Μολιέρος: Η ζωή και το έργο του σπουδαίου κωμωδιογράφου που άλλαξε για πάντα το θέατρο

Φέτος συμπληρώνονται 402 χρόνια από τη γέννηση του εμβληματικού Γάλλου δραματουργού και ηθοποιού Μολιέρου, συγγραφέα μερικών εκ των αριστουργηματικότερων κωμωδιών στην ιστορία του Παγκόσμιου Θεάτρου, ο οποίος στη χώρα του κατάφερε να ανανεώσει το είδος σε τέτοιο βαθμό δίνοντας του αίγλη σχεδόν αντίστοιχη με εκείνη της τραγωδίας.

Αν και η ακριβής ημερομηνία γέννησης του μεγάλου κωμωδιογράφου δεν μας είναι γνωστή, ωστόσο, γνωρίζουμε από τις πηγές ότι ο Jean-Baptiste Poquelin, όπως είναι το πραγματικό του όνομα, βαπτίστηκε στην εκκλησία του Αγίου Ευσταθίου, στο Παρίσι, στις 15 Ιανουαρίου 1622. Γεγονός που πρέπει να συνέβη, σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής, μία ή δύο μέρες μετά την γέννηση του.

Μεγαλωμένος στην καρδιά του Παρισιού, ο Μολιέρος ήταν το τρίτο παιδί του Jean Poquelin και της Marrie Cresse. Την μητέρα του την έχασε αρκετά νωρίς, μόλις σε ηλικία δέκα ετών, ενώ ο πατέρας του, ένας εύπορος Παριζιάνος έμπορος, κατείχε το αξίωμα του Ταπιτσιέρη και του Θαλαμηπόλου του Βασιλιά. Ένα αξίωμα που το 1637 μετεβίβασε στον Μολιέρο με την ελπίδα ότι θα ακολουθήσει την οικογενειακή παράδοση.

Ωστόσο ο Μολιέρος, ο οποίος από μικρή ηλικία ανέπτυξε υπερβολική αγάπη για το θέατρο παρακολουθώντας παραστάσεις μαζί με τον παππού του στο Hotel de Bourgogne και το Theatre des Italiens όπου ήρθε σε επαφή με το είδος της ιταλικής κωμωδίας και τις συνταγές της commedia dell’arte, αποφάσισε τον Ιανουάριο του 1643 να παραιτηθεί από το αξίωμα του και τα προνόμια που αυτό συνεπαγόταν και προς μεγάλη απογοήτευση του πατέρα του, με τον οποίον ήρθε σε σύγκρουση, να ακολουθήσει την καριέρα του ηθοποιού.

Στις 30 Ιουνίου 1643 ιδρύει μαζί με την οικογένεια Bejart τον πρώτο του θίασο, το «Επιφανές Θέατρο», του οποίου η έδρα υπήρξε αρχικά το γήπεδο Jeu de Paume και αργότερα το Croix-Noire. Στο «Επιφανές Θέατρο» ο Μολιέρος μοιράζεται τους τραγικούς ρόλους μαζί με άλλους δύο ηθοποιούς, ερμηνεύοντας τους με μια αντισυμβατική απλότητα και φυσικότητα, αρκετά διαφοροποιημένη από την υποκριτική παράδοση της εποχής.

Οι παραστάσεις του θιάσου όμως στο Παρίσι δεν γνωρίζουν ιδιαίτερη επιτυχία, ενώ τα χρέη συσσωρεύονται με τον ίδιο τον Μολιέρο να περνάει το κατώφλι της φυλακής αρκετές φορές. Έτσι, για να αποφύγει τις απαιτήσεις των δανειστών εγκαταλείπει το Παρίσι και το 1645 εντάσσεται στον θίασο του Charles Dufresne περιοδεύοντας για τα επόμενα δεκατρία χρόνια σε διάφορες πόλεις της Γαλλίας.

Εκεί, στον θίασο του Dufrense, την ίδια περίοδο όπου και θα ανελιχθεί σε επικεφαλής του θεατρικού σχήματος θα αποκτήσει και τον πρώτο του ισχυρό προστάτη, τον Πρίγκηπα Ντε Κόντι. Η εμπειρία του αυτή στο περιβάλλον του Πρίγκηπα όχι μόνο θα τον φέρει για πρώτη φορά αντιμέτωπο με τις μηχανορραφίες και τις εχθρικές ενέργειες στων οποίων το επίκεντρο θα βρεθεί πολυάριθμες φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά και θα γεμίσει «το οπλοστάσιο του» με όλους αυτούς τους τύπους χαρακτήρων και καταστάσεων που θα συναντήσουμε αργότερα στη συγγραφική του παραγωγή.

Ωστόσο ο πάλαι ποτέ ισχυρός προστάτης του Μολιέρου, σύντομα θα μετατραπεί σε ορκισμένο εχθρό του όταν και αποφασίζει να ενταχθεί σε έναν αυστηρό θρησκευτικό κύκλο. Μάλιστα, πολύ αργότερα, όταν και ο Μολιέρος θα έχει καθιερωθεί ως ένας εξαιρετικός κωμωδιογράφος, ο Ντε Κόντι θα διατυπώσει το έργο «Περί της Κωμωδίας και των Θεαμάτων Συμφώνως προς τας Παραδόσεις της Εκκλησίας» χρησιμοποιώντας τα έργα του Μολιέρου ως παράδειγμα των επιπτώσεων της κωμωδίας στα ήθη της εποχής.

Έως το 1658 ο θίασος θα περιοδεύσει στην γαλλική επαρχία με ένα ρεπερτόριο από γαλλικές κωμωδίες, ενώ το 1655 ο ίδιος ο Μολιέρος θα στραφεί στη θεατρική συγγραφή αρχικά με ημι-αυτοσχεδιαστικές φάρσες στο ύφος της commedia dell’arte. Οι πρώτες του πεντάπρακτες έμμετρες κωμωδίες, βασισμένες στο ιταλικό πρότυπο, όπως «Ο Απερίγραπτος» και το «Ερωτικό Πείσμα», ανεβαίνουν στη Λυών και τη Μπεζιέ αντίστοιχα.

Με το Μολιέρο η γαλλική κωμωδία έμελλε να φτάσει στο απόγειο της. Αν και σήμερα έχει καθιερωθεί στις συνειδήσεις των απανταχού θεατρόφιλων χάριν στις αριστουργηματικές κωμωδίες χαρακτήρα, ωστόσο, ο εμβληματικός Γάλλος δραματουργός καταπιάστηκε και με άλλα είδη. Φάρσες στον τύπο της commdia dell’arte: «Σγανναρέλλος ή ο Κατά Φαντασίαν Κερατάς» (1660), «Γιατρός με το Στανιό» (1666) κ.α. «Κωμικά Μπαλέτα» ειδικά δημιουργημένα για τις αυλικές γιορτές του Λουδοβίκου ΙΔ’: «Οι Ενοχλητικοί» (1661), «Με το ζόρι Παντρειά» (1664), «Ο Κύριος Πουρσονιάκ» (1669) κ.α. Θεαματικά έργα: «Αμφιτρύων» (1668), «Ψυχή» (1671) κ.α. Δοκίμασε τις δυνάμεις του, επίσης, στο είδος του σοβαρού δραματικού έργου, το 1661, με το «Δον Γκαρσία της Ναβάρας», του οποίου η πρεμιέρα τον Φεβρουάριο αποδείχθηκε αποτυχημένη.

Τα αριστουργήματα του ωστόσο, περίτρανη απόδειξη της σπουδαίας τέχνης του, θεωρούνται οι κωμωδίες χαρακτήρων και ηθών: «Σχολείο Συζύγων» (1661), «Σχολείο Γυναικών» (1662), «Ταρτούφος» (1664-1669), «Δον Ζουάν» (1665), «Ο Μισάνθρωπος» (1666), «Ο Φιλάργυρός» (1668), «Οι Σοφολογιότατες» (1672), «Ο Κατά Φαντασίαν Ασθενής» (1673).

Τα έργα του Μολιέρου είναι εμποτισμένα με την οξυδερκή παρατηρητικότητα που διακρίνει τον σπουδαίο Γάλλο δραματουργό. Αποτελούν μια σατιρική αντανάκλαση της κοινωνίας και των ηθών της εποχής του, διανθισμένα με φιλοσοφικές προεκτάσεις και εμπνευσμένα από την επικαιρότητα. Η ικανότητα του στο σμίλευμα και τη γελοιοποίηση τυπικών χαρακτήρων και συμπεριφορών, καθώς και στην προσεκτική ενδοσκόπηση της ανθρώπινης φύσης και των παθών μας χάρισε μερικούς από τους πιο αξέχαστους θεατρικούς ήρωες: Τον υποκριτή και κυνικό «Ταρτούφο», τον «Δον Ζουάν» με τον έκκλητο βίο, τον «Φιλάργυρο» Αρπαγκόν, τον πεσιμιστή «εχθρό του ανθρώπινου είδους» Αλσέστ, τον υποχόνδριο Αργκάν, και τόσα πολλά άλλα πολυσύνθετα και συνάμα αντιφατικά πρόσωπα.

Ως δραματουργός επιλέγει την σπάνια για τα δεδομένα της εποχής ώσμωση διαφορετικών δραματουργικών παραδόσεων. Γράφει τα έργα του τόσο σε στίχο όσο και σε πρόζα, πάντα έχοντας στο μυαλό του τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε ηθοποιού του θιάσου του, «σκηνοθετώντας» και τις περισσότερες φορές πρωταγωνιστώντας ο ίδιος, δείχνοντας επιμελώς το ενδιαφέρον του για το σύνολο της θεατρικής πράξης. Τα έργα του διαδραματίζονται σε εσωτερικούς χώρους, ενώ τα σκηνικά αντανακλούν τους ίδιους τους ήρωες και το ήθος τους. Μερικά από τα θέματα που τον απασχόλησαν είναι η επιτήδευση, η εκπαίδευση των γυναικών, ο έρωτας και ο γάμος και η θρησκεία.

Το 1658 επιστρέφει με τον θίασο του στο Παρίσι όπου προσκαλείται από τον αδερφό του Βασιλιά στην αυλή, στις 24 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς, για να ανεβάσει μια παράσταση. Επιλέγει την τραγωδία του Κορνέιγ με τίτλο «Νικομήδης», ωστόσο, αντιλαμβανόμενος τη δυσαρέσκεια του Βασιλιά με το θέαμα, αποφασίζει να παρουσιάσει (την χαμένη του σήμερα) σύντομη κωμωδία «Ο Ερωτευμένος Γιατρός». Κερδίζοντας την τελευταία στιγμή τις εντυπώσεις, την ισχυρή προστασία του Φιλίππου της Ορλεάνης και την πολυπόθητη εγκατάσταση του θιάσου στο Hôtel du Petit-Bourbon.

Αρχικά στο Petit-Bourbon εναλλάσσεται στη σκηνή με έναν ιταλικό θίασο, έως την επιστροφή του τελευταίου στην πατρίδα του το 1659. Ενώ Θα παρουσιάσει την πρώτη κωμωδία ηθών με τίτλο «Οι Γελοίες Επιτηδευμένες», η οποία θα γνωρίσει τεράστια επιτυχία και θα εδραιώσει τη φήμη του. Το 1660, ωστόσο, το θέατρο κατεδαφίζεται και ο θίασος του Μολιέρου περνάει αναγκαστικά για ένα χρονικό διάστημα τριών μηνών σε κατάσταση απραγίας. Είναι τότε που ένας εκ των βασικότερων ανταγωνιστών, το Hotel de Bourgogne, προσπάθησε να αποσπάσει μέλη του θιάσου του, με τους ηθοποιούς ωστόσο να παραμένουν πιστοί στο Μολιέρο. Ενώ σύντομα βρίσκουν μόνιμη θεατρική στέγη στο Palais-Royal.

Το 1660 είναι και η χρονιά όπου ο εμβληματικός δραματουργός θα λάβει επίσημη έγκριση για τη δημοσίευση των έργων του, «Ο Απερίγραπτος», «Ερωτικό Πείσμα» και «Σγανναρέλλος ή ο Κατά Φαντασίαν Κερατάς» , κατοχυρώνοντας με αυτό τον τρόπο τα πνευματικά δικαιώματά του.

Το 1662 ξεσπά η πρώτη μεγάλη πολεμική εναντίον του Μολιέρου, μετά την παράσταση του «Σχολείου των Γυναικών», στις 26 Δεκεμβρίου. Μια από τις πρώτες μεγάλες κωμωδίες του Μολιέρου με θέμα την κατάλληλη ανατροφή για τις νεαρές κυρίες ώστε να γίνουν πιστές σύζυγοι, η οποία επικρίθηκε για ασέβεια και λογοκρίθηκε παρά τη στήριξη του Βασιλιά στο πρόσωπο του. Ο ίδιος ο Μολιέρος έχοντας συναναστραφεί με διανοητές ενός φιλελεύθερου πνεύματος, παρουσιάζει μια ορθολογική και προοδευτική σκέψη όσον αφορά το φλέγων ζήτημα της εκπαίδευσης των κοριτσιών, το οποίο στην εποχή του κυριαρχούταν από συντηρητικά, εκκλησιαστικά πρότυπα.

Ο συγγραφέας έχει τη δυνατότητα να απαντήσει στους επικριτές του μέσα από δύο σημαντικά κείμενα, την «Κριτική στο Σχολείο των Γυναικών» και τον «Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών» (1663). Την ίδια χρονιά λαμβάνει κατόπιν βασιλικής εντολής ετήσιο εισόδημα 1,000 λιρών για την προσφορά του στα γράμματα. Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ αρκετές φορές φάνηκε να τον υποστηρίζει σε όσα προβλήματα του προξένησαν τα έργα του. Για παράδειγμα όταν κατηγορήθηκε για αθεϊσμό για τον «Δον Ζουάν». 

Η μεγαλύτερη διαμάχη όμως, η οποία παρ’ ολίγον να δώσει τέλος στην μέχρι τότε ανοδική πορεία του συγγραφέα, έμελλε να διεξαχθεί το 1664 με τον «Ταρτούφο». Ένα έργο όπου ο κεντρικός ήρωας σκιαγραφείται ως θρησκευτικός υποκριτής, το οποίο εξόργισε τους «θρησκευτικούς ζηλωτές» του Παρισιού και την Καθολική Εκκλησία, που το ερμήνευσαν ως καταδίκη της ίδιας της θρησκείας από μεριά του συγγραφέα, και απαγορεύτηκε αμέσως. Τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν γίνει πιο περίπλοκα καθώς εκείνη την εποχή η κατηγορία για ασέβεια μπορούσε να οδηγήσει κάποιον στην πυρά.

Ο Μολιέρος αναγκάστηκε να ξαναγράψει τον «Ταρτούφο» δύο ακόμη φορές, το 1667 και το 1669, υποστηρίζοντας ότι στόχος του δεν ήταν η θρησκεία καθ’ εαυτή ή οι πραγματικά πιστοί αλλά η υποκρισία όσων παριστάνουν τους ενάρετους ενώ δεν είναι. Μια μεγαλύτερη εκδοχή του έργου, με πέντε αντί για τρεις πράξεις, παρουσιάστηκε το 1669, γνωρίζοντας τεράστια επιτυχία και φέρνοντας στον θίασο αστρονομικά για την εποχή έσοδα.

Παράλληλα, το 1665 ο θίασος του Μολιέρου τίθεται υπό την προστασία του Βασιλιά λαμβάνοντας τον τίτλο «La Troup du Roi au Palais-Royal» και μια γενναία επιχορήγηση. Εκείνη την εποχή η υπεροχή του σπουδαίου κωμωδιογράφου στη θεατρική ζωή του Παρισιού υπήρξε αδιαμφισβήτητη και στο ρεπερτόριο του θιάσου κυριάρχησε η κωμωδία, ενώ σιγά σιγά αποκλείστηκε η τραγωδία. Πρόκειται για την πιο δημιουργική περίοδο του Μολιέρου, ο οποίος στο διάστημα αυτό έγραψε δέκα κορυφαίες κωμωδίες, ανάμεσα τους τον «Δον Ζουάν», τον «Μισάνθρωπο» και τον «Φιλάργυρο».

Την ίδια περίοδο ο Μολιέρος ήρθε σε οριστική σύγκρουση και με τον Ρακίνα, ο οποίος αποφάσισε να δώσει το έργο του «Alexandre», λίγες μέρες μετά την πρεμιέρα του στο Palais Royal, στον αντίπαλο θίασο του Hotel de Bourgogne. Ωστόσο, ένα χρόνο αργότερα, το 1666, όταν η παράσταση της κωμωδίας του Ρακίνα «Οι Φιλόδικοι» που δόθηκε στο Bourgogne αποδοκιμάζεται από το κοινό, ο Μολιέρος σπεύδει να υπερασπιστεί με θέρμη το έργο.

Η πρώτη συνεργασία του Μολιέρου με τον σπουδαίο συνθέτη από την Φλωρεντία, Ζαν Μπατίστ Λυλι, ο οποίος διετέλεσε αρχιμουσικός στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ’ και θεωρείται σήμερα ο πατέρας της γαλλικής όπερας, πραγματοποιήθηκε το 1661 με την πρώτη κωμωδία-μπαλέτου του Μολιέρου, με τίτλο «Οι Ενοχλητικοί». Από τότε ο Λυλι θα συνθέσει τη μουσική για τα περισσότερα έργα του Γάλλου δραματουργού που γράφτηκαν ειδικά για τις αυλικές γιορτές: «Με το Ζόρι Παντρειά» (1664), «Ο Έρωτας Γιατρός» (1665), «Ποιμενικό Κωμικό» (1667), «Ο Σικελός ή ο Έρωτας Ζωγράφος» (1667) κ.α.

Η συνεργασία τους ωστόσο θα έχει άδοξο τέλος. Μάλιστα το 1672 ο Φλωρεντινός συνθέτης αποκτά από τον Βασιλιά το προνόμιο να έχει αποκλειστικά δικαιώματα σε όσα έργα έχει συνθέσει τη μουσική ο ίδιος, ανεξάρτητα ποιος το έχει γράψει, υφαρπάζοντας με αυτό τον τρόπο τα δικαιώματα έργων του Μολιέρου.

Το 1673, στις 10 Φεβρουαρίου, δίνεται η πρεμιέρα του κύκνειου άσματος του εμβληματικού δραματουργού, «Ο Κατά Φαντασίαν Ασθενής», με τον ίδιο τον Μολιέρο να ανεβαίνει για τελευταία φορά στη σκηνή, άσχημα χτυπημένος από την ασθένεια που τον ταλαιπωρούσε για χρόνια, και να παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Αργκάν. Ο μεγάλος Γάλλος θεατρικός συγγραφέας φεύγει από τη ζωή στις 17 Φεβρουαρίου 1673. Καθώς δεν είχε λάβει τη θεία κοινωνία και δεν είχε αποκηρύξει το επάγγελμα του ηθοποιού ενταφιάστηκε κατόπιν εντολής του Βασιλιά με μια απλή τελετή στον χώρο του νεκροταφείου που προοριζόταν για τα αβάπτιστα βρέφη.

Το 1680 ο θίασος του θα συνενωθεί με εκείνο του Hotel de Bourgogne και θα αποτελέσουν την θρυλική Κομεντί Φρανσαίζ.