Μπέρτολτ Μπρεχτ: Ο οραματιστής που σημάδεψε το παγκόσμιο θέατρο

Σαν σήμερα 10 Φεβρουαρίου, το 1898, γεννήθηκε, στο Άουγκσμπουργκ της Γερμανίας, ο σπουδαίος ποιητής, δραματουργός και σκηνοθέτης Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο οποίος άσκησε τεράστια επιρροή στο μοντέρνο θέατρο ως δραματουργός, σκηνοθέτης και θεωρητικός, με τον Πίτερ Μπρουκ να τον χαρακτηρίζει στο βιβλίο του «The Empty Space» ως τον «πιο δυναμικό, τον πιο ριζοσπαστικό και με τη μεγαλύτερη επιρροή θεατράνθρωπο του καιρού του».

Ένας θεατρικός μεταρρυθμιστής του οποίου η θεωρία για το «επικό θέατρο» αντιτάχθηκε στη θεατρική ψευδαίσθηση και μετέτρεψε το δράμα σε ένα κοινωνικό και ιδεολογικό φόρουμ. Ένα θέατρο προβληματισμού και παρακίνησης σε δράση που θα αλλάξει την κοινωνία.

Από μικρή ηλικία ο Μπέρτολτ Μπρεχτ δείχνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τη λογοτεχνία και το θέατρο. Σε ηλικία μόλις δεκατεσσάρων ετών δημοσιεύει το πρώτο του ποίημα και παράλληλα έρχεται σε επαφή με το έργο των Μπύχνερ, Βέντεκιντ, Σω και Στρίντμπεργκ. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, και ενώ φοιτά στην Ιατρική Σχολή του Μονάχου, επιστρατεύεται για λίγο σαν νοσοκόμος. Συγκλονισμένος από τις επιπτώσεις του πολέμου, το 1920, εγκαταλείπει τις σπουδές του και επιδιώκει μια θεατρική καριέρα.

Εργάζεται ως κριτικός θεάτρου στη σοσιαλιστική εφημερίδα «Η Λαϊκή Θέληση», γράφει ποιήματα και το πρώτο του θεατρικό έργο, με τίτλο «Μπάαλ» (1918), το οποίο παίχτηκε το 1923. Το πρώτο του έργο που παρουσιάστηκε στη θεατρική σκηνή ήταν τα «Ταμπούρλα στη Νύχτα», το 1922, ένα κυνικό και ειλικρινές έργο για την επιστροφή ενός στρατιώτη από τον πόλεμο, το οποίο γνώρισε επιτυχία και τιμήθηκε με το βραβείο Kleist.

Τα έργα της πρώτης περιόδου είναι επηρεασμένα, εν μέρει από τον εξπρεσιονισμό και χαρακτηρίζονται από μια πολεμική εναντίον των αξιών της αστικής τάξης και από την αισθητική του γκροτέσκου. Επιπλέον, μαρτυρούν μια βαθιά απογοήτευση για τον δυτικό πολιτισμό του οποίου η «κατάρρευση» είχε οδηγήσει στο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το 1924 0 Μπέρτολτ Μπρεχτ αναλαμβάνει τα καθήκοντα του «Dramaturg» στο Deutsches Theater, όπου και συνεργάζεται με τους Μαξ Ράινχαρντ και Έρβιν Πισκάτορ. Στα έργα της περιόδου αυτής περιλαμβάνονται «Στη Ζούγκλα των Πόλεων» (1923), «Ο Άνδρας είναι Άνδρας» (1926) και η διασκευή του «Εδουάρδου Β’» του Κρίστοφερ Μάρλοου το 1924, σε συνεργασία με τον Λίον Φεχτβάνγκερ, το οποίο αποτέλεσε την πρώτη του σκηνοθετική απόπειρα και παρουσιάστηκε στο Kammerspiele του Μονάχου.

Αν και δεν γνώρισε επιτυχία, η παράσταση, ωστόσο, αποτέλεσε την πρώτη του απόπειρα να αναπτύξει τις δικές του ιδέες για ένα «επικό θέατρο», όσον αφορά το αποστασιοποιημένο παίξιμο των ηθοποιών, την άρνηση συναισθηματικής εμπλοκής από την πλευρά του θεατή μέσα από διάφορα σκηνοθετικά τεχνάσματα και την ασυνέχεια της δράσης.

Το 1926 μελετάει «Το Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ και από εκείνη τη στιγμή, έως τον θάνατό του το 1956, το έργο του θωρακίζεται από μια ιδεολογική συνέπεια, η οποία βασίζεται στην υλισιτκή διαλεκτική της σκέψης και της αισθητικής του πράξης. Ο Μπρεχτ είχε το θάρρος, μέσα από το θέατρο, να υψώσει τη δική του προσωπική φωνή, ενώ μέσα από το δυναμικό θεατρικό του στυλ, αποτέλεσμα του ταλέντου του και της πρωτοτυπίας του, μπόρεσε να διατυπώσει τις απόψεις του.

Η πρώτη του μεγάλη θεατρική επιτυχία αποτέλεσε «Η Όπερα της Πεντάρας» (1928), μια διασκευή της «Όπερας του Ζητιάνου» του Τζον Γκέυ σε μουσική Κουρτ Βάιλ. Στο διασκευασμένο έργο, το οποίο διανθίστηκε με ηθικοπλαστικά στοιχεία από τη βίβλο, από τον Ρ. Κίπλινγκ και τον Φρανσουά Βιγιόν, διατυπώνεται μια κριτική εκ μέρους των Μπρεχτ και Βαίλ, όσον αφορά το νεότερο μουσικό και δραματικό θέατρο, καθώς προσεγγίζονται και τα δύο είδη μέσα από το έργο. Παράλληλα, το αίσθημα της αποστασιοποίησης ενισχύεται μέσα από τη μουσική, τη σκηνογραφία και την διαδοχή ασύνδετων χρονικά και αιτιολογικά μεταξύ τους εικόνων.

Παράλληλα, μέσα από τη σκιαγράφηση του υποκόσμου των προαστίων του Λονδίνου, που διαδραματίζεται το έργο, προσπάθησε να επιφέρει ένα χτύπημα στην υποκρισία της αστικής ηθικής, υπογραμμίζοντας την ομοιότητα των ηθών ανάμεσα σε «επαγγελματίες ζητιάνους», κλέφτες, μαχαιροβγάλτες και την αστική τάξη. Η κοινωνική κριτική εκφράζεται μέσα από τα δεκαέξι απλά στροφικά τραγούδια της παράστασης («songs style»), τα οποία έως σήμερα διαγράφουν τη δική τους αυτόνομη πορεία, σε μουσικές παραστάσεις και συναυλίες από όλο τον κόσμο.

Άλλες συνεργασίες με τον Κουρτ Βάιλ: «Άνοδος και Πτώση της Πόλης Μαχαγκόννυ» (1927), «Happy End» (1929) και «Τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα» (1933).

Πρεμιέρα της «Όπερας της Πεντάρας» το 1928 στο Theatre am Schiffbauerdamm.

Τη δεκαετία του 1930 το πολιτικό θέατρο του Μπρεχτ έφτασε στο αποκορύφωμά του. Τη συγκεκριμένη περίοδο γράφει μια σειρά από σύντομα διδακτικά έργα («Lehrstucke»), τα οποία προορίζονταν για εργατικούς συλλόγους, σχολεία κ.α. Με κοινό περιεχόμενο και δομή, με έλλειψη οποιουδήποτε στοιχείου εντυπωσιασμού, τα συγκεκριμένα έργα είχαν ως στόχο να εκπαιδεύσουν τον ηθοποιό στην αποστασιοποιημένη ερμηνεία και να εμφυσήσουν στον θεατή το ενδιαφέρον για τα κοινωνικοπολιτικά τεκταινόμενα, καλώντας τους να επιστρατέψουν τη λογική τους και να διαμορφώσουν έναν κοινοτικό τρόπο ύπαρξης μέσα από την σκιαγράφηση της ηθικής όψης του κομμουνισμού.

Παράλληλα με τα διδακτικά έργα γράφει την «Αγία Ιωάννα των Σφαγείων» (1931), έργο που εμπνέεται από το Κραχ του 1929 και καταφέρεται εναντίον της μικροαστικής ιδεολογίας, το οποίο, ωστόσο, δεν παραστάθηκε παρά το 1959, εξαιτίας του φόβου των πολιτικών διώξεων. Παράλληλα διασκευάζει το μυθιστόρημα «Μάνα» του Μαξίμ Γκόρκι, το οποίο ανεβαίνει στο Theater am Schiffbaurdamm, το 1932.

Η θεωρία του Μπέρτολτ Μπρεχτ για το «επικό θέατρο» αφορά το σύνολο των σκηνικών μέσων και διαμορφώνει μια νέα σχέση μεταξύ του κοινού και της σκηνής. Επίκεντρο της θεωρίας του αποτελεί η έννοια της «αποστασιοποίησης». Η συναισθηματική εμπλοκή του θεατή, σύμφωνα με τον Μπρεχτ, πρέπει να αποτρέπεται και ο θεατής να χρησιμοποιεί τη λογική του και επικεντρωμένος στις εξελίξεις και τον στοχασμό, να πραγματοποιεί συσχετίσεις με την πραγματικότητα. Έτσι καταργείται ο «Τέταρτος Τοίχος» και επιτρέπεται στο κοινό να συμμετέχει ενεργά στη θεατρική εμπειρία. Τα οικεία γεγονότα παρουσιάζονται με τρόπο ανοίκειο, προκαλώντας την έκπληξη.

Η «αποστασιοποιημένη» ερμηνεία των ηθοποιών χαρακτηρίζεται από την απόρριψη της ταύτισης με τον ρόλο, με τον ηθοποιό να πρέπει να είναι σε θέση να στέκεται κριτικά απέναντι στον ίδιο του τον ρόλο. Τεχνάσματα όπως η αναφορά σε Γ’ πρόσωπο, η απεύθυνση στο κοινό, η απαγγελία των σκηνικών οδηγιών, καθώς και οι σκηνογραφικές επιλογές όπως οι επιγραφές, η χρήση οπτικοακουστικών ντοκουμέντων για την άσκηση κριτικής στην ίδια την παράσταση, ο έντονος φωτισμός, οι ορατοί σκηνογραφικοί μηχανισμοί, αντικείμενα παράταιρα μεταξύ τους κ.α. να καταργούν την ψευδαίσθηση και να ενισχύουν τη θεατρικότητα.

Με τη σύζυγό του, ηθοποιό και συνθιασάρχη του Berliner Ensemble, Χέλενε Βάιγγελ

Το 1933 με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία ο Μπέρτολτ Μπρεχτ εγκαταλείπει την Γερμανία. Αρχικά αυτοεξορίζεται στην Ελβετία, τη Δανία και τη Φιλανδία, ενώ αργότερα, το 1941, με την επέλαση του ναζισμού στην Ευρώπη μεταναστεύει στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου διαμένει εκεί έως το 1947, όταν και αναγκάζεται να φύγει υπό την απειλή της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών.

Τα πρώτα χρόνια της εξορίας γράφει τα έργα: «Ο Βίος του Γαλιλαίου» (1938-1939) για τη σχέση μεταξύ εξουσίας και επιστήμης, το αντιναζιστικό έργο «Τρόμος και αθλιότης του Γ΄Ράιχ» (1935-1938) κ.α.

Την περίοδο της διαμονής του στις Η.Π.Α. αντιμετώπισε οικονομικές δυσκολίες, μεγάλη πνευματική και συναισθηματική απομόνωση, αποτυχία και μεγάλη αδιαφορία για την αναγνώριση της καλλιτεχνικής του ιδιοφυΐας. Επιπλέον, βρέθηκε τελείως αποκομμένος από το γερμανικό θέατρο, με τα βιβλία του πίσω στην πατρίδα να καίγονται και τα έργα του να απαγορεύονται. Παρά τις αντιξοότητες, όμως, εκεί έγραψε μερικά από τα σπουδαιότερα θεατρικά του δημιουργήματα και συμμετείχε στη δημιουργία κινηματογραφικών φιλμ για το Χόλλυγουντ.

Το κορυφαίο αντιπολεμικό δράμα «Η Μάνα Κουράγιο και τα Παιδιά της» (1941), ένα χρονικό για τον τριακονταετή πόλεμο, με την ιστορία μιας μάνας που για ελάχιστα κέρδη μπήκε στην υπηρεσία διάφορων στρατευμάτων, τιμωρούμενη για τον οπορτουνισμό της με την απώλεια όλων των παιδιών της. «Ο Καλός Άνθρωπος του Σετσουάν» (1938-1940), μια παραβολή για την απουσία αλληλεγγύης μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, όπου κυριαρχεί ο εγωισμός και η επιθυμία για κέρδος. «Η Άνοδος του Αρθούρου Ούι» (1941), μια παραβολή για την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, τοποθετημένη στο προπολεμικό Σικάγο. «Ο Καυκασιανός Κύκλος με την Κιμωλία» (1943-1945), το τελευταίο σημαντικό έργο του Μπρεχτ, για τη διεκδίκηση ενός βρέφους από τη μητέρα που το εγκατέλειψε και την υπηρέτρια του που το ανέθρεψε.

Το 1949 επιστρέφει στην Ανατολική Γερμανία και μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του Χελένε Βάιγκελ ιδρύουν τον θίασο Berliner Ensemble. Η δραματουργική του παραγωγή μειώνεται αισθητά. Τα τελευταία χρόνια ανέβασε, κυρίως, επαναλήψεις δικών του έργων ή διασκευές έργων άλλων. Πρόκειται για έναν θίασο που παρουσίασε τις καινοτόμους και πειραματικές του προτάσεις τόσο σε παραστάσεις στη Γερμανία, όσο και στο εξωτερικό, ενώ μέχρι σήμερα προστατεύει την κληρονομιά του Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο οποίος πέθανε στις 14 Αυγούστου του 1956.