόρφωση του νεοκλασικού όπου τα φιλοξενεί στο εξής, αλλά δημιουργώντας και μια δραματουργία, μιαν αφήγηση γύρω από αυτά. «Δεν επιδιώξαμε να κάνουμε μια αναπαράσταση της οικίας Καβάφη, υιοθετήσαμε μιαν άλλη προσέγγιση μέσα από την κατηγοριοποίηση των αντικειμένων που είχαμε στη διάθεση μας και δημιουργήσαμε μικρά συμβάντα στο χώρο. Αυτή η επιλογή αποδεσμεύει τα εκθέματα από τη νέα τους κατοικία, φτιάχνει μια νέα ιστορία» εξηγούν οι δύο αρχιτέκτονες που συνάμα έχουν αναλάβει και το πολύτιμο έργο της ανακαίνισης της οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Η πολεμική συντριβή της Παλαιστίνης από το Ισραήλ, ωστόσο, αφήνει για τους επόμενους μήνες τα εγκαίνια του, εκεί, κτηρίου.

Σπαράγματα από την αλεξανδρινή οικία της οδού Λέψιους: Μια κομότα, ένα τούρκικο χαλί, μπρούτζινα φωτιστικά, ιαπωνικά βάζα και στο βάθος, η καρέκλα-ησυχαστήριο του ποιητή.

Το ταξίδι από χώρα σε χώρα, είναι εξίσου ενδιαφέρον με το ταξίδι στο χρόνο για τη συλλογή του αρχείου Καβάφη: Το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή αποκτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση το 2012 μέσω του Μανόλη Σαββίδη και διαρκώς εμπλουτίζεται από διάφορες πηγές. Ωστόσο, τα προσωπικά αντικείμενα και έπιπλα της οικίας Καβάφη ήρθαν στην Ελλάδα από τον Αλέκο Σεγγόπουλο (στενό φιλικό πρόσωπο του ποιητή) και την σύζυγο του Ρίκα. Εκείνοι ορίστηκαν ως οι άμεσοι κληρονόμοι του. Άκληροι καθώς ήταν, τα μεταβίβασαν στα τέσσερα ανίψια τους της αστικής οικογένειας Τρεχαντζάκη, οι οποίοι με τη σειρά τους αποχωρίστηκαν σημαντικό κομμάτι τους για να το διαθέσουν στο Ίδρυμα Ωνάση.

Παραμένουν αρκετά αντικείμενα στην κατοχή τους, τα οποία θα ήταν ωφέλιμο να έρθουν επίσης στο κτήριο της Φρυνίχου για να ολοκληρωθεί το δυνατόν πληρέστερα, το ψηφιδωτό Καβάφη. Σε αυτό το υλικό, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου έχει διαθέσει πίνακες από την προσωπική του συλλογή (εκτίθενται στο χώρο του Αναγνωστηρίου) που μεταφέρουν την εικαστική πνοή της Αλεξάνδρειας κατά την εποχή του Μεσοπολέμου, όλοι έργα Αιγυπτιωτών ζωγράφων που, όχι μόνο γνώριζαν τον Καβάφη, αλλά εικονοποίησαν και την εποχή του.

Άποψη από το Αναγνωστήριο όπου εκτίθενται προσωποηγραφίες του Καβάφη (μεταξύ αυτών και του Εγγονόπουλου) και έργα Αιγυπτιωτών ζωγράφων των αρχών του 19ου αιώνα.

Ως μια γέφυρα ανάμεσα στο προσωπικό χώρο και στο φυσικό αρχείο του Καβάφη, στο κτήριο της Φρυνίχου, έχει δημιουργηθεί, από το Flux Office, ένας σταθμός: Είναι κάποιες δεκάδες μαρτυριών (πιστά αντίγραφα των πρωτότυπων χειρογράφων) που αφηγούνται τις αφίξεις, τις παραμονές και το αποτύπωμα των ταξιδιών του Κωνσταντίνου Καβάφη στην Αθήνα. «Αγαπώ τόσο πολύ τας Αθήνας» είχε δηλώσει· και στη διάρκεια της ζωής του αξιώθηκε να την επισκεφθεί τέσσερις φορές: Αποδείξεις από τα ξενοδοχεία που διέμεινε, αποκόμματα εισιτηρίων από θεατρικές παραστάσεις που είδε, επιστολές που έλαβε – «θαυμαστέ μου κύριε Καβάφη» αναγράφεται στην κορυφή μιας από αυτές – σημειώματα του ιδίου καθώς νοσηλευόταν στον Ερυθρό, έχοντας νοσήσει από καρκίνο· ακόμα και το συλλυπητήριο τηλεγράφημα που απέστειλε ο Αντώνης Μπενάκης στον Αλέκο Σεγγόπουλο μετά το θάνατο του τον Απρίλιο του 1933.

Ωστόσο, η Αθήνα για τον Καβάφη, όπως σημειώνει η συντονίστρια του έργου Μαριάννα Χριστοφή, «αποτέλεσε ένα πεδίο διεκδίκησης της ελλαδικής αναγνώρισης της ποίησης του». Για την ακρίβεια, η λογοτεχνική Αθήνα εξελίχθηκε σ’ ένα εμφυλιακό πεδίο για το έργο του Καβάφη, ο οποίος είχε αποκτήσει σημαντικούς ευυπόληπτους υποστηρικτές του κόσμου των Γραμμάτων – όπως ο ‘Αγγελος Σικελιανός, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και ο Τέλος Άγρας – αλλά και αμετανόητους αρνητές. Στις προθήκες – όπου εκτίθενται οι μαρτυρίες των δεσμών του με την Αθήνα – αναγνωρίζει κανείς εξώφυλλα από λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής (π.χ. η «Νέα εποχή») που δημοσίευαν αποσπασματικά ποιήματα του, αναζωπυρώνοντας τον διάλογο για την ποιητική αξία του μεγάλου – όπως αποδείχθηκε – Αλεξανδρινού. Στην Αθήνα εξάλλου, έμελε να κυκλοφορήσει η πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, το 1935, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του.

Το εκλεκτικιστικό κτήριο του 1910, κηρυγμένο διατηρητέο, στέγη του αρχείου Καβάφη.

Το γοητευτικό αφήγημα του Κωνσταντίνου Καβάφη που, ήδη συμπληρώνει 160 χρόνια από την γέννηση του, συνεχίζεται με έδρα το κτήριο της Φρυνίχου 16Β, η αποκατάσταση του οποίου είναι σε εξέλιξη. Στο έργο ολοκλήρωσης του εκλεκτικιστικού κτηρίου σύντομα θα προστεθεί κι ένας θεματικός κήπος με φυτεύσεις που θα παραπέμπουν στην Αλεξάνδρεια, συμπληρώνοντας το καβαφικό περιβάλλον. Το Αρχείο Καβάφη θα είναι ανοιχτό στο κοινό από την προσεχή Πέμπτη 23 Νοεμβρίου (και κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο, 11.00-18.00 με ελεύθερη είσοδο) ενώ σύντομα θα καταστεί και επισκέψιμο από σχολεία.

Είσοδος ελεύθερη για το κοινό, κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο.

Ωστόσο, ο κεντρικός στόχος του Ιδρύματος Ωνάση, όπως υπογραμμίζει τόσο ο πρόεδρος του Αντώνης Παπαδημητρίου όσο και η διευθύντρια Πολιτισμού Αφροδίτη Παναγιωτάκου είναι να δημιουργήσουν νέους πρεσβευτές του καβάφειου κόσμου, όπως συνέβη και στο πρόσφατο φεστιβάλ του οργανισμού στη Νέα Υόρκη «Αrchive of Desire» για τα 160χρονα από τη γέννηση του. Να εμπνεύσουν καλλιτέχνες από κάθε φάσμα, από την Ελλάδα και το εξωτερικό να δημιουργήσουν για τον Καβάφη, με αφετηρία ή με προορισμό τον Καβάφη, ώστε το ταξίδι να συνεχιστεί. Όπως και ο ίδιος έχει γράψει στην «Ιθάκη» «μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει».