Ευγένιος Ιονέσκο: Ο θεατρικός συγγραφέας που ήξερε να «προβλέπει» το μέλλον

Σαν σήμερα, 26 Νοεμβρίου, το 1909, γεννήθηκε, στη Σλάτινα της Ρουμανίας, ο σπουδαίος δραματουργός, Ευγένιος Ιονέσκο, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Θεάτρου του Παραλόγου.

Ο αντισυμβατικός, καινοτόμος και πειραματιστής θεατρικός συγγραφέας που με το έργο του άσκησε επιρροή σε μια ολόκληρη γενιά δραματουργών όπως ο Έντουαρντ Άλμπι, ο Φερνάντο Αραμπάλ, ο Τομ Στόπαρντ κ.α.

Σε νεαρή ηλικία μετακόμισε με τους γονείς του στο Παρίσι. Εκεί, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, είχε την πρώτη του επαφή με την τέχνη στην οποία θα αφιερωνόταν, τελικά, με όλο του το είναι, όταν παρακολούθησε, στους Κήπους του Λουξεμβούργου την παράσταση κουκλοθεάτρου, «Punch and Judy»: «Ο κόσμος ως θέαμα…παρουσιάστηκε σε εμένα με μια απείρως απλοποιημένη και γελοία μορφή, σαν να ήθελε να υπογραμμίσει την γκροτέσκα και ωμή αλήθεια της φύσης του», δήλωνε.

Επιστρέφοντας στη Ρουμανία, ολοκλήρωσε το σχολείο και φοίτησε στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου. Μετά το πέρας των σπουδών του, το 1934, εργάστηκε ως καθηγητής γαλλικών, έγραψε ποίηση, δοκίμια και λογοτεχνικές κριτικές. Επέστρεψε στο Παρίσι, για να πραγματοποιήσει, με υποτροφία, το διδακτορικό του πάνω στη μοντέρνα ποίηση, γεγονός που του επέτρεψε να ξεφύγει από το κλίμα κοινωνικό-πολιτικής αναταραχής που μάστιζε τη Ρουμανία του μεσοπολέμου. Στην Γαλλία θα παρέμενε μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η καριέρα του στο θέατρο, ωστόσο, άργησε να ξεκινήσει. Σε ηλικία 40 ετών, περίπου, έγραψε το πρώτο του θεατρικό έργο (αν και οι πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε γράψει και ένα ιστορικό δράμα ως έφηβος). Πρόκειται για το μονόπρακτο «Η Φαλακρή Τραγουδίστρια» (1950), το οποίο υποδήλωνε την επανάσταση που κήρυξε ο συγγραφέας ενάντια στο συμβατικό δράμα. Το έργο δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία, ενώ οι αρχικές κριτικές υπήρξαν κάπως «εχθρικές».

Συνολικά μέχρι και τις αρχές τις δεκαετίας του 1980, όπου σταμάτησε να γράφει για το θέατρο και αφιέρωσε τον χρόνο του στη ζωγραφική, ο Ευγένιος Ιονέσκο έγραψε συνολικά 28 έργα. Τα σημαντικότερα από αυτά: Μονόπρακτα: «Η Φαλακρή Τραγουδίστρια» (1949/1950), «Το Μάθημα» (1951), «Οι καρέκλες» (1952) κ.α. Κανονικής διάρκειας έργα: «Αμεδαίος ή πως να τον ξεφορτωθούμε» (1954), «Ο Δολοφόνος χωρίς Αμοιβή» (1959), «Ρινόκερος» (1960), «Ο Βασιλιάς Πεθαίνει» (1962), «Η Πείνα και η Δίψα» (1966), «Το Παιχνίδι της Σφαγής» (1970), «Macbett» (1972) κ.α..

Μαζί με τον Σάμουελ Μπέκετ, τον Ζαν Ζενέ και τον Αρτύρ Αντάμοφ θεωρούνται οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι του Θεάτρου του Παραλόγου, μια από τις δύο κυριότερες τάσεις του γαλλικού μεταπολεμικού δράματος. Αν και ο ίδιος ο Ιονέσκο δε αποδεχόταν τον χαρακτηρισμό «Παράλογο», όσον αφορά τα έργα του, καθώς πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε απλοϊκή κατηγοριοποίησή τους. Προτιμούσε τον όρο «Θέατρο της Χλέυης».

Στα έργα του ο Ευγένιος Ιονέσκο απορρίπτει το ρεαλιστικό και ψυχολογικό θέατρο και την παραδοσιακή φόρμα, ενώ η δομή τους φαντάζει σχεδόν χαοτική. Τονίζει την ανεπάρκεια της γλώσσας ως μέσο επικοινωνίας, σε έναν κόσμο άτακτο όπου επικρατεί η σύγχυση των νοημάτων. Υπογραμμίζει το παράλογο της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα από την παράθεση αντιθετικών γεγονότων, με τραγικοκωμικά αποτελέσματα και διάχυτη ειρωνεία.

Η μοναξιά, η ασημαντότητα της ύπαρξης, η απελπισία, ο θάνατος, οι καταστροφικές συνέπειες του υλισμού είναι μόνο μερικές από τις θεματικές που πραγματεύεται στα έργα του, συχνά μέσα από τις οικογενειακές σχέσεις των μεσοαστών. Επιπλέον, ο Ιονέσκο, μέσα από χαρακτήρες με μηχανικές συμπεριφορές, οι οποίοι στερούνται προσωπικότητας και συχνά αγγίζουν τα όρια της γελοιότητας, χλευάζει την μοντέρνα κοινωνία και καταφέρεται ενάντια στον τυφλό κομφορμισμό και τον ολοκληρωτισμό, αμφισβητώντας, παράλληλα, κλισέ και ιδεολογίες.

Οι επιρροές του αντλούνται από τον βωβό κινηματογράφο, το βωντβίλ, τον ντανταϊσμό, τον σουρεαλισμό και την φιγούρα του κλόουν. Τέλος, ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα, αυτοβιογραφικά έργα και δοκίμια θεωρίας θεάτρου. To 1970 ανακηρύχθηκε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Πέθανε στις 28 Μαρτίου 1994 σε ηλικία 84 ετών, περνώντας στην ιστορία ως μια από τις κεντρικότερες φιγούρες της γαλλικής δραματουργίας του 20^ου αιώνα.

Υπόθεση: Ένα ζευγάρι μεσοαστών, ο κύριος και η κυρία Σμίθ ετοιμάζονται να περάσουν ένα συνηθισμένο βράδυ στο σπίτι τους. Μια σειρά περίεργων συμπτώσεων και ακατανόητων ασυνεπειών, καθώς και η επίσκεψη των φίλων τους, Κυρίου και Κυρίας Μαρτίν θα σταθεί ικανή να φέρει την ανατροπή;

Το μονόπρακτο γράφτηκε γύρω στο 1949 και έκανε πρεμιέρα στο Theatre des Noctambules του Παρισιού, το 1950. Ο Ευγένιος Ιονέσκο εμπνευσμένος από έναν οδηγό εκμάθησης της αγγλικής γλώσσας έγραψε μια παρωδία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της θεατρικότητας, κατά την οποία ο συνδυασμός τραγικών και φαρσικών στοιχείων οδηγεί σε μια εξωφρενική και προβληματική, συνάμα, απεικόνιση της κοινωνίας του 1950, με αψυχολόγητους χαρακτήρες και ασυνάρτητους διαλόγους.

Το 1957 το έργο, μαζί με το «Μάθημα», υιοθετήθηκαν από το Théâtre de la Huchette, όπου και παίζονται έως και σήμερα.

Υπόθεση: Ένα ζευγάρι γέρων θέλοντας να μεταδώσουν ένα σημαντικό για την ανθρωπότητα μήνυμα σε όσο περισσότερο κόσμο μπορούν, διοργανώνουν μια συνάθροιση, βιώνοντας με την φαντασία τους μια απίστευτη κοσμοσυρροή. Όταν καταφτάνει ο ρήτορας που υποτίθεται θα μεταδώσει το μήνυμα για λογαριασμό τους, το ζευγάρι συνειδητοποιεί ότι εκείνος δεν έχει τη δυνατότητα ακοής και ομιλίας, ενώ τα όσα γράφει είναι κενά και στερούνται νοήματος.

Το μονόπρακτο γράφτηκε το 1952 με τους κριτικούς της εποχής να δηλώνουν μπερδεμένοι όσον αφορά τα συμπεράσματα που πρέπει να βγουν από αυτό. Η γλώσσα παρουσιάζεται ωμή, ελλιπής, αποδεσμευμένη από οποιοδήποτε νόημα, γεγονός που οδηγεί σε αδυναμία επικοινωνίας και στην επισφράγιση της αποξένωσης και της ματαιότητας της ύπαρξης. Αντιφατικές έννοιες μεταξύ τους όπως ζωή-θάνατος, λόγος-σιωπή «συμφιλιώνονται» μέσα σε έναν κόσμο χαοτικό και κατακερματισμένο, ενώ οι χαρακτήρες παγιδεύονται σε μια επανάληψη τετριμμένων και παράδοξων καταστάσεων.

Από την παράσταση του έργου «Οι Καρέκλες», το 1956, στο Studio of Champs-Elysees, Παρίσι

Υπόθεση: Ο Μπερανζέ, ο οποίος ήρωας κάνει εδώ για πρώτη φορά την εμφάνισή του σε έργο του Ιονέσκο, ανακαλύπτει μια όμορφή και ειδυλλιακή συνοικία, καθαρή και ηλιόλουστη, η οποία, όμως, απειλείται από έναν δολοφόνο.

Ο Μπερανζέ, ο οποίος εμφανίζεται, επίσης,  στον «Ρινόκερο» (1960), το «Ο Βασιλιάς πεθαίνει» (1962) και τον «Πεζό του αέρα» (1963), αποτελεί, ίσως τον μοναδικό χαρακτήρα στην εργογραφία του Ιονέσκο, τον οποίο ο συγγραφέας αντιμετωπίζει με κάποια συμπάθεια. Απλός, ανθρώπινος, με ικανότητα κριτικής, τίθεται ενάντια στην ισοπέδωση και την μαζική παράκρουση, σε μια προσπάθεια να μην υποκύψει στον κομφορμισμό.

Το έργο, ένα από τα πιο φιλόδοξα και επιτυχημένα του Ιονέσκο, είναι γραμμένο σε παραδοσιακή τρίπρακτη δομή, με τον συγγραφέα να πειραματίζεται τόσο με το θέμα όσο και με τη φόρμα και να θέτει ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους μια ολόκληρη κοινωνία γίνεται συνεργός σε πράξεις βίας; Μια έμμεση αναφορά στην άνοδο του ναζισμού και του φασισμού μόλις δύο δεκαετίες πριν.

Υπόθεση: Ο Μπερανζέ, ένας μέσος κάτοικος μιας ανώνυμης γαλλικής πόλης, παρακολουθεί την επιδημία να μεταμορφώνει τους πάντες γύρω του σε ρινόκερους, με τον ήρωα να αποφασίζει να μην υποχωρήσει, αλλά αντιθέτως να παλέψει ενάντια στη «Ρινοκερίτιδα»

Στο έργο αυτό ο Ευγένιος Ιονέσκο κάνει μια αναδρομή σε ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή του, όπως η άνοδος του φασισμού, και κατ’ επέκταση η διάδοση του ρατσισμού και του αντισημιτισμού στη γενέτειρά του Ρουμανία κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, προειδοποιώντας για τους κινδύνους της μαζικοποίησης τέτοιων ιδεολογιών.

Μια κριτική στον φασισμό με την μηχανική επανάληψη των κλισέ συνθημάτων, την κατάχρηση της λογικής, τη ρητορική μίσους, η οποία στοχεύει στα κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου. Μια σάτιρα κατά του απολυταρχισμού και ένα ηθικό κάλεσμα για την υποχρέωση του ανθρώπου να αντισταθεί και να ξεπεράσει τέτοιου είδους φαινόμενα.

Το έργο, μεταξύ άλλων, παρουσιάστηκε στις 22 Ιανουαρίου 1960 στο Odeon, με πρωταγωνιστή τον Jean Louis Barrault. Στο Royal Court Theatre, το 1960, με πρωταγωνιστεί τον Λόρενς Ολίβιε και το 1961 στο Broadway, σε μια άκρως επιτυχημένη παράσταση, η οποία έκανε τον Ιονέσκο διεθνώς γνωστό.

Υπόθεση: Ο Βασιλιάς Μπερανζέ αν και αρχικά δυσκολεύεται να αποδεχτεί τον επικείμενο θάνατό του, καθώς περνάει η ώρα συμφιλιώνεται με την πραγματικότητα χάριν στη βοήθεια άλλων χαρακτήρων του έργου.

Το μονόπρακτο, το οποίο εκδόθηκε το 1962, μιλάει για την ανικανότητα του ανθρώπου να ελέγξει το πεπρωμένο του, καθώς και την προοπτική του θανάτου ως την μοναδική βεβαιότητα στην πορεία του. Μια παραβολή για τις αντιδράσεις του ατόμου καθώς έρχεται αντιμέτωπο με τη μετάβαση από το στάδιο της ζωής σε εκείνο του θανάτου, αλλά και την συνειδητοποίηση των ορίων του ως μοναδική ελπίδα λύτρωσης του.

Υπόθεση: Μια μικρή, αστική πόλη, με ευτυχισμένους κατοίκους, στην οποία δεν συμβαίνει τίποτα το ασυνήθιστο, χτυπιέται, ξαφνικά, από μια επιδημία. Καθώς οι κάτοικοί της πεθαίνουν ένας ένας, τα πτώματα στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο, ο θάνατος περιδιαβαίνει στους δρόμους της πόλης.

Εμπνευσμένο, εν μέρει από το μυθιστόρημα του Daniel Defoe «A Journal of the Plague Year», ο Ευγένιος Ιονέσκο διερευνά τη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων και της πολιτικής σήψης σε περιόδους κοινωνικής κρίσης. Όταν ο κοινωνικός ιστός καταρρέει και όλοι δείχνουν τον πραγματικό τους εαυτό. Μια πραγματεία για το πως η λειτουργία της γλώσσας και το ολοένα και αυξανόμενο αίσθημα ανασφάλειας και πανικού σπέρνει το χάος και την παράνοια σε μια κοινότητα που μαστίζεται, παράλληλα, από την υποκρισία και τον οπορτουνισμό.