Συν & Πλην: «Όλοι εμείς πουλιά» στο Εθνικό Θέατρο

Στη βιβλιοθήκη ενός νεοϋρκέζικου πανεπιστημίου, δηλαδή σε ένα χώρο άσκησης του πνεύματος και σε μια πόλη – χωνευτήρι πολιτισμών και θρησκειών, δύο νέοι γνωρίζονται και ερωτεύονται με την πρώτη ματιά: Είναι ο Εϊτάν που σπουδάζει Γενετική και η Ουαχίντα που σπουδάζει Ιστορία. Το γεγονός ότι ο Εϊτάν είναι Εβραίος, γόνος κυνηγημένων Εβραίων από τους Ναζί και η Ουαχίντα μουσουλμάνα από την Παλαιστίνη δε μοιάζει να σκιάζει το νεανικό ερωτά τους, μέχρι τη στιγμή που, για αδιευκρίνιστο λόγο, οι δυο τους ταξιδεύουν στο Ισραήλ. Η τρομοκρατική επίθεση παλαιστινιακής οργάνωσης με θύματα Ισραηλινούς αλλάζει ξανά τη ισορροπία τρόμου στην περιοχή και μαζί τα βλέμματα των ηρώων του έργου: Ειδικά όταν ο Εϊτάν βρίσκεται ανάμεσα στους σοβαρά τραυματίες…

Το 2011 κυκλοφορεί στις αίθουσες το φιλμ του Kαναδού Ντενί Βιλνέβ «Μέσα από τις φλόγες» βασισμένο στο θεατρικό έργο του Λιβανέζου Ουαζντί Μουαουάντ «Πυρκαγιές» – για πολλούς η ταινία που άξιζε το Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας (ήταν συνυποψήφιο με τον «Κυνόδοντα») θέτοντας με όρους αρχαιοελληνικής τραγωδίας, το κοινωνικο-πολιτικό δράμα της Μέσης Ανατολής, μέσα από το πρίσμα του πολέμου του Λιβάνου. Ήταν η πρώτη φορά που το όνομα του Λιβανέζου συγγραφέα έβρισκε παγκόσμια απήχηση – αν και έργα του είχαν παρουσιαστεί νωρίτερα στο Φεστιβάλ της Αβινιόν.

Ο Μαουάντ είχε ήδη καταπιαστεί με μια θεματική που τον βασανίζει μέχρι σήμερα αναφορικά με το ανήκειν: Η θρησκευτική, εθνική, πολιτική ταυτότητα, η μετανάστευση και το πως αυτή επαναπροσδιορίζει τα δεδομένα, οι βίαιες πολιτισμικές και φυλετικές συγκρούσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο τρόπος που εγγράφονται στη συνείδηση των επόμενων γενιών οι οποίες φορτίζονται με το δηλητήριο του παρελθόντος. Αυτό τον προβληματισμό καταθέτει με πληθωρική γλώσσα, ιστορική γνώση, διακειμενικές αναφορές και στο έργο που έγραψε το 2016 «Όλοι εμείς πουλιά» και παραμένει μέχρι σήμερα φρικτά φλέγον.

Όπως και στις προηγούμενες ιστορίες του, έτσι κι εδώ αντλεί από κεφάλαια της προσωπικής του μνήμης – ως πρόσφυγας του Λιβάνου – και την διευρύνει σε μια οικουμενική ιστορία που υπάρχει, όπου υπάρχουν πολεμικές και βίαιες μετακινήσεις. Η διαχρονική τραγωδία με μήλον της έριδος τη Λωρίδα της Γάζας επεκτείνεται στον εκτοπισμό και αφανισμό των Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη αλλά και στην ενοχή που ανοικοδόμησε τη μεταπολεμική Γερμανία. Είναι πολλές οι πινέζες στο χάρτη, πολλές οι χαμένες πατρίδες· και είναι αξιοθαύμαστο που ο Μαουάντ – ένα παιδί που ανατράφηκε να μισεί τους Ισραηλινούς, όπως η Λιβανέζικη ρητορική επιβάλει – γράφει γι’ αυτούς ρόλους που τους φέρνουν στη θέση του πάσχοντα. «Δεν έχει καμία σημασία, δεν θα φέρει την ειρήνη αλλά έτσι πείσμον είναι και το θέατρο: Να προχωράς προς τον εχθρό, να στέκεσαι απέναντι στη φυλή σου», σημειώνει χαρακτηριστικά. Το «Όλοι εμείς πουλιά» ανέβηκε στο παρισινό Theatre National de la Colline, όταν ο ίδιος ο Ουαζντί Μουαουάντ ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση του, το 2016.

Δημήτρης Παπανικολάου, Άννα Μάσχα και Κλέαρχος Παπαγεωργίου σε σκηνή της παράστασης.

Η επιλογή ενός σπουδαίου σύγχρονου έργου σε πανελλήνια πρώτη – που θα έχει βαρύτητα ακόμα κι όταν απέλθει η επικαιρότητα του εξαιτίας των ισοπεδωτικών σφυροκοπημάτων του Ισραήλ στην Παλαιστίνη – κερδίζει τις εντυπώσεις, δονώντας την πολιτική και ανθρωπιστική μας σκέψη.

Χωρίς να εξασφαλίζουν ένα συναρπαστικό ανέβασμα, εντούτοις είναι αρκετές οι σκηνοθετικές και ερμηνευτικές αρετές που το φέρνουν στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου.

Αλεξάνδρα Σακελαροπούλου και Γιώργος Ζιώβας.

Ο προγραμματισμός για το φετινό ρεπερτόριο του Εθνικού Θεάτρου προηγήθηκε της αιματηρής ανάφλεξης στη Γάζα που οδηγείται σε γενοκτονία των Παλαιστινίων. Και έτσι – παρότι το ανέβασμα της παράστασης αποκτά αναπάντεχα μια τραγική επικαιρότητα – η αξία να φωτίσει κανείς αυτό το κείμενο παραμένει διαχρονική. Ακριβώς επειδή αναδεικνύοντας την, πλέον, μακρόχρονη και πολύνεκρη σύγκρουση της σύγχρονης ιστορίας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην πραγματικότητα θίγεται κάθε τραυματική ιστορία εκτοπισμών, ιμπεριαλιστικών πολέμων, ανθρωποθυσιών. Ο Μουαουάντ γράφει έναν άλλο Οιδίποδα, μια υπαρξιακή τραγωδία για την ταυτότητα που εδώ ορίζεται από τους όρους του έθνους, της φυλής, της θρησκείας. Την ίδια ώρα, με αυστηρά συγγραφικά κριτήρια, η σκέψη του Ουαζντί Μαουάντ είναι πολύπλευρη, σε σημεία συναρπαστική, φορτίζοντας την αφήγηση με θριλερικές ανατροπές και στερεώνοντας την με ολοκληρωμένους χαρακτήρες και διαχρονικά αδυσώπητα ερωτήματα. Πλάι στο συγγραφέα, και η μεταφράστρια Ελένη Βαροπούλου έχει παραδώσει μια σύγχρονη μετάφραση, με άμεσο λόγο που δεν στερείται λυρικού μεγέθους.

Για κάθε θίασο φαντάζει πολύ ενδιαφέρουσα η πρόκληση να συστήσουν ένα σύγχρονο έργο με άρτιους και βαθιά τραγικούς χαρακτήρες. Η πολυδιάστατη φύση των ηρώων λειτουργεί ως καλός οδοδείκτης για τις περισσότερες ερμηνείες. Διακρίνονται, χωρίς δεύτερες σκέψεις, η Αλεξάνδρα Σακελαροπούλου ως Εβραία γιαγιά Λέα για το βάθος που αναβλύζει από τη λιτότητα των εκφραστικών της μέσων, η Άννα Μάσχα που δίνει εκρηκτική υπόσταση στο τι σημαίνει να καταπνίγει κανείς την προσωπική του μνήμη για να αφομοιωθεί κοινωνικά και ο Γιώργος Ζιόβας στο ρόλο του κυνηγημένου Εβραίου Έτγκαρ που, ίσως, είναι ο μόνος ήρωας του έργου ο οποίος ξεκάθαρα επιλέγει την αγάπη από το μίσος, αγνοώντας τις εθνοτικές ταμπέλες. Ο Δημήτρης Παπανικολάου σε έναν πολύ αβανταδόρικο ρόλο, αυτόν του φανατικού Εβραίου, δίνει μια άνιση ερμηνεία. Είναι έξοχος στα παραληρήματα μίσους, αλλά αδύναμος όταν ο ήρωας του καταρρέει μαζί με τις σάπιες βεβαιότητες του. Η Πηνελόπη Τσιλίκα είναι μια ταιριαστή επιλογή για το ρόλο της Ισραηλινής στρατιώτη Έντεν καθώς αποτυπώνει με ευκρίνεια το ψυχρό πρόσωπο της εξουσίας, αλλά η δυναμική της ξεθωριάζει στις στιγμές που η ηρωίδα της λυγίζει.

Οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι από τους Μπάμπη Αλεφάντη και Μελίνα Πολυζώνη θα μπορούσαν να προσφέρουν ιδανικά ντεμπούτα στους δύο ηθοποιούς αν είχαν βοηθηθεί περισσότερο από τη σκηνοθεσία. Ο πρώτος στο ρόλο του Εϊτάν φέρει με επάρκεια τον ιδεαλισμό του νέου ως κινητήριο μοχλό μα αποδυναμώνεται καθώς συναντά το αδιέξοδο. Η δεύτερη στο ρόλο της Ουαχίντα έχει μεγαλύτερη συνέπεια στο καδράρισμα του κοριτσιού που αναζητά τη ρίζα της κι επιπλέον συναντά πιο ορατά τις στιγμές της συγκίνησης – ακούστε την να απαγγέλει την παλαιστινιακή αλφάβητο. Πάντως, περιμένουμε και από τους δύο με ενδιαφέρον τα επόμενα τους βήματα.

Μικρότεροι ρόλοι, μικρότερες υποκριτικές ευκαιρίες για τον Κλέαρχο Παπαγεωργίου και τη Στεφανία Σαμαρά που, ωστόσο, εκπροσωπούν επίσης δυο κόσμους σε σύγκρουση: Την Εκκλησία – θρησκεία και την Ιατρική – επιστήμη.

Ανάμεσα στις σκηνοθεσίες που έχει αναλάβει τα τελευταία δέκα χρόνια ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος, φαίνεται πως, πλειοψηφικά, είχε σταθερότερο βήμα στη σύγχρονη δραματουργία (Μηχανή του Τούρινγκ, Master Class, Επτά χρόνια). Αυτό επαληθεύεται και στο «Όλοι εμείς πουλιά», έργο που σηματοδοτεί το δυσκολότερο, βαθύτερο και πυκνότερο κείμενο της σκηνοθετικής του διαδρομής. Το διαχειρίζεται προσεκτικά και ισορροπημένα, επιτυγχάνοντας ένα ρέον ρυθμό σε μια πολύωρη παράσταση. Και το κυριότερο κατανοώντας τα πολυσύνθετα ερωτήματα του, όπως αναδεικνύονται από τις αντιμαχόμενες ρητορικές των ηρώων που όλοι, χωρίς εξαίρεση, παλεύουν να απαντήσουν στο μεγαλειώδες αρχετυπικό ερώτημα: «Ποιος είμαι;». Παρόλα αυτά, η σκηνοθεσία Παπασπηλιόπουλου θα ήταν πιο ουσιαστική αν είχε βοηθήσει περισσότερο στην καθοδήγηση κάποιων ηθοποιών.

Δύο παρεμβάσεις στο σκηνικό της Ηλένιας Δουλαρίδη είναι αξιοσημείωτες: Καταρχάς, η απεικόνιση του Τείχους (που χωρίζει το Ισραήλ και τη Δυτική Όχθη) ως μια οδυνηρή υποσημείωση για τα δεινά που έχει επιφέρει ιστορικά η λυσσαλέα υπεράσπιση των συνόρων σε άφθονες γωνιές του πλανήτη. Κατά δεύτερον, τα στρώματα χώματος που λειτουργούν λιγότερο ως υπόμνηση για την έρημο της Ιουδαίας και περισσότερο για τη έρημο μέσα στις ψυχές των ηρώων. Ωραία και τα video του Βασίλη Μαντζώρου που αλλοιώνουν τις φωτογραφίες (φωτογραφίες ταξιδιωτικών εγγράφων) των ηρώων.

Στο σκηνικό της Ηλένιας Δουλαρίδη.

Υπάρχει σκηνική οδηγία του Ουαζντί Μουαουάντ να μην υπάρξει επέμβαση περικοπής του πρωτότυπου κειμένου. Παρόλα αυτά, είναι διακριτά τα σημεία στις σκηνές φινάλε της παράστασης που μακρηγορούν, ο ρυθμός της παράστασης ‘κάθεται’ και οι ερμηνείες ατονούν προβλέψιμα – αν όχι προς το μελό.

Η συναρπαστική γραφή του Ουαζντί Μουαουάντ επιστρέφει με μια σύγχρονη πολιτικο-υπαρξιακή τραγωδία, η οποία αποτυπώνεται με αρκετές αρετές από την σκηνοθεσία και τους ερμηνευτές.