Είναι το ελληνικό βιβλίο “χαμένο στη μετάφραση”;

Ποια ελληνικά βιβλία μεταφράζονται στο εξωτερικό; Υπάρχει στήριξη κι από ποιους; Πόσος αγώνας κρύβεται πίσω από μια έκδοση στο εξωτερικό; Υπάρχει αναγνωσιμότητα και εμπορικότητα; Είμαστε κάπου «χαμένοι στη μετάφραση»;

Η δυναμική της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας στη γαλλόφωνη αγορά (και όχι μόνο!) συζητήθηκε σε εκδήλωση που διοργάνωσαν τo Γαλλικό Ινστιτούτο της Ελλάδας, οι Εκδόσεις Ίκαρος, οι Εκδόσεις Καστανιώτη, οι Εκδόσεις Μεταίχμιο και οι Εκδόσεις Πατάκη. Συμμετείχαν οι συγγραφείς Μίνως Ευσταθιάδης, Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Νίκος Παναγιωτόπουλος και Χρήστος Χωμενίδης, ενώ το συντονισμό είχε η κριτικός λογοτεχνίας και δημοσιογράφος Μικέλα Χαρτουλάρη.

Το κοινό σημείο των συμμετεχόντων συγγραφέων είναι ότι μυθιστορήματά τους έχουν εκδοθεί στα γαλλικά μέσω του προγράμματος για την αγορά δικαιωμάτων του Γαλλικού Ινστιτούτου Ελλάδας. Πρόκειται για το Πρόγραμμα Βοήθειας για εκδότες «Jacqueline de Romilly» που τρέχει την τελευταία πενταετία και υποστηρίζει τον Γάλλο εκδότη που αγοράζει τα δικαιώματα ενός έργου γραμμένου από Έλληνα μέχρι το 30% του συνολικού κόστος της δημοσίευσης, την αγορά δικαιωμάτων και τα έξοδα μετάφρασης.

Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Φωτό: Κυριάκος Χαρίτος

Η αίτηση υποστήριξης γίνεται μετά την αγορά των δικαιωμάτων και την υπογραφή του συμβολαίου από τον μεταφραστή και τα έργα που υποστηρίχθηκαν θα αποτελέσουν μέρος της συλλογής Collection Institut francais, η οποία θα ενισχύσει την συνεργασία ανάμεσα στο Γαλλικό Ινστιτούτο και τους εκδότες. Το σημαντικό εδώ είναι ότι η συλλογή παραμένει ανεξάρτητα αγοράς και ότι με τη στήριξη των εκδοτών έχουν περισσότερες ευκαιρίες οι λιγότερο γνωστοί, ποιοτικοί συγγραφείς και όχι μόνο τα ευπώλητα βιβλία. Πρόκειται ουσιαστικά για μια έκφραση πολιτιστικής διπλωματίας, όπως είπε και η κ. Χαρτουλάρη, η οποία μας θύμισε τους ελληνογαλλικούς πνευματικούς δεσμούς από τον Διαφωτισμό, τη δεκαετία του ‘60 και βέβαια το θρυλικό πλοίο Ματαρόα που το 1945 μετέφερε στη Γαλλία Έλληνες διανοούμενους, όπως ο Καστοριάδης, ο Αξελός, ο Παπαϊωάννου και τόσοι άλλοι.

Μικέλα Χαρτουλάρη

Από στοιχεία που παρουσιάστηκαν φαίνεται ότι από το ’80 και μέχρι το 2018 υπήρχε στη Γαλλία ένα corpus χιλίων περίπου τίτλων Ελλήνων συγγραφέων. Δεν αποτελεί βέβαια είδηση ότι στο εξωτερικό γενικά τα ελληνικά βιβλία δεν είναι και τα πιο γνωστά και μεταφρασμένα. Λείπουν οι συντονισμένες προσπάθειες και η στήριξη των φορέων της πολιτείας και εναπόκειται στις μεμονωμένες προσπάθειες των συγγραφέων, μεταφραστών, εκδοτών και ατζέντηδων το να προκαλέσουν το ενδιαφέρον των ξένων εκδοτών.

Χρήστος Χωμενίδης

Στο πλαίσιο της «πολιτιστικής διπλωματίας» που αναφέραμε, ο Χρήστος Χωμενίδης επεσήμανε ότι το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υπουργείο Εξωτερικών θα έπρεπε να φροντίζουν για τη μετάφραση σε κάποιες γλώσσες, των βιβλίων που παίρνουν τουλάχιστον το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας.

Τον Νίκο Παναγιωτόπουλο, έργα του οποίου έχουν μεταφραστεί σε αρκετές ξένες γλώσσες, τον βοήθησε, όπως είπε, ένας συνδυασμός του τότε ΕΚΕΒΙ, του εκδότη του, μιας Γερμανίδας που μιλούσε ελληνικά και της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Φρανκφούρτης. Η δε Ιωάννα Μπουραζοπούλου, της οποίας το βιβλίο επιστημονικής φαντασίας «Τι είδε η γυναίκα του Λωτ;» έχει μεταφραστεί στα γαλλικά, αγγλικά και βουλγαρικά, το οφείλει στο πάθος της μεταφράστριας και στον εκδότη της. Όπως λέει: «Οι μεταφραστές συχνά ξεκινούν μόνοι τους, σαν Δον Κιχώτης, επειδή τους άρεσε το βιβλίο. Χρειάζεται να βρεθούν οι χώροι να συναντιόμαστε, ώστε να προκύψουν οι ευκαιρίες».

Ο Μίνως Ευσταθιάδης, του οποίου ο «Δύτης» και το «Κβάντι» κυκλοφορούν στα γαλλικά, ενώ θεατρικό του έργο έχει μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες,  διηγήθηκε την ιστορία ενός συγγραφέα που εμφανίστηκε κάποτε στο θρυλικό βιβλιοπωλείο Shakespeare & Co στο Παρίσι με ένα βιβλίο του που είχε απορριφθεί από παντού και η ιδιοκτήτρια του βιβλιοπωλείου δέχθηκε να βγάλει. Ήταν ο James Joyce με τον Οδυσσέα του! «Σε εμάς αυτός ο άνθρωπος είναι η Κατερίνα Φράγκου, η οποία έχει δουλέψει συστηματικά για την προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας κυρίως στη Γαλλία και στην οποία οφείλεται το 60%-70% των βιβλίων μας στα γαλλικά. Η Πολιτεία λάμπει δια της απουσίας της».

Κατερίνα Φράγκου

Ρώτησα την Κατερίνα Φράγκου, ατζέντισσα, ιδρύτρια του πρακτορείου συγγραφικών δικαιωμάτων Ίρις (1995), για τα είδη βιβλίων που μεταφράζονται. «Δεν υπάρχει κάτι συγκεκριμένο. Σίγουρα τα αστυνομικά μυθιστορήματα επιλέγονται ευκολότερα. Η γυναικεία λογοτεχνία είναι επίσης δημοφιλής, αλλά θα προτιμήσουν βιβλία της χώρας τους ή αγγλόφωνα κι όχι ελληνικά. Τους ενδιαφέρει να πάρουν μια εικόνα της χώρας και παίζει βέβαια ρόλο η επικαιρότητα, γι’ αυτό και σε περιόδους κρίσης η ζήτηση ανέβηκε κατακόρυφα. Αναζητούν όμως την εικόνα της χώρας, όπως εκείνοι τη φαντάζονται. Συνήθως περιμένουν κάτι πιο ελαφρύ που δεν μπορούμε να δώσουμε, γιατί είμαστε απογοητευμένοι με όσα περνάμε. Έχουν προτιμηθεί πχ βιβλία Γερμανών που ήρθαν στην Ελλάδα για λίγους μήνες κι έγραψαν για την κρίση και όχι βιβλία Ελλήνων. Ακόμα και παιδικά βιβλία για την ελληνική μυθολογία, τα γράφουν έξω μόνοι τους. Είναι ένας ιμπεριαλισμός, κατά κάποιον τρόπο. Και βέβαια παίζει ρόλο το κόστος. Ο εκδότης δεν αφήνει τίποτε στην τύχη. Πρέπει να δουλέψει πολύ, τόσο για την παραγωγή όσο και για την προώθηση του βιβλίου μετά και να  επενδύσει πολλά χρήματα στο μάρκετινγκ, οπότε όλα αυτά τα μετράει».

Ιωάννα Μπουραζοπούλου

Δεν υπάρχει κάποια συνταγή, ούτε κάποιος κανόνας για το ποια βιβλία μπορεί να ενδιαφέρουν το εξωτερικό. Δεν είμαστε θέμα ως χώρα, όπως είπε η Ιωάννα Μπουραζοπούλου. «Ήμασταν θέμα με την Τραγωδία, με τη Δικτατορία, με την οικονομική κρίση – με τις καταστροφές μας, δηλαδή!».

Για τον Μίνω Ευσταθιάδη η αρχαιότητα θα μπορούσε να είναι προσόν, αλλά, αν δεν βρεθούν έξυπνοι τρόποι απόδοσης, θα αποτελεί τελικά βαρίδι. Οι γνώσεις έξω εξαντλούνται σε συγκεκριμένα έργα, όπως ο Ζορμπάς, ενώ υπάρχουν τόσοι σύγχρονοι συγγραφείς που έχουν τεράστιο ενδιαφέρον (ο ίδιος για παράδειγμα ανέφερε τους Νίκο Μαντά και Δημήτρη Καρακίτσο). Ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, όπως ανέφερε η Μικέλα Χαρτουλάρη, έλεγε ότι σημασία έχει η εικόνα της χώρας προς τα έξω για να προκαλέσει μεταφραστικό ενδιαφέρον. Αν η χώρα μας είναι εστιασμένη κυρίως στην αρχαιότητα, δεν θα υπάρχει ενδιαφέρον.

Όπως είπε ο Χρήστος Χωμενίδης, έργα του οποίου έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, στα αγγλικά, στα ισπανικά, στα τσέχικα, στα λιθουανικά, στα τούρκικα και στα εβραϊκά «Για να έχει απήχηση ένα ελληνικό βιβλίο έξω, πρέπει να συνωμοτήσει το σύμπαν! Δεν μπορείς να προβλέψεις πότε και ποιο θα κάνει το γκελ. Πολλά από αυτά που θεωρούμε αυτονόητα ή που μας συγκινούν, δεν έχουν τέτοια επίδραση έξω. Θα ευχόμουν, αντί αν είμαστε Έλληνες συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί, να είμαστε συγγραφείς που τυγχάνει να είναι Έλληνες…».

Nicolas Eybalin

Σύμφωνα με τον διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Nicolas Eybalin, οι Γάλλοι διαβάζουν με ευχαρίστηση αστυνομικά μυθιστορήματα – εξ ου και είναι πολύ αγαπητός εκεί, όπως και στη Γερμανία, ο Πέτρος Μάρκαρης. Ο κ. Grieu προσπαθούσε να κατανοήσει την Ελλάδα μέσα από τη λογοτεχνία, να πάρει τη μυρωδιά της σύγχρονης Ελλάδας, για να ανακαλύψει τις πτυχές της ελληνικής ψυχής.

Ζητώ από την Κατερίνα Φράγκου να μου περιγράψει τη δουλειά ενός ατζέντη: «Σημαντικό είναι καταρχήν να κάνεις καλές επιλογές με ποιοτικά και θεματολογικά κριτήρια. Να έχεις διαβάσει τα βιβλία των Ελλήνων συγγραφέων. Να ξέρεις καλά τη χώρα απ’ όπου προέρχεται το βιβλίο και τη χώρα, στην οποία θες να μεταφραστεί. Να έχεις καλό κριτήριο, ώστε να αποφεύγεις τις ατυχείς επιλογές. Εγώ είμαι ευχαριστημένη, γιατί ακόμα και βιβλία που τελικά έκαναν άλλοι, τα είχα ξεχωρίσει και τα είχα ζητήσει. Επίσης χρειάζεται να βρεις τις συνάψεις που θα κάνουν τα βιβλίο ελκυστικό για τον κάθε εκδότη. Να ξέρουν τι επιλέγεις κι εσύ να ξέρεις τις προτιμήσεις τους. Όλα αυτά βασίζονται στις χρόνιες επαφές και σχέσεις που έχεις χτίσει και διατηρείς. Να μιλάς, να παρακολουθείς, να σπρώχνεις να κάνουν κάτι για τον συγγραφέα αφού εκδοθεί, να βοηθάς για τις παρουσιάσεις του έξω, να παρακολουθείς το συμβόλαιο ώστε να είναι σωστό, τα οικονομικά, τις εκκαθαρίσεις. Είναι μια σύνθετη και πολυεπίπεδη δουλειά».

Νίκος Παναγιωτόπουλος

Όπως μου εξηγεί η κα Φράγκου, στις εκθέσεις βιβλίου ανά τον κόσμο είναι σημαντικό να υπάρχουν καλά οργανωμένα ντοσιέ παρουσίασης. Είναι κάτι το οποίο συχνά δουλεύουν και οι μεταφραστές, ειδικά οι νεότεροι. Εκεί βέβαια χρειάζεσαι μια μετάφραση δείγματος από το βιβλίο. Γι’ αυτό και τα 500 ευρώ που δίνει το πρόγραμμα GreekLit για 20 σελίδες βιβλίου είναι σωτήριο, αρκεί να μην καθυστερούν οι πληρωμές των μεταφραστών. Κάθε δε ταξίδι του ατζέντη σε διεθνείς εκθέσεις κοστίζει λίγες χιλιάδες ευρώ, ενώ μπορεί να αποφέρει ελάχιστα. Γι’ αυτό θα ήταν σημαντικό να αναλάμβανε η Πολιτεία ένα μέρος αυτού του ρόλου, της προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας μέσω των folders και των παρουσιάσεων πάντα με καταρτισμένους στο βιβλίο και ευαισθητοποιημένους ανθρώπους.

Η πρωτοβουλία του Γαλλικού Ινστιτούτου έρχεται σε ένα «ξερό τοπίο». Το ΕΚΕΒΙ εφάρμοσε πολιτικές στήριξης το βιβλίου και επίσης πολύτιμο ήταν το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας (ΕΚΕΜΕΛ), τόσο για τους Έλληνες, όσο κυρίως για τους ξένους μεταφραστές, καθώς δίδασκε αμφίδρομα τη μετάφραση και διέθετε τμήμα Φιλοσοφίας και Ανθρωπιστικών Επιστημών. Ως προς τα μεταφραστικά προγράμματα, το πρόγραμμα Φράσις λειτούργησε για μια μόνο χρονιά, επιλέχθηκαν βιβλία, αλλά όπως ειπώθηκε στη συζήτηση, οι εκδότες δεν πληρώθηκαν. Το μεταφραστικό πρόγραμμα GreekLit που διαχειρίζεται το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού από το 2021 επικεντρώνεται στις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων και δειγμάτων. Έχουν εκδοθεί 37 περίπου βιβλία, ενώ έχουν εγκριθεί και είναι προς έκδοση περισσότερα από 80 βιβλία. Ενδεικτικά έχουν μεταφραστεί συγγραφείς όπως οι Κώστας Ταχτσής, Νίκος Καζαντζάκης, Νίκος Καββαδίας, Μαρία Λαϊνά, Ρέα Γαλανάκη, Ισίδωρος Ζουργός, Χρήστος Χωμενίδης, Νίκος Χρυσός, Αμάντα Μιχαλοπούλου, και άλλοι, κυρίως στα γαλλικά, αλλά και στα ρουμανικά, πολωνικά, πορτογαλικά, σουηδικά, αραβικά κά. Ωστόσο και εκεί, όπως αναφέρθηκε στη συζήτηση, πρέπει να προχωρήσουν τα θέματα των πληρωμών.

Επίσης είναι εμφανής η έλλειψη ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων για τις επιδόσεις των μεταφρασμένων βιβλίων στο εξωτερικό, κάτι που όπως προτάθηκε, θα μπορούσε ίσως να αναλάβει η Εταιρεία Συγγραφέων.

Μίνως Ευσταθιάδης

Από την ετήσια έρευνα της Ομοσπονδίας Ευρωπαίων Εκδοτών (FEP) για την αγορά βιβλίων 2022-23, οι μεγαλύτερες αγορές σε εκδόσεις είναι, με σειρά προτεραιότητας, η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Γαλλία και η Πολωνία. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με την έκθεση του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) «Τα δεδομένα της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής και της εκδοτικής δραστηριότητας 2009-2022», οι μεταφρασμένες γλώσσες στα ελληνικά είναι τα Αγγλικά 61%, και με διαφορά τα γαλλικά (11,8%), ισπανικά (6,9%), γερμανικά (5,8%) και ιταλικά (5,3%) αποτελούν την πρώτη πεντάδα για τους μεταφρασμένους τίτλους την περίοδο 2009-2022. Η ρωσική παρουσιάζει μια συνεχή φθίνουσα πορεία, ενώ αντιθέτως αυξάνουν το μερίδιό τους η νορβηγική και η σουηδική γλώσσα. Ως προς τη βιβλιοπαραγωγή, η λογοτεχνία κρατά σταθερά τα σκήπτρα με σταθερή αύξηση, η οποία το 2022 – μια χρονιά που η βιβλιοπαραγωγή συνεχίζει να υπερβαίνει κατά πολύ τα προ οικονομικής κρίσης επίπεδα με 12.802 τίτλους – έφτασε το 43,3% και ακολουθούν οι θεωρητικές επιστήμες και τα παιδικά βιβλία.