Το Εθνικό Θέατρο στο δρόμο για την καθολική προσβασιμότητα

Από το προσεχές Σάββατο (24 Φεβρουαρίου) μέχρι και τα μέσα Απριλίου, το Εθνικό Θέατρο παρουσιάζει τέσσερις παραστάσεις – δύο παραγωγές του για δύο ημερομηνίες η καθεμιά – σε συνθήκη καθολικής προσβασιμότητας. Τι σημαίνει αυτό; Πως το Εθνικό Θέατρο για τέσσερις παραστάσεις θα μετατραπεί σε αυτό που πρέπει να είναι: Ένα θέατρο για όλες και όλους.

Η παιδική παραγωγή του Μικρού Εθνικού «Πινόκιο» σε σκηνοθεσία του Βασίλη Μαυρογεωργίου και η νέα μουσική κωμωδία «Η προξενήτρα» σε σκηνοθεσία Θωμά Μοσχόπουλου θα παιχτoύν για κοινό παιδιών και ενηλίκων με οπτική αναπηρία, κώφωση ή βαρηκοΐα.

Κι αν αυτό θα έπρεπε να είναι ένα κατοχυρωμένο δικαίωμα για τους θεατές – συνανθρώπους με αναπηρία, πόσο μάλλον από την πρώτη σκηνή της χώρας, φαίνεται πως μόλις τώρα δρομολογείται η καθιέρωση του.

Παράσταση του Εθνικού με διερμηνεία στη νοηματική το 2017.

Χειμώνας του 2024 και είναι η δεύτερη φορά στην ιστορία του όπου το Εθνικό Θέατρο επιχειρεί κάτι αντίστοιχο. Οι πρώτες απόπειρες είχαν γίνει πιλοτικά επί καλλιτεχνικής διεύθυνσης του Στάθη Λιβαθινού το 2018 και το 2019 και τώρα, επί θητείας Γιάννη Μόσχου, το αίτημα επανέρχεται – έστω και μέσα σε μια αποσπασματικότητα. Δυστυχώς, τα κόστη που θα εξασφάλιζαν τη θεσμοθέτηση της καθολικής προσβασιμότητας δεν καλύπτονται από την ετήσια τακτική επιχορήγηση του Εθνικού Θεάτρου, αναγκάζοντας το να καταφύγει στο θεσμό της χορηγίας για να επανέλθει σε αυτήν την πρακτική.

Αυτή τη φορά, με την πολύτιμη συνεργασία της Alpha Bank και τη διοργάνωση της liminal, o «Πινόκιο» και «Η προξενήτρα» θα φτάσουν σε περισσότερους θεατές, αποκλεισμένους από την, κατά τα άλλα, πληθωρική θεατρική Αθήνα.

Η προσβασιμότητα είναι μια άγνωστη έννοια για το ελεύθερο θέατρο, ανάμεσα στους δημόσιους παραστατικούς φορείς το έχουν επιχειρήσει η Λυρική Σκηνή και τώρα το Εθνικό, ενώ η Στέγη είναι ο μοναδικός ιδιωτικός φορέας που παρουσιάζει όλες τις παραγωγές της με υπέρτιτλους και κάποιες από αυτές με τις παροχές της ακουστικής περιγραφής και της απτικής ξενάγησης. Δηλαδή, τη δυνατότητα για τους θεατές με προβλήματα όρασης να ξεναγηθούν πριν από την παράσταση στην εκάστοτε σκηνή, να ψηλαφίσουν και να αγγίξουν τους ηθοποιούς, τα σκηνικά και τα κοστούμια, να οριοθετήσουν το χώρο και μέσα από την αίσθηση της ακοής να δημιουργήσουν την παραστατική εικόνα.

Στις τέσσερις παραστάσεις του Εθνικού θα σχεδιαστούν και θα διανεμηθούν μίνι προγράμματα σε γραφή Μπράιγ. @Ramona/Unsplash

H liminal έχει λανσάρει και τη μέθοδο της δημιουργικής προσβασιμότητας σε παραστάσεις στη Γερμανία και στην Κύπρο. Πρόκειται για μια πρακτική όπου στοιχεία και χαρακτηριστικά της ‘ξενάγησης’ γίνονται εργαλεία της δραματουργίας. Κι έτσι διακινείται η πληροφορία – λόγου χάρη, προς τους θεατές με οπτική αναπηρία – χωρίς επιπλέον κόστη· δίνοντας, μάλιστα, στη θεατρική διαδικασία τη δυνατότητα να ανανεώσει τη γλώσσα της αλλά και τους ερευνητικούς της δρόμους. Πολλοί δημιουργοί είναι διστακτικοί να την ενσωματώσουν.

«Ενώ βλέπουμε πως σταδιακά αλλάζει η νοοτροπία, η προσβασιμότητα δεν έχει μπει στο σχεδιασμό και στη στρατηγική των δημόσιων παραστατικών φορέων. Είτε από άγνοια, είτε από το φόβο πως η χρησιμότητα αυτής πρωτοβουλίας θα πλήξει την αισθητική της παράστασης, δεν προωθείται η συνθήκη της καθολικής προσβασιμότητας» σημειώνει o θεατρολόγος, ηθοποιός και διευθυντής της liminal, Χρίστος Παπαμιχαήλ. «Μοιάζει, γενικότερα, να λείπει η θεσμική υποστήριξη και βούληση, γιατί όσο και να υπάρχει η διάθεση ν’ ασχοληθεί κανείς συστηματικά κι όχι μέσα από σπασμωδικές κινήσεις με αυτό, δεν αρκεί.  Θα ήταν βοηθητικό να δημιουργηθεί ένα ταμείο που θα χρηματοδοτεί τους δημόσιους φορείς για ανάλογες δράσεις, γιατί αυτή η αλλαγή δεν πρέπει να χρεωθεί μόνο στις φιλότιμες προσπάθειες των εργαζομένων και των διευθύνσεων των οργανισμών. Και δεν μιλάμε μόνο για την παρουσίαση παραστάσεων σε συνθήκες προσβασιμότητας, αλλά και για την κατάλληλη εκπαίδευση του προσωπικού των φορέων, την ανάπτυξη του κοινού κ.α. Πρέπει να καλλιεργηθεί μια νέα νοοτροπία στους παραστατικούς φορείς όπου η συμπερίληψη των θεατών με αναπηρία θα αποτελεί μια ακόμα πτυχή της δράσης τους. Είναι τιμή μας να συνεργαζόμαστε ξανά με το Εθνικό Θέατρο και να αντιλαμβανόμαστε ότι δεν πρόκειται για ένα ακόμη πυροτέχνημα».

Το μικτό κοινό, οι θεατές με αναπηρία και μη, είναι ζητούμενο στις παραστάσεις καθολικής προσβασιμότητας.

Το Εθνικό Θέατρο στοχεύει να μπει πιο συστηματικά στην ατζέντα της προσβασιμότητας από την επόμενη χειμερινή σεζόν και για όλες τις παραγωγές του· κι αυτό είναι ένα σχέδιο που (και πάλι) πρόκειται να στηρίξει η Alpha Bank. «Είναι μια χειρονομία που θέλει συνέπεια, συνέχεια και δέσμευση· αφενός για να αναπτυχθεί ένα κοινό από την κοινότητα των ατόμων με ακουστική ή οπτική αναπηρία και αφετέρου για να εκπέμψουμε το σήμα και στο υπόλοιπο κοινό των παραστάσεων πως αυτή είναι και πρέπει να είναι η κανονικότητα: Η ισότιμη πρόσβαση για όλες και όλους», εξηγεί η επικεφαλής Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και Πολιτισμού της Alpha Bank, Ρούλη Χριστοπούλου. «Γι’ αυτό και δεν πρέπει να μας αποθαρρύνει η χαμηλή ανταπόκριση στις πρώτες απόπειρες. Είναι μια σχέση με την κοινότητα που πρέπει να χτιστεί, μια σχέση στην οποία πρέπει να επιμείνουμε αν θέλουμε, πράγματι, να μειωθούν οι προκαταλήψεις, τα εμπόδια και ο αποκλεισμός εντός κι εκτός πολιτιστικών χώρων. Στην Alpha Bank θέλουμε να λειτουργήσουμε ως παράδειγμα όχι μόνο για άλλους φορείς, αλλά και για τη συμπεριφορά μας στην καθημερινή ζωή» συνεχίζει.

Οι θεατές του Εθνικού με κινητική αναπηρία αυξάνονται τα τελευταία χρόνια. @Jon Tyson/Unsplash.

Τα τελευταία χρόνια ο όρος της συμπερίληψης είναι μια ιδιαίτερα δημοφιλής έννοια που, δυστυχώς, στην πραγματική ζωή δεν συναντά την ανάλογη εφαρμογή. Ωστόσο, η δημιουργία συνθηκών για προσβάσιμες παραστάσεις έχει αρχίσει διαδίδεται. Ο Χρίστος Παπαμιχαήλ αναφέρει πως το 2023 η liminal ανέλαβε τη διοργάνωση συνολικά έξι παραστάσεων, ενώ μόλις το πρώτο τρίμηνο του 2024 θα προσφέρει συνθήκες προσβασιμότητας σε τρεις. Την ίδια ώρα, θετικά είναι και τα δείγματα προσέλευσης ατόμων με κινητική αναπηρία στο Εθνικό Θέατρο. Έχοντας εξασφαλίσει ράμπες και αναβατόρια από το 2009 στο κτήριο Τσίλερ και από το 2010 στο Rex, οι θεατές με κινητικά προβλήματα που παρακολουθούν τις παραστάσεις του Εθνικού είναι αυξημένοι κατά 20%. Μέχρι το 2022 κυμαίνονταν στα 900-1000 το χρόνο ενώ το 2023 ξεπέρασαν τους 1200, δικαιώνοντας και τη χαμηλή τιμολογιακή πολιτική για τα ΑμεΑ και τους συνοδούς τους.

Η διαδικασία της ακουστικής ξενάγησης σε live παραστατικό χρόνο.

Είναι όμως αρκετό το κάλεσμα σε προσβάσιμες παραστάσεις; Ο Χρίστος Παπαμιχαήλ τονίζει πως όχι. Εκτιμά πως η επικοινωνία της πληροφορίας στην κοινότητα είναι επίσης πολύ κρίσιμη καθώς μειώνει το στρες της μετακίνησης ενός ατόμου με αναπηρία. «Εγώ ή εσείς μπορούμε να ξυπνήσουμε το πρωί και να πούμε στον εαυτό μας ‘σήμερα θα πάω στο θέατρο’. Για το άτομο με αναπηρία αυτή δεν είναι μια δυνατότητα. Οφείλει να προσαρμοστεί σε ένα συγκεκριμένο κάλεσμα, σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία, να οργανώσει έτσι το πρόγραμμα του ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί. Έχει την επιθυμία και το δικαίωμα αλλά δεν έχει την επιλογή. Οι εκάστοτε διοργανωτές πρέπει να κατανοήσουν τη σημασία της τακτικότητας καθώς ανακοινώνοντας μια ημερομηνία προσβάσιμης παράστασης δεν σημαίνει πως το άτομο με αναπηρία θα τρέξει – ακόμα κι αν το θέλει» σημειώνει.

Οι τέσσερις προσβάσιμες παραστάσεις του Εθνικού θα παρουσιαστούν σκόπιμα σε εύλογη χρονική απόσταση μεταξύ τους προκειμένου να υπάρξει ο χρόνος για να επικοινωνηθεί η πληροφορία στην κοινότητα των τυφλών και κωφών ατόμων. «Είναι τόσο λίγες οι ευκαιρίες για θέατρο για άτομα με αναπηρία με αποτέλεσμα και οι ίδιοι να είναι διστακτικοί. Αυτό είναι κάτι που οφείλουμε να κατανοήσουμε στην προσπάθεια μας να χτίσουμε ένα κοινό» υπογραμμίζει η Ρούλη Χριστοπούλου από την Alpha Bank. Ένα κοινό που θα πρέπει να συγχρωτιστεί με τους μη αναπήρους προκειμένου η πρωτοβουλία να αποκτήσει έναν ουσιαστικότερο και πληρέστερο χαρακτήρα κοινωνικής ενσωμάτωσης. «Η συνύπαρξη είναι αναγκαία για να οδηγηθούμε σε νέες αντιλήψεις» συνηγορεί η κ. Χριστοπούλου. «Πολλοί άνθρωποι θα δουν την ίδια παράσταση, ο καθένας ενεργοποιώντας διαφορετικές αισθήσεις για την πρόσληψη της. Αλλά η εμπειρία θα είναι κοινή. Είναι μια ευκαιρία για να κατακτηθεί ένας νέος σεβασμός από τους μεν προς τους δε. Φυσικά, έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας, ώστε τα αυτονόητα να γίνουν εφαρμοσμένα δικαιώματα».