Τhe CoMuseum Conference: Τι εννοούμε όταν μιλάμε για Δικαιοσύνη στα μουσεία;

Μουσεία και Δικαιοσύνη είναι το θέμα του φετινού 13^ου Διεθνούς Συνεδρίου CoMuseum, (6-8 Δεκεμβρίου 2023, Μουσείο Μπενάκη), ενός συνεδρίου που μας φέρνει σε επαφή, δια ζώσης και διαδικτυακά, με μερικούς από τους πιο ενδιαφέροντες ανθρώπους της γης και που καταφέρνει να καταπιάνεται με τα πιο καυτά θέματα, όταν συμβαίνουν κι όχι όταν είναι μόνο Ιστορία.

Τι σημαίνει δικαιοσύνη και εκπροσώπηση μέσα στα μουσεία, αλλά και μέσω των μουσείων και των πολιτιστικών οργανισμών; Μπορούν τα μουσεία να αποτελούν ασφαλείς χώρους και να φέρουν θετική αλλαγή για τους εργαζομένους και το κοινό τους; Πώς εφαρμόζονται οι αρχές της Διαφορετικότητας, της Ισότητας, της Συμπερίληψης και της Προσβασιμότητας (DΕΙΑ) καταρχήν στην εσωτερική και βεβαίως στη δημόσια λειτουργία των οργανισμών; Η πανδημία μας έδειξε πόσο σημαντικός είναι ο πολιτισμός για την ψυχική μας υγεία. Η συνταγογράφηση πολιτισμού σε πολλές χώρες, πρόσφατα πιλοτικά και στη δική μας, είναι μια έκφραση αυτής της ευεργετικής ιδιότητας του πολιτισμού, αρκεί να μην αποτελεί άλλοθι που καλύπτει άλλες βασικές ελλείψεις.

CoMuseum 2020, Lori Fogarty

Μπορούν όμως να συμμετέχουν ισότιμα όλοι στην παραγωγή πολιτισμού, να ακούγεται η γνώμη τους και να έχουν ίση πρόσβαση, όχι μόνο με την έννοια της προσβασιμότητας για άτομα με αναπηρίες; Πώς μετριέται ο κοινωνικός αντίκτυπος των μουσείων; Πώς υλοποιείται το σύνθημα «Ποτέ για εμάς χωρίς εμάς»; Μπορεί το μουσείο να δώσει φωνή σε αυτούς που δεν ακούγονται; Τι ρόλο μπορούν να παίξουν τα μουσεία και οι πολιτιστικοί οργανισμοί σε κρίσιμα ζητήματα, όπως το προσφυγικό ή η κλιματική κρίση; Υπάρχουν do’s & dont’s από την εμπειρία φορέων της Ελλάδας και του εξωτερικού; Μπορούμε να μάθουμε από ενδιαφέρουσες καλές πρακτικές;

Τέτοια ερωτήματα μου γεννήθηκαν, καθώς μελετούσα το πρόγραμμα του φετινού CoMuseum και έχοντας διαβάσει την πρόσφατη πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα της ΔιαΝΕΟσις για τον πολιτισμό. Με το monopoli.gr μιλήσαμε με τους διοργανωτές, αλλά και καλεσμένους ομιλητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό που μοιράστηκαν μαζί μας, λίγο πριν ξεκινήσει το συνέδριο, συναρπαστικές ιστορίες για αλλαγές οικονομικών δεικτών, συμπλοκές σε νορβηγικές παμπ, συμφιλίωση με παιδιά που είχαν αφαιρεθεί από τις Ρομά οικογένειές τους ή τα όνειρα της δεύτερης γενιάς της μαύρης κοινότητας στην Ελλάδα και το ρόλο των μουσείων σε όλα αυτά.

Η αφίσα της φετινής διοργάνωσης

Η Σοφία Χανδακά είναι συνιδρύτρια και συντονίστρια του CoMuseum και Επιμελήτρια του τμήματος Πολιτισμών του Κόσμου στο Μουσείο Μπενάκη. Εστιάζει στην ενδυνάμωση των κοινοτήτων και στη βιώσιμη ανάπτυξη μέσα από τα μουσεία και τον πολιτισμό και συνέβαλε στην προαναφερθείσα έρευνα ειδικά για το κομμάτι της συμπερίληψης στον πολιτισμό. Μας μίλησε για την επιλογή και προσέγγιση της θεματικής: «Από το 2011, το CoMuseum εξελίσσεται οργανικά και ανταποκρίνεται στην ανάγκες της κοινότητας, σύμφωνα και με τις αξιολογήσεις που λαμβάνουμε κάθε χρόνο και παράλληλα βρίσκεται σε διάλογο με τα καίρια ζητήματα που απασχολούν τα μουσεία παγκοσμίως. Αυτό που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια, είναι πως τα μουσεία γίνονται όλο και περισσότερο ανθρωποκεντρικά και αναζητούν την άμεση σύνδεση με παγκόσμιες προκλήσεις, όπως είναι η δημοκρατία, η υγεία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η μετανάστευση, η κλιματική κρίση. Ως αξιόπιστοι χώροι ενδείκνυνται για να φιλοξενήσουν «δύσκολες» συζητήσεις – κι όταν λέω συζητήσεις, εννοώ δράσεις, πρακτικές που πραγματεύονται δύσκολα θέματα. Έτσι και το CoMuseum επεξεργάζεται τι συμβαίνει «εκεί έξω» και αθροιστικά κάθε χρονιά έρχεται να συμπληρώσει τις θεματικές που πραγματεύονται οι προηγούμενες και να εμβαθύνει, ειδικά στα κοινωνικά ζητήματα και στο ρόλο των μουσείων και του πολιτισμού ως πυλώνες ανάπτυξης».

CoMuseum 2018, Adam Rozan. Φωτό: Andreas Shoinas

«Η επιλογή λοιπόν της θεματικής προκύπτει από την όλο και αυξανόμενη ανάγκη της μουσειακής κοινότητας διεθνώς, να συμμετάσχει στον διάλογο για ζητήματα εκπροσώπησης, ίσης μεταχείρισης και προσβασιμότητας στα μουσεία μέσα από τον στρατηγικό σχεδιασμό, τον προγραμματισμό και τη μεθοδολογία των πρακτικών τους», μας λέει η κυρία Χανδακά. «Με τις συνεπιμελήτριες του περιεχομένου και στενές συνεργάτιδες Ελένη Αλεξάκη από την Πρεσβεία των ΗΠΑ και Μαρία Παπαϊωάννου από το Βρετανικό Συμβούλιο, θελήσαμε να αποδώσουμε αυτή την επείγουσα ανάγκη στον τίτλο με τον πιο ισχυρό τρόπο, εξ ου και η χρήση της λέξης «δικαιοσύνη», ως αίσθημα του δικαίου, μια λέξη που αποτυπώνεται στη συνείδηση του ανθρώπου από την παιδική ηλικία. Δεν θα τολμούσα να αναλύσω την έννοια και τις εκδοχές της δικαιοσύνης σε φιλοσοφικό επίπεδο, ούτε σε νομικό βέβαια, παρατηρώ όμως ότι έμπρακτα, στον πολιτισμό, κάθε δράση που ενέχει και καλλιεργεί αξίες σεβασμού στο διαφορετικό, ενσυναίσθησης, συμμετοχής, συμπερίληψης, ισονομίας και πρόσβασης έχει την προοπτική να καλλιεργήσει το αίσθημα του δικαίου, αυτό που καμιά φορά ξεχνάμε όσο μεγαλώνουμε».

My Museum / CoMuseum 2019

Ορισμένα παραδείγματα που αναδεικνύουν αυτή την προοπτική: «Η μελέτη περίπτωσης που θα μας παρουσιάσει η Sarah Schleuning από το Μουσείο Τέχνης του Ντάλας, δείχνει, μεταξύ άλλων πώς τα μουσεία καλλιεργούν την κατανόηση του διαφορετικού. Η παρουσίαση της νέας έκθεσης της Unesco από την Karalyn Monteil και η συζήτηση που θα ακολουθήσει για το Καθεστώς των Καλλιτεχνών που δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο 2023, ένα φλέγον ζήτημα και στην Ελλάδα. Ένα “call to action” από την Anastasiia Cherednychenko, Πρόεδρο του ICOM Ουκρανίας, για την καταστροφή που έχουν υποστεί μουσεία και μνημεία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μια κατάθεση εμπειριών από την StandUp κωμικό Κατερίνα Βρανά, με τίτλο “They see me rolling, they hating” και πολλά άλλα ζητήματα δικαιοσύνης που θα παρακολουθήσουμε στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη/Πειραιώς 138».

Κατερίνα Βρανά

Όπως σχολιάζει η Kristin Roberts, Σύμβουλος δημόσιας διπλωματίας, Πρεσβεία των ΗΠΑ στην Ελλάδα: «Οι πολιτιστικοί οργανισμοί μπορούν να παίξουν κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια προώθησης της ισότητας. Δεν αποτελούν απλά αποθετήρια ιστορίας και τέχνης. Είναι ενεργοί μέτοχοι στη διαμόρφωση μιας πιο δίκαιης και συμπεριληπτικής κοινωνίας. Οι επαγγελματίες που παρακολουθών το συνέδριο έχουν τη δύναμη να διασφαλίσουν ότι αυτές οι αξίες θα αντανακλώνται στα προγράμματα και στη λειτουργία των φορέων τους. Η ισότητα και η κοινωνική δικαιοσύνη δεν θα έπρεπε να είναι απλά στόχοι, αλλά θεμέλιος λίθος όλων των προσπαθειών μας. Στόχος του φετινού συνεδρίου λοιπόν, είναι να διασφαλίσουμε ότι τα μουσεία και οι πολιτιστικοί οργανισμοί μας όχι μόνο συντηρούν το παρελθόν, αλλά και φωτίζουν το μονοπάτι για ένα πιο συμπεριληπτικό μέλλον».

CoMuseum 2018

«Στην πρεσβεία οι αρχές DEAI είναι ενσωματωμένες σε οτιδήποτε κάνουμε, από τον τρόπο σχεδιασμού των προγραμμάτων μας μέχρι την επιλογή των συμμετεχόντων στις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές ανταλλαγές μας. Επικεντρωνόμαστε στην ισότητα και συμπερίληψη, συμπεριλαμβανομένων γυναικών, LGBTQI+ ατόμων, ατόμων με αναπηρίες, προσφύγων και άλλων υποεκπροσωπούμενων ομάδων. Υπό αυτή την έννοια, μας ήταν πολύ σημαντικό να αναζητήσουμε σχετικές πρακτικές και προγράμματα στα μουσεία, που παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στον δημόσιο πολιτιστικό βίο».

CoMuseum 2018

Από το Βρετανικό Συμβούλιο η Μαρία Παπαϊωάννου, Eπικεφαλής Τεχνών και υπεύθυνη προγράμματος Museums Revisited στην Ευρώπη, λέει στο monopoli: «Το Συνέδριο διοργανώνεται τα τελευταία 12 χρόνια με τεράστια επιτυχία αποτελώντας ετήσιο σημείο συνάντησης, ανταλλαγής απόψεων και καλών πρακτικών και φυσικά ευκαιρία ουσιαστικής δικτύωσης της μουσειακής και καλλιτεχνικής κοινότητας αλλά και της Κοινωνίας των Πολίτων από την Ελλάδα, τη Βρετανία και την Αμερική. Από το 2020 που το Συνέδριο έγινε και διαδικτυακό, καταφέραμε να αναπτύξουμε ακόμα περισσότερο το κοινό μας, να ενισχύσουμε το διαπολιτισμικό διάλογο, να παρουσιάσουμε διεθνείς καλές πρακτικές και να γίνει το Συνέδριο πιο δημοκρατικό και προσβάσιμο και φυσικά πιο φιλικό προς το περιβάλλον”

CoMuseum 2020, Elisabeth Merritt

“Το γεγονός ότι το CoMuseum έγινε το κεντρικό πρόγραμμα του προγράμματος Museums Revisited του British Council στην Ευρώπη, μας επέτρεψε επιπλέον να διευρύνουμε το περιεχόμενό του με ομιλητές και συμμετέχοντες από την υπόλοιπη Ευρώπη, καθώς και να εστιάσουμε περισσότερο στη δικτύωση των επαγγελματιών των Μουσείων αλλά και στη δημιουργία πρόσφορου εδάφους για την επίτευξη συνεργειών. Πέραν των κύριων διοργανωτών (Βρετανικό Συμβούλιο, Πρεσβεία των ΗΠΑ και Mουσείο Μπενάκη) το γεγονός πως το CoMuseum υποστηρίζεται από το ΥΠΠΟ, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, τον ICOM της Ελλάδας και πάνω απ’ όλα από τα ίδια τα Μουσεία, έχει βοηθήσει στο να εντυπωθεί στη μουσειακή συνείδηση και να αποτελεί μία καθιερωμένη ετήσια συνάντηση για δικτύωση, επιμόρφωση και δημιουργία. Υστέρα από τόσα χρόνια, το CoMuseum αποτελεί γιορτή για εμάς και το κοινό μας, αλλά και μία σημαντική ευκαιρία για ενδοσκόπηση και έμπνευση».

Στιγμιότυπα από το συνέδριο

«Ελλείψει ενεργών ενώσεων μουσείων στην Ελλάδα, έχουμε προσπαθήσει μέσα από το CoMuseum να δημιουργήσουμε αυτήν τη δυναμική, να χτίσουμε ένα οικοσύστημα ανταλλαγής γνώσης και εμπειριών, ενδυνάμωσης και ανάπτυξης δεξιοτήτων, καθώς και την καλλιέργεια σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των επαγγελματιών του χώρου», συμπληρώνει η Σοφία Χανδακά. «Και παρατηρούμε μέσα από την προβολή δράσεων ελληνικών μουσείων, ότι παράγεται στη χώρα μας όλο και περισσότερο και πολύ αξιόλογο ανθρωποκεντρικό πολιτιστικό έργο, με έμφαση στην προσβασιμότητα, προσπάθειες για συμπεριληπτικές δράσεις, τολμηρές απόψεις και πολιτικές που ανατρέπουν ή εμπλουτίζουν τον παραδοσιακό ρόλο των μουσείων και, εν τέλει, συντελούν στην ανάπτυξη μέσω του πολιτισμού: κοινωνική και οικονομική».

Museum of Us, San Diego’s Balboa Park. Φωτό: Michael Warburton

Ο Micah Parzen, Διευθύνων Σύμβουλος του Museum of Us (Η.Π.Α.) και Πρόεδρος ΔΣ του Balboa Park Cultural Partnership, μιας συνεργασίας 28 οργανισμών τέχνης και πολιτισμού, έχει ασχοληθεί με το πώς μπορεί να μοιάζει ένα αντιρατσιστικό και αποαποικιακό μουσείο. Λέει στο monopoli: «Παρότι ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτιστικών οργανισμών μιλούσε μέχρι πρόσφατα στη θεωρία για δικαιοσύνη και DEAI, τώρα είναι στη διαδικασία να μαθαίνουν να τα υλοποιούν με πρακτικό τρόπο. Όπως με κάθε διαδικασία ανάπτυξης, το ταξίδι ξεκινά εκ των έσω. Όταν οι οργανισμοί αποκτούν μεγαλύτερη αυτογνωσία, είναι και σε καλύτερη θέση να εντοπίζουν και στη συνέχεια να θεραπεύουν τα αδύναμα σημεία των εσωτερικών τους πρακτικών. Αυτό ξεκινά από το να θεωρούμε τον προϋπολογισμό μας ως ηθικό κώδικα που πραγματικά αντανακλά τις αξίες που ασπαζόμαστε”.

Micah Parzen

“Εφόσον λέμε ότι η δικαιοσύνη και το DEAI μας είναι σημαντικά, πρέπει να έχουμε ξεχωριστές προβλέψεις στον προϋπολογισμό που να στηρίζουν ουσιαστικά τη δουλειά για τις αξίες αυτές. Το να καταβάλουμε στα μέλη της ομάδας μας έναν αξιοπρεπή μισθό είναι ένα βασικό παράδειγμα. Άλλο ένα παράδειγμα είναι το να καταβάλουμε σε αυτόχθονες και άλλους συμβούλους της κοινότητας μια αποζημίωση για την αξία του χρόνου και της ειδικότητάς τους και να εμπιστευόμαστε τη σοφή τους συμβουλή, όπως θα κάναμε και για κάθε άλλον ειδικό σύμβουλο. Το να κάνουμε πράξη ό,τι λέμε με αυτούς τους τρόπους έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Όχι μόνο δημιουργεί μεγάλη εμπλοκή και δέσμευση των εργαζομένων που επιτρέπει στις ομάδες μας να αποδίδουν στο έπακρο προς όφελος της δουλειάς, αλλά και δείχνει με απτό τρόπο στους συνεργάτες μας στην κοινότητα ότι μετράνε επίσης. Μια νέα γενιά επισκεπτών θα απαιτεί τόσα και μάλλον πολύ περισσότερα τέτοια πράγματα από τους πολιτιστικούς οργανισμούς στο μέλλον».

Museum of Us, “Maya Peoples: Heart of Sky, Heart of Earth”. Έκθεση για τους Μάγια με συμβούλους από τη Μάγια κοινότητα

Η Lizzy Moriarty είναι ανεξάρτητη σύμβουλος μουσείων και Ειδική Σύμβουλος στο Πρόγραμμα Museums Revisited, British Council (Βρετανία). Δίνει στο monopoli ένα παράδειγμα συνεργασίας μουσείων και επαγγελματιών υγείας που μετριέται (και) σε οικονομική αξία, ενώ ξεκίνησε από ένα μουσείο και πλέον έχει διεθνείς διαστάσεις:

Lizzy Moriarty

«Το πρόγραμμα House of Memories ξεκίνησε το 2012 και τρέχει από το National Museums Liverpool (NML) στη Μ. Βρετανία. Χρησιμοποιεί μουσειακά αντικείμενα και συλλογές κοινωνικής ιστορίας και τις συνδέσεις τους με προσωπικές αναμνήσεις, οικογενειακές ζωές και κοινοτική ταυτότητα, ώστε να εμπνέουν, να ενθαρρύνουν και να αναπτύσσουν περισσότερο προσωποκεντρικές προσεγγίσεις στην φροντίδα της άνοιας. Δρουν καταλυτικά σε συζητήσεις και συνδέσεις μεταξύ των ατόμων με άνοια και των φροντιστών τους στην οικογένεια, σε δομές και στην κοινότητα. Έχει αντίκτυπο όχι μόνο στους – κοινωνικά αποκλεισμένους – ασθενείς, αλλά και στους φροντιστές, γιατρούς και ανθρώπους στα κέντρα λήψης αποφάσεων μέσω δράσεων μνήμης, κατάρτισης και πόρων για καμπάνιες ευαισθητοποίησης. Εκτός από την άμεση επίδραση στους ανθρώπους που ζουν με άνοια, δίνεται έμφαση στην πρακτική της φροντίδας, στην ευζωία του φροντιστή και έχει καταστήσει τα μουσεία πολύτιμους παράγοντες για τη σχετική πολιτική και στρατηγική. Η έρευνα και η αξιολόγηση του προγράμματος τρέχει παράλληλα εδώ και μια δεκαετία. Έγινε ανάλυση SROI (Κοινωνική επιστροφή επί της επένδυσης) και απέδειξε μέσω ποσοτικών, ποιοτικών δεικτών και δεδομένων ότι το πρόγραμμα έφερε όντως άμεσες αλλαγές. Μόνο στα Midlands η ανάλυση έδειξε σημαντική οργανική αξία στους τομείς της ευαισθητοποίησης, της βελτίωσης συνθηκών φροντίδας και της επαγγελματικής ανάπτυξης. Μεταφρασμένα σε οικονομική αξία υπήρξε επιστροφή επί της επένδυσης £1 προς £8.66 (στον ένα χρόνο του House of Memories στα Midlands) και £1 προς £44.68 (στα επτά του χρόνια). Δημιουργήθηκαν δίκτυα και νέα επαγγελματική μεθοδολογία κι αυτή η πολύτιμη γνώση εφαρμόζεται σε μουσεία σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο». 

Anders Bettum

Ο Anders Bettum, Επιμελητής – Oslo Museum, Συντονιστής του Εθνικού Δικτύου Μουσείων για τις Μειονότητες και τη Διαφορετικότητα και Αναπληρωτής Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Όσλο (Νορβηγία) μοιράζεται μαζί μας παραδείγματα από τη δική του πολύτιμη εμπειρία, λίγο πριν έρθει στην Αθήνα: «Τα μουσεία συχνά στερούνται χρόνου και πόρων για να αξιολογήσουν τον βραχυπρόθεσμο αντίκτυπο των εκθεμάτων τους. Τα ερωτηματολόγια συχνά προσπαθούν να ανακαλύψουν, εάν ο επισκέπτης διασκέδασε ή έμαθε κάτι. Για να αξιολογηθούν τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της μάθησης ή πώς μια επίσκεψη σε μουσείο μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο ένας επισκέπτης αισθάνεται ή σκέφτεται για μια ομάδα ανθρώπων ή ένα θέμα, απαιτείται εξελιγμένος ερευνητικός σχεδιασμός που δεν είναι εύκολο να χρηματοδοτήσουν ή να υλοποιήσουν τα μουσεία. Στο Intercultural Museum of Oslo (ICM), έχουμε την τύχη να έχουμε δύο έργα με μετρήσιμο βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο αντίκτυπο για δύο πολύ διαφορετικές μειονοτικές ομάδες. Οι διαδικασίες ήταν μακρές και περίπλοκες, αλλά τα αποτελέσματα οδήγησαν σε αλλαγές που επέτρεψαν μεγαλύτερη κοινωνική συμπερίληψη και, ελπίζουμε, μεγαλύτερη συμμετοχή των μειονοτικών φωνών στη νορβηγική δημοκρατία».

Σε αυτό το έργο, το ICM έκανε επαφή με την κοινότητα των Ρομά στο Όσλο και τους κάλεσε να συμμετάσχουν σε ένα συλλογικό εκθεσιακό έργο. Το μουσείο έλαβε κρατικούς πόρους για το έργο και του δόθηκε η ελεύθερη επιλογή του τρόπου υλοποίησης. Μετά από ένα τριετές πιλοτικό πρόγραμμα, ο επιμελητής Gazi Özcan κατάφερε να δημιουργήσει μια σχέση εμπιστοσύνης με τους πατριάρχες των κορυφαίων οικογενειών Ρομά στο Όσλο και οι εργασίες γι’ αυτήν την πρώτη στο είδος της έκθεση μπορούσαν να ξεκινήσουν. Η σημασία της φάνηκε και από την αποδοχή της νορβηγικής πρωθυπουργού Erna Solberg να κόψει την κορδέλα στην τελετή έναρξης. Ο αντίκτυπος ήταν σημαντικός. Δείτε πώς άλλαξε η σχέση μεταξύ μιας μικρής και περιθωριοποιημένης μειονοτικής ομάδας και της νορβηγικής πλειοψηφίας ως άμεσο αποτέλεσμα των μουσειακών εργασιών:

“A recipe for an upstanding Norwegian citizen”. Έκθεση για τις διακρίσεις του νορβηγικού κράτους κατά των Ρομά. Όπως μας λέει ο Bettum, εφαρμόζεται το “arms length principle” για την απόλυτη καλλιτεχνική ελευθερία έκφρασης σε εκθέσεις κρατικά χρηματοδοτούμενες.

• Κατά τα εγκαίνια της έκθεσης, η Ρομά συγγραφέας Solomia Karoli, η ίδια παράδειγμα του πόσα παιδιά είχαν αφαιρεθεί από οικογένειες Ρομά για να μεγαλώσουν στις νορβηγικές, έδωσε μια ομιλία. Υπενθύμισε στον πρωθυπουργό και σε όλους τους άλλους παρευρισκόμενους, ότι οι Νορβηγοί Ρομά δεν είχαν λάβει ακόμη επίσημη συγγνώμη από τη νορβηγική κυβέρνηση για τις διακρίσεις και τις διώξεις που είχε υποστεί αυτή η μειονοτική ομάδα από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στις 8 Απριλίου του επόμενου έτους, η Σόλμπεργκ παρακολούθησε τη Διεθνή Ημέρα των Ρομά, η οποία γιορταζόταν για μερικά χρόνια σε ένα άλλο μουσείο, αυτό της Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Πανεπιστημίου του Όσλο. Αυτή τη φορά η πρωθυπουργός θα μπορούσε επιτέλους να απολογηθεί και να υποσχεθεί αποζημίωση. Τα δύο μουσεία διαδραμάτισαν ζωτικό ρόλο σε αυτό το πρώτο βήμα μιας διαδικασίας συμφιλίωσης μεταξύ του νορβηγικού κράτους και της μειονότητας των Ρομά, η οποία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη.

Η ομιλία της Πρωθυπουργού Erna Solberg το 2014

• Τον Ιανουάριο του 2018, ιδρύθηκε το Romano Kher – το Σπίτι Πολιτισμού των Νορβηγών Ρομά -, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση ως μέρος της αποζημίωσης και λειτουργεί με τη βοήθεια της Church City Mission. Το ICM προσέφερε την έκθεση Norvegiska Romá ως δώρο έναρξης. Στις 19 Οκτωβρίου 2023, η έκθεση έκανε τον κύκλο της και άνοιξε ξανά στο σπίτι της, ανανεωμένη με φρέσκο, νέο σχεδιασμό. Στις εναρκτήριες ομιλίες, το Romano Kher αναγνώρισε το ρόλο της έκθεσης του ICM ως θερμοκοιτίδα για το Σπίτι Πολιτισμού.
• Ενώ η έκθεση ήταν ακόμα επισκέψιμη στο μουσείο, αυτό έγινε χώρος για συναντήσεις διαλόγου μεταξύ των νορβηγικών υπηρεσιών για τα παιδιά, των εκπροσώπων των Ρομά και των ανάδοχων οικογενειών παιδιών που απομακρύνθηκαν από τις Ρομά οικογένειές τους. Η έκθεση αποτέλεσε σημαντικό χώρο για να μάθουν αυτά τα παιδιά τις εθνικές τους ρίζες. Για τις νορβηγικές οικογένειες αποτέλεσε μια αναγκαία πηγή γνώσης στοιχειοθετημένης και βασισμένης στην έρευνα, σχετικά με τον πολιτισμό των Ρομά στη Νορβηγία.

Η αφίσα της εκδήλωσης

Ο Anders Bettum αναφέρει στο monopoli άλλο ένα συγκλονιστικό παράδειγμα:

Η γειτονιά του Intercultural Museum στο Tøyen/Grønland έχει υψηλά ποσοστά φτώχειας και μαστίζεται από χαμηλή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και εγκληματικά δίκτυα. Οι κάτοικοι είναι οικογένειες μεταναστών που ζουν σε συνωστισμένες συνοικίες. Τα παιδιά στη γειτονιά δεν έχουν ασφαλείς χώρους για να μαζευτούν και οι επιλογές για εξωσχολικές δραστηριότητες είναι πολύ περιορισμένες. Ο Omar Syed Giliani, υπάλληλος της περιφερειακής διοίκησης, οργάνωσε ντόπιους νεαρούς 20 ετών σε ένα έργο που ονομάζεται Συνεργασία για Συνεκτικό Διάλογο (CID). Ο στόχος ήταν να προσεγγίσουν τους εφήβους, να παράσχουν ασφαλείς χώρους και ουσιαστικές δραστηριότητες και να αποτρέψουν τη ‘στρατολόγηση’ παιδιών σε τοπικές συμμορίες.

Το 2018, υπήρξε μια βίαιη διαμάχη μεταξύ ενηλίκων, μεθυσμένων ανδρών και ντόπιων αγοριών έξω από μια παμπ της γειτονιάς, όπου σύχναζαν κυρίως Νορβηγοί. Τα μέσα ενημέρωσης και η αστυνομία υπέθεσαν ότι έφταιγαν τα αγόρια: η αστυνομία απήγγειλε κατηγορίες μόνο στα αγόρια και ο Τύπος δεν έκανε τη δέουσα έρευνα στα σχετικά ρεπορτάζ. Αυτό ώθησε το CID να αναλάβει το ρόλο του ακτιβιστή και του συνηγόρου, ώστε τα αγόρια να μπορούν να εξηγήσουν το περιστατικό από τη σκοπιά τους. Επικοινώνησε με το μουσείο και το βοήθησε να υποβάλει αίτηση χρηματοδότησης, παρείχε χώρο εργασίας και βοήθησε στην παραγωγή ταινιών. Το μουσείο παρείχε επίσης μια αίθουσα για δημόσια προβολή της ταινίας και δημιούργησε μια μικρή έκθεση με αποκόμματα εφημερίδων και πληροφορίες σχετικά με το συμβάν στην παμπ ως μέρος ενός μεγαλύτερου προβλήματος συστημικών διακρίσεων.

Βραδιά Storytelling στο μουσείο

Το ICM χρησιμοποίησε επίσης το δίκτυό του για να προσκαλέσει μέλη της αστυνομίας, ΜΜΕ, διοικητικές και πολιτικές τοπικές αρχές στα εγκαίνια και σε συζήτηση. Σε μια συναισθηματικά φορτισμένη βραδιά, τα αγόρια αποκάλυψαν ότι δύο φίλοι τους είχαν απαχθεί και κλειδωθεί μέσα στην παμπ από τους ενήλικες άνδρες. Τα αγόρια παραδέχτηκαν ότι επιτέθηκαν στην παμπ, αλλά ως μέσο για να απελευθερώσουν τους φίλους τους. Μίλησαν επίσης γενικότερα για το πώς είναι να μεγαλώνεις μέσα στη φτώχεια σε μια από τις πιο πλούσιες χώρες του κόσμου και να σου υπενθυμίζουν συνεχώς την περιθωριακή σου θέση μέσα από πηχαίους τίτλους εφημερίδων ή τη μεροληπτική πρακτική της αστυνομίας. Μέλη του CID συντόνισαν τη συζήτηση και παρενέβησαν, όταν το κοινό έκανε υπερβολικά επικριτικές ερωτήσεις ή χρησιμοποιούσε γλώσσα που θα μπορούσε να εκφοβίσει τα αγόρια.

Τα αποτελέσματα του διαλόγου ήταν συγκεκριμένα και διαρκή: Η Dagbladet, η εφημερίδα που έβγαλε πρώτη την είδηση, επιπλήχθηκε επίσημα από το νορβηγική εποπτική αρχή των ΜΜΕ (NPU) για μεροληψία και για μη προστασία της ταυτότητας των εμπλεκόμενων ανηλίκων. Η αστυνομία απέσυρε τις κατηγορίες εναντίον των αγοριών και ξεκίνησε περαιτέρω συναντήσεις με το CID και τα παιδιά, οι οποίες πραγματοποιούνταν στο Μουσείο. Κυβερνητικά στελέχη κάλεσαν το CID να συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια και σε τοπικές διαβουλεύσεις για την αστική ανάπτυξη, την πολιτιστική ποικιλομορφία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Τον Ιανουάριο του 2020, ο Jan Tore Sanner, Υπουργός Παιδείας και Ένταξης, επισκέφτηκε το μουσείο για να δει την εγκατάσταση και να συναντηθεί με το CID. Το προσωρινό έργο του CID εξελίχθηκε σε μόνιμο οργανισμό. Άρχισαν αμέσως να εργάζονται σε ένα δεύτερο κινηματογραφικό έργο, Listen to Us part 2, το οποίο προβαλλόταν στο ICM μέχρι το φθινόπωρο του 2023.

Στιγμιότυπο από την έκθεση Norvegiska Romá

Ο Μιχάλης Αφολαγιάν, ηθοποιός, μουσικός, ακτιβιστής, ιδρυτής του Πολιτιστικού Κέντρου Anasa, λέει στο monopoli.gr: «Δύο από τους βασικούς μας πυλώνες ως οργανισμός που στοχεύει στο διαπολιτισμικό διάλογο και την ανταλλαγή ιδεών μέσα από την τέχνη και τον πολιτισμό, είναι η εκπαίδευση και οι εκδηλώσεις / φεστιβάλ. Στο πλαίσιο της εκπαίδευσης χρησιμοποιούμε ως εργαλείο το θέατρο στην εκπαίδευση, μεταχειριζόμαστε υλικά, όπως το θέατρο βαλίτσας, τεχνικές από το Θέατρο των Καταπιεσμένων και με αφορμή μία ιστορία, ένα δραματοποιημένο αφήγημα, μιλάμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα κυρίως για τα παιδιά πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Το 2014-2015 είχαμε υλοποιήσει το πρόγραμμα “Καραβάνι χωρίς Σύνορα” που είχε κάνει περιοδεία σε νησιά που δέχονταν έντονα τις προσφυγικές ροές. Αφετηρία μας ήταν υλικό του ΟΗΕ προς εκπαιδευτικούς για να συζητήσουν θέματα που αφορούσαν την προσφυγιά μέσα στην τάξη: Την ιστορία ενός παιδιού πρόσφυγα που φεύγει από την εμπόλεμη χώρα του για να αναζητήσει την Ειρήνη. Βέβαια, όλα αυτά τότε που τα πράγματα για το προσφυγικό είχαν μία τελείως διαφορετική εικόνα από αυτήν που έχουν σήμερα. 

Μιχάλης Αφολαγιάν

Η Ομάδα δράσης είχε μεικτό χαρακτήρα, αποτελούνταν από άτομα αφρικανικής και ελληνικής καταγωγής δίνοντας ένα ηχηρό μήνυμα συνύπαρξης στη σχολική κοινότητα που μας υποδεχόταν. Η δράση αυτή έθιγε θέματα γύρω από τα δικαιώματα των παιδιών προσφύγων και επειδή πάντα κατέληγε σε μία παράσταση που παρουσίαζαν και τα παιδιά στους γονείς, γινόταν και ένα είδος συνάθροισης ευαισθητοποίησης για το θέμα. «Είναι εκπληκτικό πώς μια τέτοιου είδους δράση μπορεί να δημιουργήσει έναν χώρο για διάλογο, επικοινωνία και συζήτηση, γι’ αυτό είναι σημαντικό να στοχεύουμε στη δημιουργία τέτοιων χώρων».

Ο Μιχάλης Αφολαγιάν μας αναφέρει το φεστιβάλ “I have a dream ενωμένη δεύτερη γενιά” που στοχεύει στο να διατηρηθεί η μνήμη ενός κινήματος, το οποίο συντέλεσε στη διαμόρφωση της νομικής πραγματικότητας για τους νέους δεύτερης γενιάς, τους νέους με μεταναστευτικό υπόβαθρο, δίνοντάς τους πρόσβαση στην ιθαγένεια. «Ένα φεστιβάλ που ευελπιστούμε να λειτουργήσει ως χώρος συζητήσεων και ζυμώσεων γύρω από θέματα που αφορούν την πολιτειότητα, το ρόλο του ενεργού πολίτη, φύλο, φυλή, ταυτότητα και τη γεφύρωση των γενεών. Είναι πλαισιωμένο από την καλλιτεχνική κοινότητα που περιβάλλει το πολιτιστικό κέντρο αφρικανικής τέχνης και πολιτισμών anasa, με επίκεντρο τη Μαύρη κοινότητα σε όλες τις εκφάνσεις της. Το I have a dream αποτελεί ένα ανοιχτό κάλεσμα για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν πράγματα που αφορούν τη μαύρη κοινότητα στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στην Αθήνα, όπου παρουσιάζει και μεγάλη δραστηριότητα, με εκθέσεις, συζητήσεις, προβολές, παιδαγωγικές δράσεις και συναυλίες. Σκοπός η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση, αλλά και το “being together”. Κάποιοι από τους παρευρισκόμενους μας έδωσαν αρκετά καλό feedback γι’ αυτά που άκουσαν, ίσως και για πρώτη τους φορά, και που τους έκαναν να σκεφτούν τα πράγματα λίγο διαφορετικά. Νομίζω ότι αυτό από μόνο του έχει μεγάλη σημασία και στόχος μας είναι το επόμενο».

Θοδωρής Προδρομίδης. Φωτό: Amanda Vincelli

Άλλος ένας ομιλητής του CoMuseum, ο εικαστικός καλλιτέχνης Θοδωρής Προδρομίδης, μας λέει: «Θα μιλήσω για το παρόν και το μέλλον, για μια προσπάθεια που κάνουμε τώρα με συναδέλφισσες και συναδέλφους από μουσεία αλλά και πιο ευέλικτους φορείς, το οποίο ονομάζεται Μουσείο των Κοινών και είναι ένα τετραετές πρόγραμμα που αναπτύχθηκε από την ευρωπαϊκή συνομοσπονδία μουσείων σύγχρονης τέχνης L’ lnternationale στα πλαίσιο του προγράμματος Creative Europe. Για την επόμενη τετραετία θα δουλεύουμε πάνω σε τρεις θεματικές ενότητες: στο “Κλίμα” για την αντιμετώπιση των ζητημάτων της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, στο “Τοποθετημένοι οργανισμοί” για τη διερώτηση του ρόλου των ιδρυμάτων τέχνης ως χώρων ενσωμάτωσης και διαφορετικότητας και στο “Το παρελθόν στο παρόν”, επαναπροσδιορίζοντας την ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά ως εργαλεία κοινωνικής δικαιοσύνης. Το Μουσείο των Κοινών ενθαρρύνει τα σύγχρονα μουσεία και τους πολιτιστικούς οργανισμούς να λειτουργήσουν ως εργαλεία ανοικτού κώδικα, να τοποθετηθούν στον κοινωνικό χώρο που καταλαμβάνουν και να ανοίξουν προς νέες βιώσιμες μορφές πολιτιστικής συνδημιουργίας, συμβάλλοντας στον περιβαλλοντικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό μετασχηματισμό. Στόχος του είναι να βοηθήσει τα μουσεία και άλλους οργανισμούς τέχνης να προσαρμοστούν και να αλλάξουν, ώστε να αντιμετωπίσουν καλύτερα ζητήματα όπως το κλίμα, τη βιωσιμότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη».

Ο Θοδωρής είναι συνιδρυτής του Scola Society και σε συνεργασία με την Ανθούλα Μαρινάκη δουλεύει ένα έργο υπό εξέλιξη με τίτλο «Αυτές τις ημέρες» στο πλαίσιο του προγράμματος Ανοιχτά Πανιά στα Χανιά. Είναι μια διαδικασία που λειτουργεί στα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας με τον κοινωνικοπολιτικό χώρο της αλληλέγγυας μαθησιακής διαδικασίας, προτείνοντας την αξιοποίηση των τεχνών ως εργαλείο ψυχοβελτίωσης και κάνοντας μια παραστατική χρήση του αστικού ιστού των Χανίων, προκειμένου να εξερευνήσει τη σχέση μεταξύ ανθρώπων, πόλης και ταυτοτήτων. Σκοπός του έργου είναι «να δημιουργήσει και να καταγράψει συζητήσεις για το ρόλο που πρέπει να διαδραματίσει η τέχνη και οι κοινότητες της πολιτιστικής παραγωγής στην προσπάθεια για κοινωνική ισότητα με βάση την αμοιβαιότητα, τις μεθόδους αυτοδιαχείρισης των πόρων, την πρόσβαση ευάλωτων ομάδων στα μέσα παραγωγής και άλλες πρακτικές αλληλεγγύης».

Τα προηγούμενα συνέδρια CoMuseum