Συν & Πλην: «Ο Ιμπρεσάριος από τη Σμύρνη» στο Εθνικό Θέατρο

Βρισκόμαστε στη Βενετία, στα μέσα του 18ου αιώνα, όπου τα, υπό λειτουργία θέατρα, βρίσκονται στον έλεγχο αριστοκρατών οι οποίοι τα χρηματοδοτούν ως ιμπρεσάριοι, δηλαδή ως καλλιτεχνικοί επιχειρηματίες. Αυτό σημαίνει πως τα θέατρα υπόκεινται στους κανόνες της αγοράς και του κέρδους – συνεπώς λαμβάνοντας τη δυσμενή θέση στην οποία βρίσκονται διαχρονικά οι παραστατικές τέχνες – η χρηματοδότηση είναι φτωχή και μετρημένη. Σε αυτό το δημιουργικό περιβάλλον, ζει και εργάζεται ο Κάρλο Γκολντόνι, ένας ήδη διακεκριμένος συγγραφέας στην Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας.

Η εποχή ήθελε τους θιάσους να ταξιδεύουν εν είδει μπουλουκιού από τους ανοιξιάτικους μήνες μέχρι τις αρχές του φθινοπώρου σε όλη την επαρχιακή επικράτεια, γεγονός που σήμαινε ότι το κοινό των παραστάσεων ανήκε σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, κυρίως στο λαϊκό· ως εκ τούτου και τα έργα έπρεπε να απευθύνονται σε ένα διευρυμένο κοινό. Παρόλα αυτά, ο Γκολντόνι κατέβαλλε μεγάλες προσπάθειες να πείσει τους συντηρητικούς επιχειρηματίες να δοκιμάσουν περισσότερες καινοτομίες στο θέατρο – δεν είναι τυχαίο πως καταχωρήθηκε ως ο ανανεωτής του ιταλικού θεάτρου.

Το 1957 παραδίδει τον «Ιμπρεσάριο από τη Σμύρνη», έργο που ανήκει στο κύκλο των θεατρικών με «εξωτικό» περιεχόμενο. Κι έτσι ενώ ο Ιταλός κωμωδιογράφος καταπιάνεται με ένα οικείο και προσφιλές θέμα στην δική του εμπειρία – τα παρασκήνια και τις ίντριγκες μεταξύ των πρωταγωνιστών στο ανέβασμα μιας όπερας – τοποθετεί εμβόλιμα ως έναν από τους βασικούς ήρωες, έναν πλούσιο Τούρκο έμπορο. Αν και στο πρόσφατο παρελθόν είχε επινοήσει ήρωες από την Ανατολή – με χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο της «Περσίδας νύφης» – αυτή τη φορά, η ιδέα του καταφέρνει να φέρει σε αντιπαραβολή την κουλτούρα της Δύσης και της Ανατολής: Ένας πλούσιος έμπορος από τη Σμύρνη καταφθάνει για δουλειές στο λιμάνι της Βενετίας και θαμπώνεται από τον κόσμο του θεάματος. Οι καλλιτεχνικοί κύκλοι σύντομα αντιλαμβάνονται την οικονομική του επιφάνεια και τον πείθουν να χρηματοδοτήσει μια όπερα ή οποία θα περιοδεύσει στην Τουρκία. Όταν το ελπιδοφόρο νέο για την άφιξη ενός ‘ξένου’ χρηματοδότη (κι όχι ενός τοπικού ιμπρεσάριου) διαδίδεται στην πόλη, οι τενόροι, οι λυρικές τραγουδίστριες, οι συγγραφείς και οι πάσης φύσεως μικροπαράγοντες διαγωνίζονται για να τον πείσουν να τους προσλάβει, φυσικά με το αζημίωτο.

Ο Kάρλο Γκολντόνι γράφει το έργο για λογαριασμό του θεάτρου Σαν Λούκα με το οποίο είχε υπογράψει δεκαετές συμβόλαιο συνεργασίας έχοντας την υποχρέωση να παραδίδει οκτώ κωμωδίες κάθε χρόνο. Εκτός από το Σαν Λούκα, άλλα δύο θέατρα της πόλης είχαν κωμικό προσανατολισμό. Στον «Ιμπρεσάριο της Σμύρνης», ο συγγραφέας μεταφέρει, εν πολλοίς, προσωπικές του εμπειρίες και βιώματα από τον κόσμο της θεατρικής τέχνης – τότε το θέατρο πρόζας συνυπήρχε με το λυρικό θέατρο. Καταγράφει τις διαδικασίες σύστασης ενός θιάσου – όπου πολλοί θεατρίνοι επιχειρούν να συμμετέχουν με αθέμιτα μέσα ή με ανύπαρκτα ταλέντα – δίνοντας έμφαση στις μικρότητες, τις αντιζηλίες και τους ντιβισμούς που χαρακτηρίζουν τον κόσμο της σκηνής, ασκώντας τους κριτική και παράλληλα αντιμετωπίζοντας τους με τρυφερότητα, καθώς αναγνωρίζει την ανάγκη τους να επιζήσουν σε ένα ανταγωνιστικό επάγγελμα. Στον «Ιμπρεσάριο» δε, γίνεται ο πρώτος συγγραφέας που αμφισβητεί τον, έως τότε, κατοχυρωμένο τρόπο λειτουργίας των θεάτρων, μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας: Προτείνει την ιδέα της αυτό-οργάνωσης θιάσων με σύστημα συνεταιριστικό, απαλλάσσοντας τους ηθοποιούς από την αναζήτηση Μαικήνων της τέχνης.

Ταξιάρχης Χάνος και Δάφνη Λαμπρόγιαννη εν δράσει.

Ταγμένος πιστά στον «κωμικό θεό» ο Βασίλης Παπαβασιλείου αποδεικνύει για μια ακόμα φορά την σκηνοθετική του κλάση. Και παρότι ούτε διαχειρίζεται ένα πρωτοκλασάτο έργο του Γκολντόνι, ούτε με κάποιο χαρακτήρα επικαιρότητας – εν πολλοίς, πρόκειται για μια ηθογραφική ενδοθεατρική σάτιρα – καταφέρνει να την αποδώσει με ελαφράδα, κομψότητα και λεπτό ειρωνικό πνεύμα και να την καταστήσει μια παράσταση παντός καιρού αφού το πηγαίο, γνήσιο γέλιο, είναι κοινωνικά μονίμως σε έλλειψη. Φυσικά και οφείλει πολλά στον εξαιρετικά ταλαντούχο και καλοκουρδισμένο θίασο που έχει στη διάθεση του.

Εμπλέκοντας τουλάχιστον τρεις γενιές ηθοποιών σε ένα θίασο – πολλούς εκ των οποίων έχει ξανασυναντήσει στην πολυετή καριέρα του – ο Βασίλης Παπαβασιλείου οργανώνει ένα σχεδόν ιδανικό σχήμα ερμηνευτών, με τους περισσότερους να είναι αποδοτικότεροι στο κωμικό πλαίσιο. Δεν θα ήταν υπερβολή να αναγνωρίσουμε την υπεροχή κάποιων εξ αυτών που παρασύρουν την παράσταση στην υψηλή διάσταση του κωμικά απολαυστικού, χαρίζουν, δηλαδή, απλόχερα ποιοτικό γέλιο – κατά κοινή ομολογία μια σπουδαία αξία. Ξεκινώντας από την Αγορίτσα Οικονόμου στο ρόλο της Τονίνα (της πρώτης – εκ των ατάλαντων – υψίφωνων της διανομής Γκολντόνι) που με κόμη και περιβολή… Diana Ross διεκδικεί την δόξα και τον επιούσιο με νεύρο, ένταση, με μια, υπολογισμένη, υστερία σε ένα ρεσιτάλ ερμηνείας. Συνυπάρχει δε, άριστα τόσο με τον Λαέρτη Μαλκότση όσο και την Ιωάννα Μαυρέα. Η τελευταία στο ρόλο του έτερου ανταγωνισμού ονόματι Αννίνα προτάσσει το ξεχωριστό της ιδίωμα να πλασάρει ως κωμωδία έναν συγκρατημένο θυμό (ασκημένο και στις παραστάσεις της Λένας Κιτσοπούλου) που φυσικά την καθιστά μοναδική στο είδος. Ο Λαέρτης Μαλκότσης ως ο Πασκουαλίνο, ο φτωχός πλην τίμιος τενόρος και συμβίος της Τονίνα είναι ένας έξοχος συμπαίκτης της Οικονόμου και κύριος φορέας του κωμικού ρυθμού που πρέπει να διακατέχει ένα σκηνικό δίδυμο. Ο Θέμης Πάνου αναπαράγει με ξεκαρδιστικό τρόπο όλα τα στερεότυπα που έχουμε κατά νου για τους Τούρκους του 18^ου αιώνα καθώς υποδύεται τον επώνυμο ρόλο: Τον Αλή από τη Σμύρνη. Ο Ευρωπαίος ιμπρεσάριος κόμης Λάσκα, Αλέξανδρος Μυλωνάς είναι εκπρόσωπος μιας σπάνιας ερμηνευτικής φινέτσας κάτι που αποδεικνύει και στην καθαρόαιμη κωμωδία. Ο Ταξιάρχης Χάνος, παρότι κατασκευάζει έναν τενόρο με όρους καρικατούρας, τον Καρλούτσιο, είναι αναμφισβήτητα αστείος. Από την κεντρική ομάδα των πρωταγωνιστών μόνο η Δάφνη Λαμπρόγιαννη επιλέγει να παίξει σε ένα άλλο, πιο χαμηλό, μπλαζέ τέμπο, προβάλλοντας περισσότερο τα χαρακτηριστικά της πονηρής ντίβας που κινείται δόλια, παρά επιδιώκοντας να προσθέσει στο κωμικό χάος.

Πέριξ των πρωταγωνιστικών ρόλων, υπέροχες κωμικές πινελιές δίνουν ο  Σπύρος Μπιμπίλας ως παμπόνηρος θεατρικός παράγοντας Νίμπιο, ο Στράτος Χρήστου ως ταλαίπωρος συγγραφέας (ίσως να αντανακλά και λίγη από την απελπισία του Γκολντόνι) και ο Παναγιώτης Παναγόπουλος ως ο ψηλομύτης ξενοδόχος Μπελτράμ. Από τη νεότερη γενιά, παρότι δεν έχει ούτε μια λέξη πρόζας στη διάθεση της, η Βάσια Ζαχαροπούλου – η μοναδική πραγματική επαγγελματίας σοπράνο της διανομής – εξέχει τόσο για την εκφραστικότητα και τη σωματικότητα της όσο και για το αδιαμφισβήτητο φωνητικό της ταλέντο· ένα πρόσωπο που αξίζει να δούμε προβεβλημένο σε μουσικές παραστάσεις. Η υπόλοιπη ομάδα  – Αντώνης Αντωνιάδης, Πάνος Αποστολόπουλος, Αλίκη Ζαχαροπούλου, Σμαράγδα Κόκκινου, Κατερίνα Πλεξίδα, Περικλής Σιούντας και Εύα Φρακτοπούλου – ένα νεανικό «μπουλούκι» γεμάτο κέφι, καλά αντανακλαστικά και κινησιολογική χάρη συμπληρώνει τέλεια τον πολύχρωμο θίασο.

Έχοντας τρέξει πολλά χιλιόμετρα πλάϊ στην θεατρική αντίληψη του Κάρλο Γκολντόνι – είναι το έκτο έργο του που ανεβάζει – ο Βασίλης Παπαβασιλείου σκηνοθετεί με την άνεση αυτής της περσόνας που εκπροσωπούσε ο Ιταλός συγγραφέας και, τελικά, αυτού που εκπροσωπεί και ο ίδιος: Ένα έμπειρο, πνευματώδες και πνευματικό, σαρκαστικό βλέμμα αλλά και ένα βλέμμα ειλικρινούς συμπάθειας στον ταλανισμένο (ιστορικά) χώρο του θεάτρου. Επιπλέον, για πολλοστή φορά ο Παπαβασιλείου επαληθεύει την δυνατότητα του (εδώ σε συνεργασία με τη Νικολέτα Φιλόσογλου) να δημιουργεί συνεκτική και ενθουσιώδη ομάδα. Κι αυτό στο κωμικό είδος είναι διπλός άθλος. Κρίνοντας από το σκηνικό αποτύπωμα, ο Βασίλης Παπαβασιλείου έχει εμπνεύσει την κωμωδία στους πρωταγωνιστές του, τους έχει καλέσει να χαρούν τους ήρωες τους ακόμα και ως εαυτούς – μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για μια παράσταση θεάτρου εν θεάτρω – και έχει διατηρήσει ένα λεπτό, διακριτό βλέμμα ειρωνείας στα κενά «αέρος» της καθαρόαιμης κωμωδίας. Θα πρέπει, επίσης, να του αποδοθούν τα εύσημα έμπνευσης και οργάνωσης της εναρκτήριας σκηνής που προοικονομούν την θερμοκρασία της παράστασης που ακολουθεί.

Χάρμα οφθαλμών δια χειρός ΄Αγγελου Μέντη. Τόσο για το πολυεπίπεδο σκηνικό που φέρνει μοτίβα της βενετσιάνικης εικονοποιίας – και δη της φυσιογνωμίας και της παλέτας του αρλεκίνου ο οποίος θριάμβευσε στους κόλπους της Comedia dell Arte – όσο και για χαρούμενα, πολύχρωμα κοστούμια των πρωταγωνιστών που υπογραμμίζουν και τις καταγωγικές αντιφάσεις των ηρώων: Από τη μια, την ανάλαφρη βενετσιάνικη φινέτσα κι από την άλλη την πιο βαριά ενδυματολογική κουλτούρα της Ανατολής.

Έχοντας ακούσει σύνθεση του και σε πρόσφατη μεγάλη παραγωγή του Εθνικού (στον προπέρσινο «Αυτόχειρα»), ο Γιώργος Δούσης επανακάμπτει εδώ, συνθέτοντας ευρωπαϊκά αλλά και ανατολίτικα μοτίβα, πάντα συναρτώμενα με την παιγνιώδη, κεφάτη διάθεση που επιβάλλει η παράσταση.

Ο θίασος του “Ιμπρεσάριου” στο σκηνικό του ‘Αγγελου Μέντη.

Η κινησιολογία  Συντονισμένος μεν, με το κωμικό αίτημα ο κινησιολογικός σχεδιασμός του Φωκά Ευαγγελινού αντλεί από πιο κλασικά μοτίβα, ενώ θα μπορούσε να είχε συνεισφέρει περισσότερο στην φρεσκάδα της παράστασης. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την καλή εξαίρεση στη διαχείριση της σκηνής έναρξης της παράστασης.

Ένα παραγκωνισμένο έργο του Κάρλο Γκολντόνι λάμπει ως ψυχαγωγικό κομψοτέχνημα στα σκηνοθετικά χέρια του Βασίλη Παπαβασιλείου και τις απολαυστικές ερμηνείες βασικών πρωταγωνιστών του.