Η καταγωγή της Ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου, γνωστής και ως Γιορτής των Ερωτευμένων παραμένει, έως τις μέρες μας, ένα άλυτο μυστήριο, με τους ιστορικούς να διχάζονται ανάμεσα σε διαφορετικές εκδοχές ως προς την ιστορία προέλευσης της δημοφιλούς γιορτής.
«Τα Λύκια»: Οι παγανιστικές καταβολές της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου
Παλαιότερα ίχνη μπορούν να αναζητηθούν στην παγανιστική γιορτή των «Λύκιων» («Lupercalia») που τελούνταν στην αρχαία Ρώμη, 13-15 Φεβρουαρίου. Μια γιορτή κάθαρσης και γονιμότητας, αφιερωμένη στον Φαύνο, θεό των κοπαδιών, των βοσκοτόπων και των δασών, η οποία σύμφωνα με άλλες πηγές συνδεόταν και με την λατρεία των Ιδρυτών της Ρώμης, Ρέμου και Ρωμύλου. Σε αντίθεση με τους εορτασμούς του Αγίου Βαλεντίνου, τα «Λύκια» ήταν αιματηρά και βίαια, καθώς περιλάμβαναν θυσίες ζώων, και μαστίγωμα με λουριά βουτηγμένα στο αίμα, κυρίως σε γυναίκες και σπαρτά, ώστε να είναι πιο γόνιμα την υπόλοιπη χρονιά.
Επιπλέον, σύμφωνα με τον μύθο οι νεαρές γυναίκες της πόλης τοποθετούσαν τα ονόματά τους σε ένα πιθάρι, από όπου οι εργένηδες της πόλης θα διάλεγαν στην τύχη το όνομα της κοπέλας με την οποία θα έσμιγαν για όσο διαρκούσαν οι εορτασμοί. Συχνά, τα ζευγάρια παρέμεναν μαζί μέχρι τα «Λύκια» της επόμενης χρονιάς, πολλά από αυτά ερωτεύονταν, ενώ αρκετές φορές οδηγούνταν και σε γάμο.
Αν και η γιορτή επιβίωσε στα πρώτα χρόνια εξάπλωσης του χριστιανισμού, ωστόσο στα τέλη του 5ου αιώνα μ.χ., η χριστιανική εκκλησία έθεσε τέλος στα «Λύκια» με τον Πάπα Γελάσιο τον Α΄να καθιερώνει την 14η Φεβρουαρίου ως Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου.
Αρχικά η γιορτή δεν συσχετιζόταν με τον έρωτα, ενώ ακόμη και σήμερα οι μελετητές δεν είναι βέβαιοι σε ποιόν από τους σχεδόν τριάντα Αγίους Βαλεντίνους που αναγνωρίζει η Καθολική Εκκλησία ήταν αφιερωμένη.
Οι δύο επικρατέστεροι Άγιοι είναι ο Βαλεντίνος του Τερνί και ο Βαλεντίνος της Ρώμης. Οι ιστορίες γύρω από το όνομά τους παρουσιάζουν αρκετά κοινά στοιχεία, οδηγώντας μερικούς ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ίσως πρόκειται για τον ίδιο άντρα. Και οι δύο σκιαγραφούνται ως συμπαθητικές, ηρωικές και ρομαντικές φιγούρες. Και οι δύο θεωρούνται μάρτυρες, οι οποίοι λέγεται ότι έκαναν θαύματα και οι οποίοι εκτελέστηκαν για την άρνησή τους να αποκηρύξουν τον Χριστιανισμό.
Οι μύθοι που ακούγονται γύρω από το όνομά τους πολλοί. Ιδιαίτερα για τον Βαλεντίνο της Ρώμης, λέγεται ότι ήταν ιερέας, ο οποίος έδινε καταφύγιο σε διωκόμενους κατά τη διάρκεια των διώξεων εναντίον των Χριστιανών. Όντας φυλακισμένος για τη δράση του, λέγεται ότι ερωτεύτηκε την κόρη του δεσμοφύλακά του, στην οποία έγραψε ένα ερωτικό σημείωμα υπογράφοντας το ως «Ο Βαλεντίνος σου».
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ο Άγιος Βαλεντίνος είχε μετατραπεί σε έναν από τους πιο δημοφιλείς Αγίους. Ήταν η περίοδος που η γιορτή άρχισε να συνδέεται με την αγάπη.
Στην Αγγλία ο Τζόφρι Σώσερ θεωρείται, ιστορικά, ο πρώτος που έκανε αναφορά στη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου ως μέρα των ερωτευμένων, μέσα από το ποίημα του «The Parliament of Fowls», το οποίο γράφτηκε γύρω στα τέλη του 14ου αιώνα. Αν και είναι δύσκολο να χρονολογηθεί, ωστόσο, μια θεωρία αναφέρει ότι γράφτηκε μεταξύ του 1367-1400, για λογαριασμό του Βασιλιά Ριχάρδου Β΄, για τις διαπραγματεύσεις του γάμου του με την Άννα της Βοημίας. Ωστόσο, μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Σώσερ δεν αναφέρεται στη 14η Φεβρουαρίου, αλλά στον Μάιο, όταν και στην Αγγλία ξεκινούν να ζευγαρώνουν τα πτηνά. Μήνας που γιορτάζεται, επίσης, ο Άγιος Βαλεντίνος της Γένοβας:
«For this was on seynt Volantynys day. Whan euery foul comyth there to chese his make». (Σε ελεύθερη μετ.: Γιατί αυτή ήταν η μέρα του Αγίου Βαλεντίνου. Όταν κάθε πτηνό έρχεται να διαλέξει το ταίρι του).
Στη Γαλλία, κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα, η 14η Φεβρουαρίου καθιερώθηκε ως ετήσια γιορτή αφιερωμένη στην αγάπη. Μάλιστα η πρώτη σωζόμενη «κάρτα» του Αγίου Βαλεντίνου χρονολογείται περίπου το 1415 και βρίσκεται στη συλλογή χειρογράφων της Βρετανικής Βιβλιοθήκης. Είχε γραφτεί από τον Δούκα της Ορλεάνης, ο οποίος βρισκόταν αιχμάλωτος στον Πύργο του Λονδίνου, μετά την ήττα των Γάλλων στη μάχη του Αζινκούρ κατά τη διάρκεια του Εκατονταετούς Πολέμου. Ο δούκας φαίνεται να έγραψε στη γυναίκα του «Je suis desja d’amour tanné. Ma tres doulce Valentinée» (Σε ελεύθερη μετ: «Είμαι τρελός από έρωτα. Γλυκιά μου Βαλεντίνα»).
Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα θα πρέπει να είχε ήδη περάσει στις συνειδήσεις η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου ως Ημέρα των Ερωτευμένων, όπως μαρτυρούν τα λόγια της Οφηλίας στην αριστουργηματική τραγωδία του Ουίλιαμ Σαίξπηρ «Άμλετ»:
«Αύριο του Αγίου Βαλεντίνου του έρωτα γιορτή
Νωρίς ν’ ανοίξεις το πρωί. Ο Αγαπημένος σου θα ‘ρθει
Θ’ ανοίξεις το παράθυρο. Θ’ ανοίξεις τα πόδια και θα μπει».*
*Η μετάφραση που χρησιμοποιήθηκε για τον «Άμλετ» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ είναι του Γιώργου Χειμωνά από τις εκδόσεις Κέδρος.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά, στην Αγγλία, οι φίλοι και οι ερωτευμένοι ξεκίνησαν να ανταλλάσσουν συμβολικά δωράκια και χειρόγραφα σημειώματα, τα οποία αποτελούσαν προδρομικές μορφές των σημερινών καρτών του Αγίου Βαλεντίνου, οι οποίες για αιώνες βρίσκονταν στο επίκεντρο της γιορτής. Διακοσμούσαν το χαρτί με ρομαντικά σύμβολα, όπως λουλούδια, τον κόμπο της αληθινής αγάπης, στίχους από ποιήματα κ.α, ενώ όταν δεν είχαν έμπνευση να γράψουν κάτι οι ίδιοι κατέφευγαν σε εγχειρίδια για να βρουν τις κατάλληλες λέξεις εκτίμησης για το πρόσωπο του αγαπημένου τους.
Η Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου μετά την Πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση
Τον 19ο αιώνα ξεκίνησε να διαμορφώνεται η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου όπως την ξέρουμε σήμερα. Στη Βικτωριανή Αγγλίας εξαιτίας της εκβιομηχάνισης, της δριμύτατης τεχνολογικής εξέλιξης, ιδιαίτερα στον τομέα της τυπογραφίας και του νέου νομοθετικού πλαισίου για τα ταχυδρομεία, το 1840, το οποίο κατέστησε την αποστολή γραμμάτων εξαιρετικά φτηνή, ξεκίνησε μια πιο εντατική παραγωγή καρτών για τον Άγιο Βαλεντίνο, των οποίων η δημοφιλία από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά εκτοξεύτηκε στα ύψη.
Τα πιο δημοφιλή υλικά και σχέδια γι’ αυτές τις κάρτες ήταν η δαντέλα, τα πλούσια ανάγλυφα και άλλα εξεζητημένα σχέδια, τα λουλούδια, οι κόμποι αληθινής αγάπης, τα αρώματα, ο προσωποποιημένος έρως κ.α. Την ίδια εποχή το συγκεκριμένο έθιμο διέσχιζε τον Ατλαντικό Ωκεανό, όπου οι κάρτες, αν και αρχικά αποφεύγονταν ως βρετανικό έθιμο, ξεκίνησαν να κερδίζουν έδαφος.
Οι πρώτοι πιονέροι στη μαζική παραγωγή και πώληση καρτών για την Ημέρα των Ερωτευμένων, ήταν ο Βρετανός Jonathan King, στο Λονδίνο, ο οποίος λέγεται ότι χρησιμοποίησε πρώτος το διακοσμητικό χαρτί από δαντέλα και η Esther Howland, από το Γουόρσεστερ της Μασαχουσέτης, η οποία έχει μείνει στην ιστορία ως η «Μαμά Βαλεντίνα», η οποία εμπνευσμένη από τα αγγλικά πρώτυπα χρησιμοποιούσε στις κάρτες της δαντέλα, κορδέλες και μικρές χρωματιστές εικονίτσες και τις πουλούσε 50$ την καθεμιά.
Ο «Ανάποδος» Βαλεντίνος…
Κατά τη βικτωριανή περίοδο ήταν συνηθισμένη και η αποστολή ενός άλλου είδους καρτών τις οποίες αποκαλούσαν «Vinegar Valentine» (vinegar=ξύδι). Πρόκειται για κάρτες των οποίων το περιεχόμενο κυμαινόταν από το χιούμορ και το καλοπροαίρετο πείραγμα έως τη σκληρότητα και την κατάφωρη επιθετικότητα. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις είχαν ως σκοπό να προσβάλλουν κάποιον, το επάγγελμά του, την εξωτερική του εμφάνιση, τον χαρακτήρα κ.α.
Ένα γενικό χαρακτηριστικό όλων των καρτών αυτού του είδους, όσον αφορά το σχέδιο, ήταν οι γκροτέσκες καρικατούρες βασισμένες σε κοινά στερεότυπα. Στέλνονταν σε φίλους, ανεπιθύμητους μνηστήρες, σε αγαπημένους/ες που «βρίσκονταν στα μαχαίρια», εχθρούς, κ.α, συχνά ανώνυμα και με τα έξοδα αποστολής να επιβαρύνουν τον παραλήπτη. Επιπλέον, ήταν αρκετά φτηνότερες από τις συμβατικές κάρτες του Βαλεντίνου.
Μία κάρτα «Vinegar Valentine»
Αρκετές από αυτές κατάσχονταν από τους ταχυδρομικούς υπαλλήλους, καθώς το περιεχόμενό τους θεωρούταν χυδαίο, ενώ άλλες μπορούσαν να οδηγήσουν σε καυγάδες, στις δικαστικές αίθουσες, ακόμη και στην αυτοκτονία, σύμφωνα με εφημερίδες της εποχής. Λόγω των συχνών παραπόνων στον Τύπο για τις κάρτες αυτές από αναγνώστες, το συγκεκριμένο φαινόμενο άρχισε να ξεθωριάζει στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η εμπορευματοποίηση της γιορτήςΣτις αρχές του 20ού αιώνα, με την πρόοδο της εκβιομηχάνισης, η μαζική παραγωγή καρτών για τον Άγιο Βαλεντίνο έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη. Χρονιά ορόσημο για την εμπορευματοποίηση της γιορτής αποτελεί, το 1913, όταν η εταιρεία Hallmark παρήγαγε την πρώτη της κάρτα για τον Άγιο Βαλεντίνο. Έκτοτε, χάριν και στις διαφημιστικές καμπάνιες, η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου μεταμορφώθηκε σε μια καθαρά εμπορική γιορτή.
Σήμερα, ωστόσο, δεν στέλνουμε μόνο κάρτες την Ημέρα των Ερωτευμένων, αλλά και σοκολατάκια, λουλούδια, κοσμήματα, αρώματα κ.α.
Πώς ήρθε η γιορτή στη χώρα μας
Στην Ελλάδα ο Άγιος Βαλεντίνος δεν συμπεριλαμβάνεται στο ορθόδοξο εορτολόγιο, έτσι η Ημέρα των Ερωτευμένων εισήχθη στα τέλη της δεκαετίας του 70′, από εμπόρους οι οποίοι θα έβγαζαν κέρδος από αυτή την ιστορία. Δυο φορές η Ορθόδoξη Εκκλησία προσπάθησε να συνδέσει την Ημέρα των Ερωτευμένων με ορθόδοξους Αγίους, μεταφέροντας και την ημερομηνία της γιορτής, ωστόσο, μια τέτοια προσπάθεια δεν επέφερε καρπούς.
