Στην πρόβα: «H καρδιά του Σκύλου» στο θέατρο Κιβωτός

Τα ρολά ασφαλείας στο θέατρο «Κιβωτός» ανεβαίνουν μετά από πολύ καιρό για τους ανοίκειους στην πρόβα της «Καρδιάς του σκύλου». Πάνε σχεδόν τέσσερις μήνες από το ξεκίνημα των προβών για τη νέα παράσταση του διδύμου Άρη Σερβετάλη και Έφης Μπίρμπα, υλοποιώντας μια ιδέα που γεννήθηκε το 2020 εν μέσω πανδημίας.

Πλέον, βρίσκονται στην τελική ευθεία για τη θεατρική απόδοση της υπερεαλιστικής νουβέλας του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ που θέλει έναν επιστήμονα, έναν άλλο δρ. Φρανκενστάιν, να δημιουργεί το νέο μοντέλο ανθρώπου από τα λείψανα ενός προλετάριου κι ενός υπάκουου σκύλου. Μια ιστορία που γράφτηκε στο παρελθόν – έναν αιώνα πριν – και έρχεται από το μέλλον, όπως λένε οι δημιουργοί της παράστασης.

Ο Αντώνης Μυριαγκός στο ρόλο του δρ. Φιλίπ Φιλίπποβιτς Πρεομπραζένσκι.

Ξαπλωμένος στο χειρουργικό κρεβάτι. Ο Άρης Σερβετάλης είναι ακόμα σκύλος. Το σώμα του ηλεκτρισμένο, τραντάζεται με σπασμούς μέχρι να ξαναπέσει στη λήθη της μορφίνης. Είναι η μεγάλη ώρα του χειρουργείου:  Ο Αντώνης Μυριαγκός ως φημισμένος χειρουργός του Μπουλγκάκοφ και ο Μιχάλης Θεοφάνους ως βοηθός του ξεκινούν την επέμβαση μεταμόρφωσης του που «σκοπό έχει τη διερεύνηση στην αναζωογόνηση του ανθρώπινου οργανισμού». Το χρονικό μιας (τερατο)γέννησης, «ενός άνδρα υπό διαμόρφωση» γίνεται μπροστά στα μάτια μας. Στη σκηνή περιφέρονται, σαν σιωπηλές οπτασίες της βικτωριανής εποχής, η Ηλέκτρα Νικολούζου, η Αλεξάνδρα Καζάζου και η Χαρά Μάτα Γιαννάτου.

Ο Σερβετάλης συνέρχεται, το πείραμα προς ώρας έχει επιτύχει. Περπατάει στα τέσσερα, μετά παραπατάει στα δύο του πόδια και ναι, δίνει την εντύπωση ενός κανονικού άνδρα. Ντύνεται με τη βοήθεια του Σπύρου Δέτσικα. Αρχίζει κιόλας να αρθρώνει λέξεις με τον ενθουσιασμό ενός νηπίου: Πέτρα, σακάκι και επίμονα τη λέξη «πατερούλη» – όπως αποκαλούσαν χαρακτηριστικά τον Ιωσήφ Στάλιν. Διόλου τυχαία η αναφορά. Ο σκύλος που γίνεται άνθρωπος μέσα στη φαντασία του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ ασκεί δριμεία κριτική στο βίαιο σοβιετικό μετασχηματισμό. Και να που, παραδόξως, αρχίζει να αρθρώνει και αιτήματα ατομικής ελευθερίας. Όχι για πολύ. Η σκηνοθέτρια Έφη Μπίρμπα καλεί σε διάλειμμα για παρατηρήσεις αν και ο Άρης Σερβετάλης εξακολουθεί να προβάρει κινήσεις του «πλάσματος» υπό την εποπτεία του Μιχάλη Θεοφάνους. Αναμενόμενο. 

Μιχάλης Θεοφάνους και ‘Αρης Σερβετάλης: Συνάντηση δόκτορα Ιβάν Αρνόλντοβιτς Μπορμεντάλ και Σάρικοφ.

Λογοκριμένο. Καθόλου πρωτότυπη η μοίρα των έργων που γράφονταν στην διάρκεια του σταλινικού καθεστώτος, πόσο μάλλον όταν ασκούσαν καυστική σάτιρα στον μπολσεβικισμό και τη ρωσική πραγματικότητα, όπως τα βιβλία του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ. Την ίδια τύχη, μοιράστηκε και η νουβέλα της «Καρδιάς του σκύλου» που ενώ γράφτηκε το 1925, διαδιδόταν μόνο παράνομα και παρέμεινε στις καλένδες, αδημοσίευτη έως το 1987 – δύο χρόνια πριν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και τέσσερα πριν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Στα χνάρια της Μαίρη Σέλεϊ και του «Φρανκεστάιν», ο Μπουλγκάλκοφ ‘αναθέτει’ στο φημισμένο καθηγητή Φιλίπ Φιλίπποβιτς Πρεομπραζένσκι και στο δόκτορα Ιβάν Αρνόλντοβιτς Μπορμεντάλ ένα παράτολμο πείραμα: Να μεταμοσχεύσουν ανθρώπινα μέλη που ανήκαν σε ένα νεαρό προλετάριο στο σώμα ενός σκύλου, ονόματι Σάρικ. Ο σκύλος πράγματι εξανθρωπίζεται αλλά, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των επιστημόνων-δημιουργών του, μετατρέπεται σε έναν ανυπόφορο αγροίκο που καταστρέφει κάθε κανόνα ευπρέπειας στη ζωή και το σπίτι του καθηγητή. Στο στόχαστρο του κορυφαίου Ρώσου δραματουργού μπαίνει κάθε επίδοξος ριζοσπαστικός αναμορφωτής της κοινωνίας ‘φωτογραφίζοντας’ τις σταλινικές πρακτικές της βάρβαρης αστικοποίησης εν ονόματι της Ρωσικής Επανάστασης. Μια ζύμωση ρεαλισμού, παραλόγου, επιστημονικής φαντασίας, φιλοσοφικού προβληματισμού και κοινωνικο-πολιτικής σάτιρας.

Σε αυτό το πεδίο σκέψης, στάθμευσαν πριν από τέσσερα χρόνια, η Έφη Μπίρμπα και ο Άρης Σερβετάλης ξεκινώντας να δουλεύουν τη δραματουργία και διασκευή του αφού «μετατοπίζουμε το πολιτικό κέντρο του έργου στο φιλοσοφικό»  διευκρινίζει η πρώτη. Τι σημαίνει αυτό; Πως η ανάγνωση εστιάζει στην αναρώτηση του τι είναι ηθικό μπροστά στην επέλαση της επιστήμης και εις το όνομα της πολιτισμικής προόδου. «Μας απασχολεί η πλευρά του κειμένου που σχολιάζει την επιστημονική παρεμβατικότητα πέρα από το ανήθικο. Ποιο είναι, αλήθεια, το όριο της επιστήμης που στοχεύει στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους; Ο ήρωας μας παραμορφώνει, αποδεκατίζει ένα σώμα εκπροσωπώντας την πρόθεση της επιστήμης να κάνει, δίχως όρους, ό,τι μπορεί για να περισώσει τον άνθρωπο από τη ματαιότητα του θανάτου» σχολιάζει η σκηνοθέτρια της παράστασης. «Κάνουμε δηλαδή μια αναγωγή, πως εν δυνάμει, στα μάτια του συστήματος, είμαστε όλοι υπάκουοι σκύλοι, χωρίς ατομικότητα και βούληση – με τον κίνδυνο ασφαλώς να αναπτύξουμε αγελαία συμπεριφορά. Κι αυτό είναι ένα σενάριο τρόμου. Ως σκύλοι στα χέρια της επιστήμης μπορούμε κάλλιστα να γεννήσουμε τέρατα».

Στο ξεκίνημα των προβών, η ανάγνωση του, δύσβατου ομολογουμένως, έργου συνδυάστηκε, όπως σημειώνει ο Άρης Σερβατάλης, με κείμενα για τον Υπερανθρωπισμό. Δηλαδή για το άλμα στον τεχνικό Μετα-ανθρωπισμό «όπου εταιρείες θα μπορούν, για παράδειγμα, να φυτεύουν τσιπ στον εγκέφαλο των εργαζόμενων και να τους προσδίδουν χαρακτηριστικά που εκείνες επιθυμούν για να τους καθιστούν αποτελεσματικότερους. Είναι ανησυχητικό που το σύστημα θεοποιεί την επιστήμη, η οποία δεν έρχεται στην υπηρεσία του ανθρώπου, αλλά δρα χωρίς να λαμβάνει υπόψιν τις συνέπειες. Κι όλα αυτά δεν μπορούν παρά να οδηγήσουν σε μια κοινωνία δυστοπική».

Υπό αυτή την έννοια, «Η καρδιά του σκύλου» «μιλάει σε ένα χρόνο που εμπεριέχει το παρελθόν αλλά στην πραγματικότητα σχολιάζει το μέλλον» παρατηρεί η Έφη Μπίρμπα. «Παραμένει ανοιχτή για εμάς η έννοια του χρόνου μέσα στο κείμενο. Δεν ξέρουμε αν οι ήρωες αφηγούνται γεγονότα παλιά, τωρινά ή μελλοντικά. Ο χρόνος που είναι βουτηγμένοι είναι αδιευκρίνιστος. Κι αυτό έχει ένα απίστευτο ενδιαφέρον τόσο κατά την επεξεργασία του, όσο και κατά τη σκηνική μεταφορά. Μοιάζει με όνειρο, εκεί όπου επικρατεί μια αχρονικότητα. Το όνειρο του σκύλου» συνεχίζει.

Κι αυτή η συγγραφική συνθήκη της μη γραμμικής αφήγησης χαράζει, σύμφωνα με την σκηνοθέτρια και τη γραμμή της ανάγνωσης: «Μας έχει ορίσει το χώρο των δυσκολιών και μας αφήνει εκτεθειμένους στις αποφάσεις μας για το πως θα το διαχειριστούμε». Αν και όπως προσθέτει η ηθοποιός Ηλέκτρα Νικολούζου, εκ των πρωταγωνιστών της παράστασης, «όσο υπάρχουν αφηγήσεις καταργούνται οι έννοιες του παρελθόντος και του μέλλοντος· οι αφηγήσεις ορίζουν το τώρα».

Σκηνή με τους Χαρά – Μάτα Γιαννάτου και Αντώνη Μυριαγκό.

Άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ονειρικές – ενίοτε εφιαλτικές – ατμόσφαιρες των σκηνοθεσιών της, όπου τα πρόσωπα και οι ιστορίες αιωρούνται τρόπον τινά, η Έφη Μπίρμπα διαμορφώνει κι εδώ μια ανάλογη ατμόσφαιρα. Το επιχείρημα της, εξάλλου, είναι ισχυρό: Η αφήγηση του Μπουλγκάκοφ μπαίνει στο μυαλό του σκύλου και είναι αυτός που αφηγείται τα γεγονότα μέχρι σε ένα σημείο της νουβέλας. Θα μπορούσε, επομένως, το έργο να σηματοδοτεί το όνειρο του Σάρικ καθώς συσχετίζεται με το βίαιο κόσμο των ανθρώπων. Σε αυτό το πνεύμα, η Μπίρμπα εισάγει για πρώτη φορά εκτεταμένα την κινηματογράφιση (με τον κινηματογραφιστή και σταθερό συνεργάτη της στα video, Γρηγόρη Πανόπουλο) σε μια προσπάθεια να αποτυπώσει τη θέαση «από το χαμηλό επίπεδο που κοιτάζει τα πράγματα ένας σκύλος. Η κάμερα, από την αρχή του σκηνοθετικού σχεδιασμού, μπήκε σαν πρόσθετος αφηγητής – παρατηρητής προκειμένου να δούμε την ιστορία από τον ορίζοντα του σκύλου. Έτσι κι αλλιώς, για μένα το video art είναι μια αγαπημένη περιοχή έρευνας και η εμπιστοσύνη στον Γρηγόρη Πανόπουλο δημιουργεί την ιδανική συμπόρευση» σχολιάζει.

Για την Μπίρμπα, η χρήση της κάμερας είναι ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος προκειμένου να ειπωθούν όσα δεν αποκαλύπτει ο συγγραφέας, να εκθέσει τα χαμένα κλειδιά της αφήγησης. Με αυτό τον κεντρικό άξονα, το νέο της εγχείρημα παρουσιάζει πολλές πτυχές σκηνοθετικού ενδιαφέροντος. «Καταρχάς, είναι η πρώτη φορά που σκηνοθετώ μια ιστορία με τρεις πρωταγωνιστές: Το γιατρό, το σκύλο και φυσικά το συγγραφέα. Το βλέμμα και η παρουσία του Μπουλγκάκοφ είναι πολύ έντονη στο έργο, ανοίγοντας έτσι το πλαίσιο των ρόλων κι αυτό ενέχει μια δυσκολία, μια νέα πρόκληση για μένα. Πόσο μάλλον, όταν έχουμε κάνει ήδη μια ακόμα μετατόπιση ανάγνωσης του βιβλίου. Είναι, λοιπόν, μια σκηνοθεσία που έπρεπε να ασχοληθώ δημιουργικά με τα ισοδύναμα πολλών περιοχών».

Ηλέκτρα Νικολούζου και Άρης Σερβετάλης.

Ενώ το ‘πλάσμα’ από σώμα σκύλου και μέλη ανθρώπου – δηλαδή ο Άρης Σερβετάλης – σταματάει να κινείται στα τέσσερα και ντύνεται με ανδρικά ρούχα, ο Αντώνης Μυριαγκός, ο γιατρός Φιλίπ Φιλίπποβιτς Πρεομπραζένσκι επαίρεται πως «έφερε στη ζωή μια καινούργια ανθρώπινη οντότητα», ένα νέο μοντέλο ανθρώπου. Αυτό είναι το βασικό δίπολο των χαρακτήρων του Μπουλγκάκοφ: Ο πρωτοπόρος επιστήμονας που δεν έχει καμία ηθική αναστολή με πρόταγμα την ανθρώπινη πρόοδο και ο σκύλος Σάρικ (Σάρικωφ ως άνθρωπος) που από πειθήνιο κατοικίδιο μετατρέπεται σε αναρχικό και άξεστο ανθρωποειδές. «Έχουμε δηλαδή ένα μυστηριώδες τετράποδο στο οποίο προσδίδονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά και προκύπτει ένα μυστηριώδες δίποδο που σιγά – σιγά εξανθρωπίζεται! Είναι μια ερμηνευτική περιοχή που αναφέρεται στο παράδοξο και αυτό είναι πάντα ένα προκλητικό παιχνίδι γιατί ο ρόλος γλιστράει μέσα στα πράγματα», σημειώνει ο Άρης Σερβετάλης που ερμηνεύει τον Σάρικ-Σάρικοφ και συνεχίζει: «Ο πρώην σκύλος, το δημιούργημα του γιατρού τελικά αποδομεί τον ίδιο τον γιατρό κι αυτή είναι μια εμπειρία αποκαλυπτική για εκείνον · δεν είναι τυχαίο που στο τέλος παραδέχεται πως ‘είναι ένα τίποτα’». Ο Αντώνης Μυριαγκός από το ρόλο του δρ. Πρεομπραζένσκι συμφωνεί πως πράγματι ο επιστήμονας ανακαλύπτει μια νέα αλήθεια: «Οι βεβαιότητες του διαρρηγνύονται κι αυτό τον φέρνει μπροστά σε μιαν άλλη συνειδητοποίηση. Στο τέλος, είναι ένας άλλος, αφυπνισμένος ήρωας», εξηγεί.

Στο πλευρό του Φιλίπ Φιλίπποβιτς Πρεομπραζένσκι βλέπουμε τον δρ. Μπορμεντάλ – τον υποδύεται ο Μιχάλης Θεοφάνους – ως βοηθό στο τερατικό πείραμα,  το αγωνιώδες, για τα τεκταινόμενα, ημερολόγιο του οποίου κατέχει ένα σημαντικό μέρος στη λογοτεχνική αφήγηση του Μπουλγκάκοφ.

Στο πρόσωπο των τριών ερμηνευτριών της παράστασης – Ηλέκτρα Νικολούζου, Αλεξάνδρα Καζάζου και Χαρά Μάτα Γιαννάτου – αναγνωρίζουμε την ψυχή του σπιτιού, του αριστοκρατικού διαμερίσματος όπου διαμένει ο δημιουργός – γιατρός και διάγει έναν ανεξέλεγκτο βίο το δημιούργημα του. Σύμφωνα με τη σκηνοθετική ανάγνωση «κάθε γυναίκα είναι ένα σπίτι και κάθε σπίτι μπορεί να έχει ένα, δύο, τρία, 100 πρόσωπα». Οι τρεις ηθοποιοί, όπως εξηγεί η Χαρά Μάτα Γιαννάτου, «κρατάμε το νήμα της αφήγησης αλλά δεν παίρνουμε το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς, του δημιουργού ή του δημιουργήματος. Εκπροσωπούμε μια ενέργεια, μέσα από εμάς είναι σαν να αιωρείται η ιστορία μέσα στο χρόνο».

Η πολυεπίπεδη αφήγηση του έργου, άρα και της παράστασης, φέρει τους ηθοποιούς κοινωνούς σε ένα πολύπλοκο εγχείρημα που, σύμφωνα με την Αλεξάνδρα Καζάζου, δημιουργεί ένα αδιάσπαστο σύνολο επί σκηνής: «Αν ένας από εμάς λείψει, τότε σταματάει να δουλεύει και ο κόσμος της παράστασης. Έχει γίνει μια τέτοια οργανική διαρρύθμιση στους ρόλους, ώστε έχει δημιουργηθεί μια πολύ συνεκτική, παλλόμενη ομάδα».

Στο μυαλό ενός σκύλου με την κάμερα του Γρηγόρη Πανόπουλου.

Η κινησιολογίαΚάποιοι λιγότερο, κάποιοι περισσότερο, μα όλοι οι ηθοποιοί στην πρωταγωνιστική ομάδα της «Καρδιάς του σκύλου» έχουν την εμπειρία του σωματικού θεάτρου. Ένα, συνεπώς, ένα ωραίο υλικό στα χέρια του χορευτή Μιχάλη Θεοφάνους που, μετά τα φεστιβαλικά «Βατράχια», αναλαμβάνει και πάλι την επιμέλεια κίνησης σε σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα.

Μελετώντας τα ζητούμενα του κειμένου και τη δομή του έργου, ο Θεοφάνους λέει πως μέλημα του «είναι να ζωγραφίσω κινούμενους ρόλους, να είναι ένα σωματικά αφηγηματικό έργο». Προσανατολίζεται, λοιπόν, στο να συνδράμει στον έντονο ρυθμό της παράστασης και των σωμάτων.

Ο Μιχάλης Θεοφάνους, υπεύθυνος και για την κινησιολογία της παράστασης.

Εκκινώντας από την ιδιότητα της εικαστικού, η Έφη Μπίρμπα (σε συνεργασία με την Βασιλεία Ροζάνα στα κοστούμια και την Βάσια Λύρη στα σκηνικά) διαμορφώνει μια ισχυρή αισθητική ταυτότητα για την «Καρδιά του σκύλου». Με την πρώτη ματιά, το σκηνικό της – παραπέμποντας στο κίνημα του ρώσικου φουτουρισμού – είναι εντυπωσιακό. Μια διχοτομημένη γυαλιστερή πλατφόρμα: Από τη μια, η χρωματισμένη σε φωτεινό μπλε επιφάνεια και από την άλλη, το ξύλινο ζεστό χρώμα της σημύδας. «Η κατασκευή του σκηνικού παίρνει μια ονειρική θέση, όπως την πυροδοτεί το κείμενο και η ψυχεδελική αισθητική του Μπουλγκάκοφ. Ήταν μια εικόνα που με κατέλαβε πριν αρχίσω να σχεδιάζω τη σκηνοθεσία, ένα κλειστό περιβάλλον χωρισμένο στα δύο· οι δύο χώροι στο βασίλειο του Πρεομπραζένσκι: Το ψυχρό μπλε για το χειρουργείο του γιατρού – αναλογιζόμενη την ψυχολογία του χρώματος που θέλει τους χειρουργούς να ταυτίζονται με το μπλε και το πράσινο για να μην αποσπώνται από την χρωματική ένταση του αίματος – και την ίδια ώρα, η απαλή χρωματική ζεστασιά του σπιτιού που αναδίδει μια αίσθηση οικειότητας». Το σκηνικό της θα ολοκληρωθεί με την τοποθέτηση οπάλινων φωτιστικών στο ταβάνι, υπογραμμίζοντας, με την ίδια υπερεαλιστική διάθεση, τα άστρα στον γαλαξία του «βασιλείου». Σε αυτό το περιβάλλον, τα εντυπωσιακά κοστούμια εποχής είναι τα μόνα ρεαλιστικά στοιχεία του αισθητικού πλαισίου της παράστασης. Και συνάμα, σε μια άχρονη αφήγηση, οι μόνες μαρτυρίες χρονικότητας από τις αρχές του 20ου αιώνα, όπου μας έρχεται και «Η καρδιά του σκύλου».