Όλγα Τοκάρτσουκ: Ποια είναι η νομπελίστρια συγγραφέας που έρχεται για πρώτη φορά στην Αθήνα

Στα 63 της χρόνια, η συγγραφέας Όλγα Τοκάρτσουκ συγκεντρώνει πολλά ‘ερεθιστικά’ χαρακτηριστικά που συνιστούν μια διεθνή καλλιτεχνική ταυτότητα. Είναι κάτοχος του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας από το 2018, είναι πολιτική ακτιβίστρια, υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών και των φυλετικών μειονοτήτων – σε μια χώρα που συντηρικοποιείται ολοένα και σε πιο βαθύ πολιτικό σκοτάδι – χορτοφάγος και ανελέητη επικρίτρια της υπερεκμετάλλευσης της φύσης και των ζώων από το καπιταλιστικό σύστημα.

Καθώς οι δηλώσεις της στην Πολωνία και οι επιθέσεις της στο εθνικιστικό καθεστώς γίνονται τακτικό πρωτοσέλιδο στον εγχώριο τύπο, έχει αποκτήσει πολλούς εχθρούς από την ακροδεξιά πτέρυγα που δεν διστάζουν να την χαρακτηρίσουν «προδότρια», «οικο-τρομοκράτισσα» και με «αντιχριστιανική συμπεριφορά» και να απειλούν τη ζωή της – αναγκάζοντας τον εκδότη της να προσλάβει σωματοφύλακα που θα διασφαλίζει την ακεραιότητα της.

Η πρόσφατη μετάκληση της ομάδα των Complicite και της μνημειώδους σκηνοθεσίας του Σάϊμον ΜακΜπέρνι από τη Στέγη έδωσε μια πολύ καθαρή εικόνα για το συγγραφικό της θρίαμβο, με το «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών»: Μια σύζευξη της παράδοσης, των λαϊκών μύθων, της φαντασίας, της επιστήμης, του ανθρωπισμού και του κοινωνικού οράματος. Λίγους μήνες μετά, έρχεται και η ίδια στην Αθήνα – και πάλι προσκεκλημένη της Στέγης – στο πρόγραμμα «Λέξεις και σκέψεις» όπου θα συστηθεί για πρώτη φορά στο αναγνωστικό κοινό της πόλης. Χρειάστηκαν 30 λεπτά προπώλησης για να διατεθούν όλες οι θέσεις της ομιλίας της στην Κεντρική Σκηνή.

Πολλοί, καλοί λόγοι για να σκιαγραφήσουμε το πλούσιο πορτρέτο της σε art facts.

Τα εδάφη αυτά  πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανήκαν στο Γερμανικό Ράιχ, στη συνέχεια αποδόθηκαν στην Πολωνία και σήμερα είναι ουκρανικά εδάφη. Οι γονείς της είχαν μια ισχυρή κοινωνική δέσμευση γύρω από τη δουλειά τους και αφοσιώθηκαν στο θεσμό του Λαϊκού Πανεπιστημίου, το οποίο εκπαίδευε νέους στην πολωνική επαρχία. Η σχολή που δίδασκαν στεγαζόταν στην άκρη ενός χωριού, στις παλιές εγκαταστάσεις ενός αρχοντικού κυνηγών στις όχθες του ποταμού Όντερ, που συχνά υπερχείλιζε γεμίζοντας την παιδική της σκέψη με φόβο για πλημμύρες. Παρόλα αυτά, ο ποταμός ΄Οντερ παραμένει ένα από τα ανέπαφα, της ανθρώπινης παρέμβασης, τοπία φύσης στην Κεντρική Ευρώπη.

όταν ξέσπασαν οι φοιτητικές διαμαρτυρίες του 1968. Οι γονείς της και δύο δάσκαλοι της αριστερής διανόησης – αλλά όχι πολιτογραφημένοι κομμουνιστές – την ανάθρεψαν σε ένα πνευματικό περιβάλλον, ένα σπίτι γεμάτο βιβλία, που αρχικά την παρέσυρε στο όνειρο να γίνει συγγραφέας. Αντ’ αυτού, ξεκίνησε σπουδές Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας οδηγημένη από μια επιθυμία να είναι χρήσιμη στους ανθρώπους. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές της ξεκίνησε να εργάζεται ως ψυχολόγος σε νοσοκομείο όπου παρακολουθούσε εθισμένους ασθενείς, εκεί γνώρισε τον άνδρα της και πατέρα του γιου της. Παρόλα αυτά, η δουλειά στο νοσοκομείο την φόρτιζε πολύ ψυχολογικά, αισθανόταν πως ήταν εξαιρετικά εύθραυστη για να την υποστηρίξει και σε πέντε χρόνια την είχε εγκαταλείψει για να δημοσιεύσει την πρώτη της ποιητική συλλογή και αργότερα το πρώτο της μυθιστόρημα το 1993 «Το αρχέγονο και άλλοι καιροί». Στη φάση που ξεκίνησε να μπαίνει δυναμικά στο χώρο της συγγραφής αποσπώντας διακρίσεις, εγκατέλειψε την Πολωνία, σε μια περιπλάνηση ανά τον κόσμο από την Ταϊβάν έως τη Νέα Ζηλανδία. Είχε συντροφιά το μικρό γιο της.

Παρόλα αυτά, ως μαθήτρια του νηπιαγωγείου δυσφορούσε γι’ αυτό και της επέβαλλαν μια τιμωρία: Να κάθεται κάτω από ένα δέντρο μόνη, εφόσον δεν ήθελε να παίξει με τους συμμαθητές της. Σε αντίθεση με το σχολείο, η οικογένεια της της παρείχε μεγάλη ελευθερία. Περνούσε πολύ χρόνο στο Πανεπιστήμιο με τους γονείς της, έπαιρνε μέρος στις εκπαιδευτικές δράσεις – από τις πρόβες της χορωδίας και τις θεατρικές παραστάσεις μέχρι τις φοιτητικές συνελεύσεις. Αυτές οι εμπειρίες φαίνεται πως την καθόρισαν ως ένα παιδί με άσβεστη περιέργεια, την οποία ικανοποιούσε σε προσωπικές αναζητήσεις.

Το προνόμιο να μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον όπου τα βιβλία ήταν σε αφθονία, έμαθε να διαβάζει κείμενα τα οποία δεν απευθύνονταν σε παιδιά. Είναι χαρακτηριστικό πως ένα από τα αγαπημένα της παιδικά αναγνώσματα ήταν μια συλλογή από αντάρτικα τραγούδια. Κατέληξε να βρίσκει μεγάλη παρηγοριά στις εγκυκλοπαίδειες που έγιναν το αγαπημένο της αναγνωστικό αντικείμενο ως μικρό κορίτσι ενώ στη συνέχεια αφοσιώθηκε σε μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας και στη μυθολογία από όλο τον κόσμο. Στα 10 της χρόνια, θεωρούσε τον εαυτό της ειδικό στην ελληνική μυθολογία σε βαθμό που της είχε γίνει εμμονή. Ακόμα δηλώνει γοητευμένη από τα παραμύθια.

@Karpati & Zarewicz ZAiKS

Η ιδέα αφορούσε σε μια οικογένεια μάγων προσφύγων που δεν μπορούσαν να ριζώσουν σε ένα τόπο. Ήταν η πρώτη φορά που η ‘Ολγα Τοκάρτσουκ ένιωσε πλήρης επινοώντας μια ιστορία. Έκτοτε, ξεκίνησε με πειραματίζεται με μίνι ιστορίες και περιστασιακά με την ποίηση. Ωωστόσο, ο κόσμος της ποίησης ποτέ δεν την κέρδισε με εξαίρεση την περίπτωση του Τ.Σ. Έλιοτ. Για πολλά χρόνια, κουβαλούσε πάντα μαζί της ένα δίγλωσσο τόμο ποιημάτων του. Το πρώτο της μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε σε λογοτεχνικό περιοδικό για νέους με ψευδώνυμο.

Καμία ηρωϊδα δεν την ενέπνεε για να ταυτιστεί μαζί της, καθώς όλες οι γυναίκες εκπροσωπούσαν στερεότυπα: Την αθωότητα, τη μητέρα, την ερωμένη, την πόρνη, τη femme fatale. Δεν ήταν, δηλαδή, ηρωίδες ολοκληρωμένες, ανεξάρτητες, σκεπτόμενες και ενεργές. Κατά την Τοκάρτσουκ, η επίδραση των κλασικών συγγραφέων στη συναισθηματική και πνευματική ανάπτυξη των γυναικών ήταν καθοριστική, συνέβαλαν δηλαδή σε μια τεράστια παρεξήγηση. Θεωρεί πως οι γυναίκες κατέβαλαν τεράστια προσπάθεια για να ξεφύγουν από τους κοινωνικούς ρόλους που τους επιβλήθηκαν και πως ο κλασικός συγγραφικός κόσμος επικεντρώθηκε στις εμπειρίες των ανδρών. Ακόμα και ο Ιούλιος Βερν – που αποτέλεσε τον αγαπημένο της συγγραφέα όταν ήταν παιδί – επέμεινε να ασχολείται μόνο με άνδρες ήρωες, αφού αυτούς θεωρούσε «πραγματικούς» χαρακτήρες.

Τα μέσα των ninenties ήταν μια εποχή πλήρους μετασχητισμού της πολωνικής οικονομίας προς τον καπιταλισμό: Οι εγχώριοι εκδοτικοί οίκοι κατέρρεαν και οι μεταφράσεις από το εξωτερικό αθροίζονταν σε εκατοντάδες. Θεωρείτο ακατόρθωτο για μια γυναίκα συγγραφέα, με πολωνική καταγωγή, να επιβιώσει σε αυτό το τοπίο, πόσο μάλλον αφηγούμενη μια φιλοσοφική ιστορία φαντασίας. Τελικά, βρήκε υποστήριξη από ένα μικρό εκδοτικό οίκο.

Karpati & Zarewicz ZAiKS.

«Κι εφόσον εξετάζουν την ανθρώπινη ζωή η πολιτική εισβάλει παντού» εξηγεί. Το βιβλίο που της χάρισε το βραβείο Νόμπελ «Οδήγησε το αλέτρι πάνω από τα οστά των νεκρών» αναδείχθηκε σε πολιτικό ανάγνωσμα, χωρίς να είναι αυτή η πρόθεση της. Αφηγείται την ιστορία παράνοιας μιας γηραιάς γυναικάς που δεν μπορεί να ζήσει σε ένα κόσμο όπου οι άνθρωποι δολοφονούν ζώα. Ωστόσο, η πολιτική κατάσταση στην Πολωνία τοποθέτησε υπό άλλο πρίσμα το κείμενο της. «Γράφω βιβλία για να διευρύνω την ανθρώπινη σκέψη, να παρουσιάσω νέες προοπτικές, να βοηθήσω τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν πως αυτό που μέχρι σήμερα θεωρούσαν προφανές ή αυτονόητο δεν είναι. Μπορείς να επανεξετάσεις από διαφορετική γωνία μια φαινομενικά ασήμαντη συνθήκη και ξαφνικά να σου αποκαλυφθούν διαφορετικά νοήματα και επίπεδα ανάγνωσης. Αυτό το σκοπό επιτελεί η λογοτεχνία: Εκτοξεύει την συνειδητότητα μας».

Η στενή επαφή με τη φύση αλλά και την ιστορικότητα του τόπου τη βοήθησε στον τρόπο που αντιμετώπιζε τη ζωή και τη δουλειά της. Εκεί θεωρεί πως έκανε μια στροφή ως προς το λογοτεχνικό της ύφος και τα εκφραστικά της εργαλεία. Ως κάτοικος της κοιλάδας εμβάθυνε και στην οικολογία. Σε αντίθεση με το παρελθόν της, όπου κυριαρχούσε η διάθεση για αχαλίνωτη περιπλάνηση, η περιοχή της ενέπνευσε μια ανάγκη για μονιμότητα και εσωστρέφεια. Εκεί κατοικεί με την οικογένεια της: Το σύζυγο και το γιο τους, την αδερφή, τη μητέρα τους και τη Νίνα, τη σκυλίτσα της.

Ήδη γράφει ένα βιβλίο για παιδιά προκειμένου να τα γαλουχήσει στη σκέψη ότι τα ζώα δεν είναι πλάσματα των παραμυθιών ή τα κατοικίδια μας αλλά έντονα παρόντα στον ανθρώπινο πολιτισμό, στη γλώσσα, την καθημερινή και, δυστυχώς, στο πιάτο μας. Η ίδια είναι χορτοφάγος, μια πρακτική στην οποία παραμένει πιστή από τότε που έμεινε έγκυος στο γιο της, ο οποίος ακολούθησε κι αυτός τα βήματα της στον βιγκανισμό. Η Τοκάρτσουκ πιστεύει ότι δεν πρέπει να τρώμε κρέας και πως ως κοινωνία πρέπει να επενδύσουμε σε αυτόν τον τρόπο ζωής.

Karpati & Zarewicz ZAiKS

συνηθίζει να μελετά παράλληλα επιστημονικά έργα και μυθιστορήματα για την ίδια ιστορική περίοδο με την οποία καταπιάνεται. Παλιότερα, απέφευγε να διαβάζει κλασικά έργα για να μην επηρεάσουν το συγγραφικό της ύφος, όμως πλέον έχει απεμπλακεί από αυτήν τη σκέψη.

συνάντησε μεγάλο σκεπτικισμό από τους εκδότες και τους υπεύθυνους προώθησης για τον μεγάλο και ακατανόητο τίτλο που, όπως υποστήριζαν, δεν θα εγγραφόταν στο μυαλό των αναγνωστών. Αντλώντας από ένα στίχο του ποιητή Γουίλιαμ Μπλέικ, η Τοκάρτσουκ θέλησε να αποτίνει φόρο τιμής στους μακρόσυρτους και μυστηριακούς τίτλος της αστυνομικής νουβέλας. Τελικά, το βιβλίο της βραβεύτηκε με Νόμπελ ενώ στα βιβλιοπωλεία οι αναγνώστες το ζητούν προφέροντας μια μόνο λέξη: Αλέτρι.

είναι μια ασυνήθιστη περσόνα για να συναντήσει κανείς ως κεντρικό πρόσωπο σε ένα βιβλίο. Ωστόσο, η Πολωνίδα συγγραφέας δηλώνει πως νιώθει μεγάλη έλξη για τα «λοξά», εκκεντρικά πρόσωπα και πως για την Γιανίνα άντλησε έμπνευση από έναν γηραιό γείτονα της, έναν αρχιτέκτονα που αποσύρθηκε στην εξοχή, για να καταπιαστεί με, κάθε λογής, ασχολίες. Η Τοκάρτσουκ πιστεύει ακράδαντα πως ο πολιτισμός αναπτύσσεται χάρη στους εκκεντρικούς ανθρώπους. «Η μοίρα κάθε αλήθειας είναι να γίνεται πρώτα αντικείμενο χλευασμού, πριν τελικά γίνει αποδεκτή» λέει.