Συν & Πλην: «Έγκλημα και τιμωρία» στο Θέατρο Πορεία

Ο μπαλτάς με τον οποίο ο Ρασκόλνικοφ δολοφονεί την γριά τοκογλύφο Αλιόνα Ιβάνοβνα, δεν σηματοδοτεί μόνο το όπλο ενός εγκλήματος, αλλά παράγει κι ένα σύμβολο: Γίνεται εργαλείο μετάφρασης του ονόματος του. Στα ρωσικά με τον όρο «ρασκόλνικ» αποδίδεται η έννοια του σχίσματος· άρα ο διασημότερος ήρωας του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι είναι ένα πρόσωπο που σπάει στα δύο, όπως ο επιθεωρητής Πορφύριος τονίζει επιστάμενα ότι ανοίγει το κεφάλι της «άτυχης τοκογλύφου» (και της αδερφής της). Μαζί με το θύμα, το ίδιο συμβαίνει στο θύτη. Ένας νεαρός φοιτητής Νομικής, πάμφτωχος αλλά με ισχυρή προσωπικότητα και ιδεολογικό υπόβαθρο γίνεται φονιάς για φιλοσοφικούς λόγους. Θεωρεί πως στέλνοντας στο θάνατο ένα παραβατικό πρόσωπο, απαλλάσσει την κοινωνία από τη μιαρότητα. Στο μυαλό του, διαμορφώνεται η ακραία (φασιστική με τα σημερινά δεδομένα) πίστη πως, ο φόνος παύει να έχει το βάρος εγκλήματος, αλλά απεναντίας αναδεικνύεται σε μια πράξη υψηλή, εφόσον εξυγιαίνει τον κόσμο. Αυτά, μέχρι τη στιγμή που ο μπαλτάς καταφέρνει το σχίσμα στο κεφάλι της Αλιόνα. Από εκεί και πέρα, ο Ρασκόλνικοφ γίνεται – σώμα και πνεύμα – ένα ανοιχτό κρανίο, όπου οι σκέψεις, οι ενοχές, οι εφιάλτες, οι φόβοι, οι ιδέες, τα συναισθήματα (προπάντων αυτά) παρεισφρέουν και τον κατατρέχουν απροσδόκητα. Ζει σε έναν εφιάλτη. Στο μυαλό του παλεύουν πλέον οι δυνάμεις του Καλού και του Κακού. Η τομή είναι εγκάρσια.

Στη μεταγραφή του μεγαλειώδους κλασικού του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, «Έγκλημα και τιμωρία» από τον Θανάση Τριαρίδη αυτή η τομή – θα έλεγε κανείς πως η συγγραφική του ιδέα τρέχει πάνω στον σύνδεσμο του «και» – είναι ο χώρος όπου αναπτύσσεται το νέο κείμενο. Επικεντρωμένος στον Ρασκόλνικοφ, σε έξι ακόμα βασικούς ήρωες του μυθιστορήματος (στον αστυνομικό επιθεωρητή Πορφύρη, στην αδερφή του Ντούνια, στη μητέρα του Πουλχερία, στον συμφοιτητή του Ραζουμίχιν, στον, παρολίγον, βιαστή της αδερφής του Σβιντριγκάιλοφ) και σε μια δική του επινόηση, την ανάδειξη του ίδιου του Ντοστογιέφσκι ως θεατρικού χαρακτήρα, ο Τριαρίδης γράφει ένα κείμενο από 22 σκηνές, σκηνικές συναντήσεις διδύμων και μόνο, όπου τα πρόσωπα μοιάζουν να υπάρχουν με τον εαυτό και με το αντίθετο τους. Αυτή, ασφαλώς, είναι η θεμελιώδης ιδέα της αρχαίας τραγωδίας, όπου ο τραγικός ήρωας δεν είναι απόλυτα καλός ή απόλυτα κακός, αλλά εμπεριέχει και τις δύο όψεις της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος είναι ένας τόπος όπου κατοικούν και τα απάνθρωπα.

Στην προβληματική Τριαρίδη, ο Ρασκόλνικοφ ενσωματώνει δύο ιστορικά πρόσωπα όπου ο μεν μετουσιώνει το απόλυτο Καλό και ο δε την έκφραση του απόλυτου Σκότους. Στέκεται, δηλαδή, σε δύο ρωγμές της, μετά Χριστόν, ανθρώπινης ιστορίας: Την εμφάνιση του Ιησού και την επικράτηση του Αδόλφου Χίτλερ· χριστιανισμός και ναζισμός σε ένα σώμα. Γνήσια αγάπη και θυσία για τον άνθρωπο από τη μια, ερεβώδες μίσος για τον άνθρωπο από την άλλη. Επιχειρείται, δηλαδή, μια νέα σύγχρονη και με σαφή θεωρητική θέση ερμηνεία του ντοστογιεφσκικού αριστουργήματος – που εμπεριέχει τα κεντρικά ζητήματα του πρωτότυπου έργου – και όχι μια θεατρική διασκευή του.

Έχοντας στα χέρια του την ποθητή νέα ερμηνεία ενός κλασικού κειμένου από τον Θανάση Τριαρίδη – και όχι απλώς μια θεατρική μεταφορά – ο Δημήτρης Τάρλοου μπαίνει με σθένος στο πυκνό ντοστογιεφσκικό σύμπαν. Παραδίδει μια παράσταση αισθητικά παραγωγική, με συμπαγή σκηνοθετικό προσανατολισμό, με πολύ καλές ερμηνείες από τους βασικούς πρωταγωνιστές του – ειδικά το δίπολο Ρασκόλνικοφ – Πορφύρη των Αλειφερόπουλου – Ήμελλου. Ωστόσο, φαίνεται να χάνει το βηματισμό της εξαιτίας της ελλιπούς ανάπτυξης των χαρακτήρων.

Είναι μια από τις σπάνιες φορές θεατρικής μεταγραφής ενός κλασικού κειμένου όπου η διαδεδομένη φράση «βασισμένο σε» δεν μετεωρίζεται κι ούτε εκπίπτει. Αλλά παραδίδει, ένα νέο θεατρικό έργο πράγματι βασισμένο σε μια μυθιστορηματική αφήγηση, χωρίς να την προδίδει, αλλά απεναντίας να την πλησιάζει, επί της ουσίας, στα σύγχρονα. Καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για ένα ακόμα πιο σημαντικό απόκτημα, όταν η μεταγραφή αφορά σε ένα βιβλίο – σημείο αναφοράς στην παγκόσμια λογοτεχνία μετά από αυτό, όπως είναι το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι. Αυτό είναι το επίτευγμα του Θανάση Τριαρίδη στη νέα του συνεργασία με τον Δημήτρη Τάρλοου και το θέατρο «Πορεία», όπου η οντολογική τραγωδία του Ρασκόλνικοφ εκσυγχρονίζεται μέσα από μια τεκμηριωμένη ερμηνεία. Όπως αναφέρεται και παραπάνω, ο συγγραφέας αναγνωρίζει στον ντοστογιεφσκικό ήρωα μια βαθιά διχασμένη, μεταξύ Καλού και Κακού, φιγούρα. Για να σκιαγραφήσει το δεύτερο, ο Τριαρίδης επιστρέφει σε μια θεματική την οποία επισκέπτεται τακτικά, το ναζισμό και το Ολοκαύτωμα, που εμφανίζεται με σαφείς, αλλά όχι ανεπτυγμένους, υπαινιγμούς.

Μια από τις αρετές του Δημήτρη Τάρλοου όταν συνθέτει διανομές είναι να τοποθετεί το κατάλληλο πρόσωπο στην σωστή θέση. Με αυτό προσόν καταρχάς, προικίζεται η πρωταγωνιστική ομάδα του «Εγκλήματος και Τιμωρία», από όπου και προκύπτουν τρεις εξαιρετικές ερμηνείες. Ο Προμηθέας Αλειφερόπουλος αποδίδει με μεγάλη σαφήνεια την αντιφατική φύση του Ρασκόλνικοφ: Το πέρασμα του ανθρώπου από το μαρτύριο στη λύτρωση, από την ιδεολογική ακρότητα στην ψυχική δοκιμασία, μια πορεία που συμπυκνώνεται πολύ ωραία στην σκηνή όπου λούζεται στα βρώμικα νερά ενός υπονόμου. Ο Δημήτρης Ήμελλος, με τη σειρά του, εκπαιδευμένος στο ρωσικό θέατρο, φέρει εγγενώς τις ποιότητες που απαιτεί ο ήρωας του, επιθεωρητής Πορφύρης: Ένα στέρεο κυνισμό, μια εξουσιαστική ειρωνεία, το έρμα ενός αμετανόητου καθήκοντος. Αν ο Ρασκόλνικοφ φέρει μέσα του κάτι από το Χριστό, ο Πορφύρης του Ήμελλου «θέτει τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων». Μια ακόμα πολύ σημαντική ερμηνευτική χειρονομία έρχεται από τον Δημήτρη Μπίτο ως Σβιντριγκάιλοφ, που απογειώνει με ορμή, αμεσότητα και αλήθεια το δυικό δόγμα, του υψηλού και του σατανικού μέσα σε λίγα λεπτά.

Μα και όλοι οι υπόλοιποι πρωταγωνιστές συνεισφέρουν στα αιτήματα της παράστασης: Η Μαριάννα Πουρέγκα στον πρώτο της πρωταγωνιστικό ρόλο αναβλύζει από αθωότητα στο ρόλο της Σόνια. Η Σοφία Σεϊρλή είναι στιβαρή και μεστή στο ρόλο της Πουλχερίας. Φορέας, επίσης, της αγνότητας μολονότι ματαιωμένης και η Στέλλα Βογιατζάκη ως Ντούνια. Τέλος, ο Αλέξανδρος Μαυρόπουλος σε διπλό ρόλο, επικρατεί κυρίως με την καίρια ερμηνεία του ως Ντοστογιέφσκι καθώς η παρουσία του Ραζουμίχιν είναι λειψή, αν όχι περικομμένη στο πλαίσιο της δραματουργικής επεξεργασίας.

Μετά την υπέροχη «Ευριδίκη», τις «Τρεις αδερφές» και την πιο πρόσφατη «Δόξα κοινή» η πιο ‘πειραματική’, τρόπον τινά, σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου, προκύπτει τώρα. Πέραν από την αποτελεσματική καθοδήγηση των ηθοποιών, δύο είναι οι πολύ ενδιαφέρουσες – αν και όχι πρωτότυπες – ιδέες που ενσωματώνει η σκηνοθεσία του: Αφενός, οι ‘πίσω’ σιωπηλές παράλληλες δράσεις, δηλωτικές μιας πορείας των ηρώων που συμβαίνουν ταυτόχρονα με την εξέλιξη μιας κεντρικής σκηνής. Και αφετέρου η χρήση κάμερας (και δη ασπρόμαυρης εικόνας) – από τις πιο γόνιμες, τόσο δραματουργικά όσο και αισθητικά, που έχουμε δει σε ελληνική παραγωγή· όχι κατ’ ανάγκη στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού της σκηνικής γλώσσας, αλλά ως οργανικό υλικό της αφήγησης.

Από τις πλέον ανερχόμενες δυνάμεις στη σύνθεση πρωτότυπης θεατρικής μουσικής, ο Φώτης Σιώτας αναμειγνύει κλασικά αλλά και σύγχρονα μοτίβα που εντείνουν την αίσθηση ενός ζώντος εφιάλτη για τον Ρασκόλνικοφ. Την ερμηνεύει ζωντανά επί σκηνής ο Τάσος Μυσιρλής.

Η εντύπωση ενός ιστορικού αποτυπώματος κι όχι ενός σκηνικού εποχής, δίνεται μέσα από τις αισθητικές επιλογές της παράστασης. Στα σκηνικά της, η Θάλεια Μέλισσα κατασκευάζει μια ερειπωμένη (αν όχι βομβαρδισμένη) καθολική εκκλησία, τα κοστούμια των Αλέξανδρου Γαρναβού και Τζίνας Ηλιοπούλου φέρουν, επίσης, μια πατίνα χρόνου και όλα τα παραπάνω αναβαθμίζονται από τους ατμοσφαιρικούς, χαμηλούς φωτισμούς του Αλέκου Αναστασίου.

Ντοστογιέφσκι σε 90 λεπτά; Πάσχουμε, είναι η αλήθεια, από λιγότερο φλύαρες παραστάσεις στο ελληνικό θέατρο και η σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου, όχι μόνο αποφεύγει αυτήν την παγίδα, αλλά καταφέρνει να θέσει όλες τις βασικές θεματικές ενός θηριώδους έργου. Παρόλα αυτά, είναι στιγμές που οι χαρακτήρες μοιάζουν να σκιαγραφούνται αποσπασματικά, η εμβάθυνση στον ψυχισμό τους να θυσιάζεται χάριν συντομίας, αφήνοντας την αίσθηση του ανολοκλήρωτου σε μια, κατά τα άλλα, σημαντική προσπάθεια.

Βασισμένος σε μια νέα αφήγηση του ντοστογιεφσκικού κλασικού με την υπογραφή Τριαρίδη, ο Δημήτρης Τάρλοου παραδίδει μια από τις πιο παραγωγικές σκηνοθεσίες του και συνθέτει έναν από τους πιο ωραίους θιάσους του, στραβοπατώντας, όμως, κατά την επεξεργασία του κειμένου.