Μαρία Πλυτά: Η γυναίκα μέσα από τον φακό της πρώτης Ελληνίδας σκηνοθέτριας

Στις 4 Μαρτίου, το 2006, έφυγε από τη ζωή η συγγραφέας, σεναριογράφος και σκηνοθέτρια Μαρία Πλυτά, η οποία αποτέλεσε την πρώτη σκηνοθέτιδα του ελληνικού κινηματογράφου και μια από τις κεντρικότερες φιγούρες του κατά την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο.

Γεννημένη στη Θεσσαλονίκη, στις 26 Νοεμβρίου 1915, η Μαρία Πλυτά, έχοντας γερή φιλολογική κατάρτιση, ασχολήθηκε αρχικά με τη συγγραφή μυθιστορημάτων, διηγημάτων, θεατρικών έργων και σεναρίων, ενώ δούλεψε ως καλλιτεχνική διευθύντρια και παραγωγός δίπλα στους Αλέκο Σακελλάριο και Γιώργο Τζαβέλλα, πριν ξεκινήσει την καριέρα της ως σκηνοθέτρια το 1949, με τη μεταφορά της θεατρικής επιτυχίας του Δημήτρη Μπόγρη «Τ’ αρραβωνιάσματα», με τον Αιμίλιο Βεάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Η πρώτη πιονέρισσα του ελληνικού σινεμά, η οποία υπήρξε αυτοδίδακτη, δημιούργησε συνολικά 17 ταινίες, από το 1949 έως το 1971, καταφέρνοντας να αναδειχθεί σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο. Ως το τέλος της δημιουργικής της πορείας, ωστόσο, ήρθε αρκετές φορές αντιμέτωπη με την προκατάληψη και την απόρριψη λόγω φύλου, ενώ ποτέ δεν γεύτηκε την αναγνώριση που ομολογουμένως της άξιζε.

Στο πλατό «πολέμησε» τους άντρες συναδέλφους της με τα ίδια τους τα όπλα, όσον αφορά τη χρήση των «ανδροκεντρικών» οπτικών και αφηγηματικών μοτίβων, με τα οποία δημιούργησε για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου ισχυρά γυναικεία πρότυπα, καινοτομώντας στην παρουσίαση των έμφυλων ταυτοτήτων. Οι αντρικοί χαρακτήρες περισσότερο ήπιοι και συμπαθητικοί και λιγότερο κυριαρχικοί απέναντί στις γυναίκες, μετατρέπονται και οι ίδιοι ως θύματα που πρέπει να ανταπεξέλθουν στις κοινωνικές πιέσεις, δίνοντας χώρο σε εξίσου αποφασιστικές ηρωίδες.

Ως κινηματογραφική δημιουργός επιθυμούσε να έχει τον έλεγχο και της παραμικρής λεπτομέρειας όσον αφορά τη διαδικασία δημιουργίας μιας ταινίας, από το σενάριο, το μοντάζ και τα σκηνικά έως τον φωτισμό, τη φωτογραφία και την εικονοληψία. Η ατμόσφαιρα των έργων της σκοτεινή, η φωτογραφία σχεδόν ιμπρεσιονιστική. Τα έργα της εμποτισμένα με στοιχεία καλοσύνης και κοινωνικής δικαιοσύνης φανερώνουν την ενσυναίσθηση και την ανθρωπιά που χαρακτήριζε την ίδια την Μαρία Πλυτά. Οι ήρωές της, αδικημένοι και περιθωριοποιημένοι, έρχονται αντιμέτωποι με το τραύμα και την απώλεια.

Οι ταινίες της κυμαίνονται από την ηθογραφία, το επηρεασμένο από τον ιταλικό νεορεαλισμό μελόδραμα έως την κωμωδία και το ψυχολογικό και κοινωνικό δράμα, ενώ εκτός από πρωτότυπα σενάρια μετέφερε στη μεγάλη οθόνη θεατρικά έργα και μυθιστορήματα.

Η πρώτη περίοδος της κινηματογραφικής της δημιουργίας, η οποία διατρέχει ολόκληρη τη δεκαετία του 1950, χαρακτηρίζεται από ανατρεπτικές ταινίες, όσον αφορά τη γυναικεία παρουσία, χαμηλού προϋπολογισμού, όπου ο ιταλικός νεορεαλισμός συνδιαλέγεται με τον γαλλικό ποιητικό ρεαλισμό. Σε αντίθεση με τους σύγχρονους της, δημιούργησε αυτόνομους, χειραφετημένους και ασυμβίβαστους γυναικείους χαρακτήρες, οι οποίοι προσπαθούν να αναλάβουν πρωτοβουλίες και να κάνουν ελεύθερες επιλογές. Εδώ η γυναικεία παρουσία εξερευνάτε ως μια «ανωμαλία» μέσα στο συνεχές των παραδοσιακών πατριαρχικών αναπαραστάσεων.

Η παρατήρηση της πραγματικότητας γίνεται μέσα από το γυναικείο βλέμμα και τη γυναικεία οπτική, ως μια συνεχή εμπειρία βίας, εξαναγκασμού, υποταγής και μάχης ενάντια στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Με το έργο της να εκφράζει μια σαφή γυναικεία οπτικοποιημένη αντίληψη για την ταυτότητα, την κουλτούρα και τον πολιτισμό, δίνοντας τον απαιτούμενο χώρο στη γυναικεία φωνή να μιλήσει σε πρώτο πρόσωπο και να ακουστεί. Νοητικές και οπτικές μεταφορές βοηθούν στη δραματοποίηση των αόρατων ιδεολογικών προεκτάσεων που πλαισιώνουν τους γυναικείους χαρακτήρες.

Σημαντικά έργα της πρώτης περιόδου: «Τ’ αρραβωνιάσματα» (1949), «Η Λύκαινα» (1951), «Εύα» (1953), «Το Κορίτσι της Γειτονιάς» (1954), «Η Δούκισσα της Πλακεντίας» (1956).

Φώτο: IMDB

Ο ρόλος της Λουκίας, τον οποίο εδώ ερμηνεύει η ηθοποιός Αλέκα Κατσέλη, θεωρείται από πολλούς ως ο πρώτος αυτόνομος γυναικείος χαρακτήρας στην ιστορία του Ελληνικού σινεμά, σε αυτή την κινηματογραφική μεταφορά της νουβέλας του Σόλωνος Μακρή. Ο νεαρός δάσκαλος Αλέξης επιστρέφει στην ιδιαίτερη πατρίδα του και προσπαθεί να μείνει έξω από τη βεντέτα της οικογένειάς του με τους γείτονες, ερχόμενος αντιμέτωπος με τον παιδικό του έρωτα που προσπαθεί να τον σκοτώσει. Εδώ η Λουκία διεκδικεί την ορατότητα της γυναίκας στον δημόσιο χώρο, όχι ως ένα απαθές αντικείμενο του αντρικού βλέμματος, αλλά ως ένα δρών υποκείμενο που ενεργεί με δική της βούληση.

Στον ρόλο της απογοητευμένης και δυσαρεστημένης συζύγου, Εύας, που πλήττει σε ένα απομακρυσμένο νησί και μπλέκει σε μια εξωσυζυγική σχέση με τον νεαρό Αντίνοο (Αλέκος Αλεξανδράκης), η ηθοποιός Νίνα Σγουρίδου. Σε αυτό το ερωτικό μελόδραμα με στοιχεία ψυχολογικού θρίλερ όπου η γυναικεία σεξουαλική επιθυμία έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο σε μια αδυσώπητη σύγκρουση με τους πατριαρχικούς θεσμούς της οικογένειας και της μονογαμίας. Η γυναικεία παρουσία κυριαρχεί ενώ το αντρικό σώμα μετατρέπεται σε αντικείμενο του γυναικείου βλέμματος, σε μια αναπάντεχη αντιστροφή των τότε αποδεκτών έμφυλων ρόλων.

Φώτο: IMDB

Ένα νεαρό κορίτσι, σε μια φτωχο-γειτονιά της Ακρόπολης, η Πίτσα, (εδώ ερμηνευμένη από τη Σμαρούλα Γιούλη), ονειρευόμενη πλούτη και μεγαλεία, πέφτει θύμα ενός επαγγελματία «γυναικά» και παίρνει τον κακό τον δρόμο έως ότου αντιληφθεί το λάθος της και επιστρέψει πίσω στον τίμιο αρραβωνιαστικό της και την φτωχογειτονιά της. Και εδώ το γυναικείο βλέμμα τονίζεται περισσότερο από το αντρικό, το οποίο παρουσιάζεται ως πιο συντηρητικό. Η γυναίκα είναι εκείνη που τολμά να ξεφύγει από τα όρια της συνήθειας, να κάνει ένα βήμα παραπέρα, μακριά από την καταπίεση της γειτονιάς της και την παραβίαση της ιδιωτικής της ζωής, με θάρρος ακόμη και αν τα πράγματα δεν αποδειχθούν όπως τα περίμενε.

Η Γαλλίδα και Φιλέλλην Δούκισσα της Πλακεντίας, Σοφί ντε Μαρμπουά-Λεμπρύν, (ερμηνευμένη εδώ από τη Ρίτα Μυράτ) εγκαταλείπει το Ναύπλιο και μετακομίζει στην Αθήνα μαζί με την κόρη της, γύρω στο 1834. Με τον ρόλο αυτό η Μαρία Πλυτά προσπάθησε να σκιαγραφήσει το πνευματικό και σωματικό σθένος της κεντρικής ηρωΐδας, η οποία στέκεται επί ίσοις όροις απέναντι και συνομιλεί με σπουδαίους άντρες, δηλώνοντας δυναμικά το παρόν σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. Εδώ η «αρρενοπώτητα» εκλείπει από τους ανδρικούς χαρακτήρες, ωστόσο τα θετικά γνωρίσματά της μπορούν να ιχνηλατηθούν και στα δύο φύλα.

Στην δεύτερη περίοδο (1960-1971), η οποία χαρακτηρίζεται από μια σειρά μελοδραματικών έργων, η Μαρία Πλυτά φαίνεται να εγκαταλείπει σταδιακά τους δυναμικούς γυναικείους χαρακτήρες της προηγούμενης δεκαετίας. Καθώς στα 1960s συνεργάζεται με μεγάλους κινηματογραφικούς παραγωγούς, πλέον, η δημιουργός έκανε ορισμένες στυλιστικές παραχωρήσεις. Ιδιαίτερα τα τελευταία της φιλμ είναι γεμάτα έμφυλα στερεότυπα, ρητορικούς διαλόγους άνευ νοήματος, αν και εξακολουθούν να μιλούν για τα βάσανα των γυναικών, οι οποίες προσπαθούν να προσαρμοστούν στις μικροαστικές επιταγές, ενώ γίνονται στόχος επιθέσεων και σεξουαλικής κακοποίησης. Οι οικογενειακοί θεσμοί παρουσιάζονται ως ένα ασφαλές καταφύγιο.

Ανάμεσα στους μονοδιάστατους χαρακτήρες συναντάμε τον «καλοσυνάτο» πατέρα, τις μετανοημένες «femme fatale» και μοχθηρές μητριές, τις επιστήθιες και σωτήριες φίλες, καθώς η γυναικεία φιλία μετατρέπεται σε κεντρική θεματική του έργου της Μαρίας Πλυτά μαζί με τους δυστυχισμένους γάμους και την αντίθεση μεταξύ της τάξης και της ταξικής συνείδησης . Εμποτισμένες με μουσική, ένα «καλό τέλος» και γεμάτες ασυνέχειες και αφηγηματικά κενά οι ταινίες της δεύτερης περιόδου μαρτυρούν τη μάχη της σκηνοθέτριας να παραμείνει πιστή στο όραμά της για την οπτικοποίηση της γυναικείας εμπειρίας και την προώθηση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ατζέντας με τη θέληση των παραγωγών.

Σημαντικά έργα της δεύτερης περιόδου: «Άντρας Είμαι και το κέφι μου θα κάνω» (1960), «Ο Λουστράκος» (1962), «Ο Άσωτος» (1963), «Ο Ανήφορος» (1964), «Η Άγνωστη της Νύχτας» (1971).

Η κεντρική ηρωΐδα, Νινέτα (Βούλα Χαριλάου) δεν μπορεί να κρατήσει καμιά δουλειά γιατί όλα τα αφεντικά της την βλέπουν ως υποψήφια ερωμένη. Για τον λόγο αυτό αποφασίζει να μεταμφιεστεί ως άντρας και ενώ προσλαμβάνεται σε μια νέα δουλειά, συνειδητοποιεί ότι είναι ερωτευμένη με τον προϊστάμενό της. Μια κωμωδία όπου ένας γυναικείος χαρακτήρας παίρνει την πρωτοβουλία να αποκαταστήσει τις ανισορροπίες και να αντιμετωπίσει την κοινωνική αδικία. Το κούρεμα της πρωταγωνίστριας λειτουργεί εδώ ως μια οπτική μεταφορά του φύλου.

Αν και σε αυτό το κλασικό μελόδραμα η Νίνα, την οποία ενσαρκώνει η Κλειώ Σκουλούδη, δεν είναι πρωταγωνίστρια, ωστόσο αποτελεί την πρώτη σκιαγράφηση μιας φεμινίστριας από μια καθιερωμένη, πλέον, σκηνοθέτιδα. Η τολμηρή Νίνα προσπαθεί να ξεσηκώσει τους συμφοιτητές της σε εξέγερση ενώ βγάζει πύρινους λόγους για την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου, τάξης, εθνικότητας, τονίζοντας ως κοινό χαρακτηριστικό όλων τη θνητότητά.