26ο ΦΝΘ: «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία»: Μια βαθιά υπόκλιση στη νεότητα της Κάλλας

Ανήμερα της επετείου των 100 χρόνων από τη γέννηση της, στις 2 Δεκεμβρίου, η Εθνική Λυρική Σκηνή πρόβαλε το, σε παραγωγή της, ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» σε ιδέα, έρευνα και σενάριο του Βασίλη Λούρα και συν-σκηνοθεσία του ιδίου και του κινηματογραφιστή Μιχάλη Ασθενίδη. Η προβολή ολοκλήρωσε τις εκδηλώσεις μνήμης στο πλαίσιο του επετειακού έτους Unesco Μαρία Κάλλας 2023 που υλοποιήθηκε με τη χορηγία της ΔΕΗ.

Το ντοκιμαντέρ “Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Tα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας” υλοποιήθηκε με τη χορηγία της ΔΕΗ, η οποία είναι και Χορηγός Προγράμματος Έτους Κάλλας.

Στους τρεις μήνες που μεσολάβησαν, η ταινία συζητήθηκε πολύ: Συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του ελληνικού και ευρωπαϊκού Τύπου, προβλήθηκε στη γαλλική τηλεόραση και τη Δευτέρα 11 Μαρτίου, προβάλλεται ως spotlight στο 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης – που φέτος διοργανώνεται με στρατηγικό συνεργάτη τη ΔΕΗ.

Θα είναι το πρώτο από τα Φεστιβάλ (δικαιωματικά μάλλον) που θα φιλοξενήσει την ταινία, καθώς υπάρχει αναμονή για τη συμμετοχή σε μια σειρά από αντίστοιχες διοργανώσεις παγκοσμίως. «Ελπίζουμε να φθάσει όσο πιο μακριά γίνεται. Είναι πολύ σημαντικό ν’ αναγνωρίζεται η δουλειά μας και πιστεύω ότι έχουμε κάνει μια καλή αρχή. Εύχομαι και μια ακόμα καλύτερη συνέχεια. Μετά τη Θεσσαλονίκη, θα προβληθεί στο Βερολίνο, στο Greek Film Festival in Berlin, στις 21 και 22 Μαρτίου» σημειώνει ο σκηνοθέτης της Μιχάλης Ασθενίδης.

Λαμβάνοντας υπόψιν αυτό που ο Βασίλης Λούρας χαρακτηρίζει ως «μια εντελώς χειροποίητη δουλειά», κάθε νέο βήμα του «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία» είναι μια ακόμα κατάκτηση αυτής της σημαντικής κορύφωσης για το έτος Κάλλας. Ο καλλιτεχνικός σύμβουλος Προγραμματισμού και Επικοινωνίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής ομολογεί πως, ως δημιουργικό δίδυμο με το Μιχάλη Ασθενίδη, «μπήκαμε στα βαθιά γνωρίζοντας ότι πρέπει να κάνουμε τα πάντα. Φυσικά, η έρευνα προηγήθηκε των γυρισμάτων, της συλλογής υλικού και του μοντάζ, αλλά ταυτόχρονα μέχρι την τελευταία στιγμή – στην κυριολεξία – διορθώναμε πράγματα που μια νέα πληροφορία τα ανέτρεπε. Ακόμα και ένα τηλεφώνημα από μια απρόσμενη πηγή, λειτουργούσε ως επαναδιασταύρωση της πληροφορίας. Και φυσικά, όταν μπήκαμε στο μοντάζ τον Αύγουστο και έπρεπε να μειώσουμε τη διάρκεια από τις τέσσερις ώρες του πρώτου cut, στα 100 λεπτά, εκεί πλέον οφείλαμε να ζυγίσουμε την κάθε λέξη και το κάθε πλάνο, για να είναι σωστή η αφήγηση, αλλά κυρίως για να μην δοθεί λανθασμένα η πληροφορία. Ειδικά, όταν μιλάμε για μια τόσο ταραγμένη πολιτικά και κοινωνικά περίοδο, όπως η Κατοχή. Και ακόμα περισσότερο επειδή είχαμε να διαχειριστούμε μια σειρά από άδικες κατηγορίες και φήμες, που συνοδεύουν την Κάλλας για δεκαετίες», σημειώνει.

Σε αντίθεση με τις εκατοντάδες απόπειρες που έχουν γίνει ανά το χρόνο και τον κόσμο, σε τηλεοπτικά, θεατρικά και κινηματογραφικά εγχειρήματα, με χολυγουντιανές σταρ και διάσημους σκηνοθέτες να συνδέουν το όνομα τους με τον απρόσβλητο μύθο της Divina, η δική τους προσπάθεια εστίασε στα χρόνια όπου εκείνη προσπαθούσε να φωτίσει το άστρο της• ενώ ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι φασιστικές δυνάμεις έριχναν παντού σκοτάδι.

Ο Βασίλης Λούρας ανέλαβε την έρευνα, το σενάριο και την αφήγηση του ντοκιμαντέρ ενώ συνεπιμελήθηκε και τη σκηνοθεσία του.

Αυτά ήταν, όπως λέει ο Λούρας, «τα ελληνικά χρόνια της Κάλλας», από το 1937 έως το 1945: Όταν στα 14 της χρόνια έφτανε στην Ελλάδα ως Μαίρη Καλογεροπούλου και ξεκινούσε μαθήματα τραγουδιού στο Εθνικό Ωδείο. Όταν το 1938 έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσό» στις ετήσιες επιδείξεις του Ωδείου. Όταν το 1939 άνοιγε ο πιο σημαντικός κύκλος των σπουδών της, καθώς ξεκινούσε στο Ωδείο Αθηνών με δασκάλα τη θρυλική Ισπανίδα υψίφωνο Ελβίρα ντε Ιντάλγκο. Όταν το 1940 η Ιντάλγκο πρότεινε στον Κωστή Μπαστιά – διευθυντή της Λυρικής Σκηνής και του Εθνικού (τότε Βασιλικού) Θεάτρου – να προσλάβει την Καλογεροπούλου ως χορωδό προκειμένου να έχει τους πόρους για να συνεχίσει τη μελέτη της. Όταν υπόγραφε το πρώτο της συμβόλαιο με τη Λυρική ως Μαριάννα Καλογεροπούλου. Όταν στη σκοτεινή εποχή του πολέμου, δοκιμαζόταν στους πρώτους μεγάλους ρόλους της.

Βασίλης Λούρας: Eίχαμε να διαχειριστούμε μια σειρά από άδικες κατηγορίες και φήμες, που συνοδεύουν την Κάλλας για δεκαετίες

«Η προσωπική μου επιθυμία ήταν να αφηγηθούμε αυτή την περίοδο, όχι μόνο γιατί ήταν άγνωστη και ανεξερεύνητη, αλλά γιατί την ίδια στιγμή αποτελεί ένα σπουδαίο θεμέλιο στη ζωή και την καριέρα της Κάλλας. Και φυσικά για την Εθνική Λυρική Σκηνή που ενέταξε ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ στο πρόγραμμα των εορτασμών για τα 100 χρόνια της Κάλλας, ήταν πολύ σημαντικό να καταδείξει πόσο στενά έχει συνδεθεί η ιστορία του οργανισμού – από το πρώτο κιόλας έτος της λειτουργίας του – με τη νεαρή Μαρία Καλογεροπούλου. Πόσοι σήμερα γνωρίζουν ότι το πρώτο επαγγελματικό συμβόλαιο της Κάλλας ήταν με τη νεοσύστατη Λυρική, τον Ιούνιο του 1940; Πόσοι γνωρίζουν την πρώτη ‘Τόσκα’ στην Πλατεία Κλαυθμώνος, τη Σμαράγδα στον ‘Πρωτομάστορα’, τις ιστορίες πίσω από την Μάρτα στον ‘Τίφλαντ’, τη στήριξη του Αντίοχου Ευαγγελάτου το 1945, αλλά και την υποβάθμιση της από την, τότε, διοίκηση της Λυρικής; Θεωρώ πως, πρόκειται για μια απίστευτα συναρπαστική ζωή και ειδικά σε αυτή την χρονική περίοδο όπου η τραγωδία συνυπάρχει με τους θριάμβους, κατά κυριολεξία» τονίζει ο Βασίλης Λούρας.

Ριγμένος στην έρευνα, ωστόσο, δεν θα μπορούσε να εξαιρέσει τα “διαμάντια” που έφτασαν στα χέρια του και αναφέρονταν στη μετέπειτα πορεία της Κάλλας ως λυρικής ερμηνεύτριας – φαινόμενο: Τις δύο ανέκδοτες ηχογραφήσεις -της Λευκάδας του 1964, χάρη στον κ. Ιωάννη Φαλκώνη και του Παρισιού του 1977, χάρη στην κ. Βικτώρια και τον κ. Κωνσταντίνο Πυλαρινό – «που συμπληρώνουν κάποια πολύ σημαντικά κομμάτια στο παζλ αυτής της, τόσο, σπουδαίας ζωής. Ειδικά η δεύτερη ηχογράφηση, η οποία αποτελεί και το τελευταίο τεκμήριο από τη φωνή της – μόλις λίγες μέρες πριν τον θάνατο της, καταρρίπτει τον κυρίαρχο μύθο, ότι έφυγε από τη ‘ραγισμένη από έρωτα καρδιά’ της και επιβεβαιώνει ότι η μανία της για την τελειότητα και τη μάθηση δεν την εγκατάλειψαν ποτέ. Επιπλέον, θεωρώ ότι η, απολύτως συνειδητή, απόφαση να μην ασχοληθούμε καθόλου με τα ζητήματα της προσωπικής της ζωής, μας βοηθάει να εστιάσουμε στα ουσιώδη».

Ο Μιχάλης Ασθενίδης ανέλαβε τη σκηνοθεσία σε συνεργασία με τον Βασίλη Λούρα.

Έχοντας πάρει τη χρονική και συναισθηματική απόσταση από τη δημιουργική διαδικασία, ο ερευνητής και σεναριογράφος του ντοκιμαντέρ ανακαλεί την περιπέτεια στην οποία μπήκε – μαζί με το Μιχάλη Ασθενίδη – διατηρώντας συνάμα τα, εξίσου, απαιτητικά καθήκοντα του στην ΕΛΣ.

Εξηγείται: «Από τη στιγμή που έκανα την προκαταρκτική έρευνα για να βεβαιωθώ ότι υπάρχει το υλικό για να γίνει αυτό το ντοκιμαντέρ, δεν υπήρχε τίποτα να με συγκρατήσει από το να το κάνω. Εικοσιτέσσερις ώρες το 24ωρο το μυαλό μου ήταν σε μια μόνιμη αναζήτηση πληροφοριών και σε μια τρικυμία ιδεών. Φυσικά, δεν είχα διανοηθεί πόσο δύσκολο θα ήταν -κυρίως- το κομμάτι των δικαιωμάτων και δεν είχα σκεφτεί ούτε στο ελάχιστο πόσο θα έπρεπε να επεκτείνω την κάθε μέρα για να χωρέσω μέσα τη δουλειά μου στην ΕΛΣ και τη δουλειά για το ντοκιμαντέρ. Ευτυχώς, όμως, ο άνθρωπος βρίσκει τη δύναμη• και όταν έχει δίπλα του ανθρώπους με κατανόηση και όρεξη, κάπως όλα βρίσκουν τον δρόμο τους».

Την ίδια ώρα, πίσω από την κάμερα, ο Ασθενίδης έπρεπε να ανταποκριθεί, επίσης, σε μια μεγάλη πρόκληση: Να μπορέσει, όπως λέει, να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που θα βοηθούσε την αφήγηση της ιστορίας, αλλά και να διαχειριστεί σωστά το υλικό που είχαν στη διάθεση τους – ή και την έλλειψη αυτού.

Μιχάλης Ασθενίδης: Στην ταινία αυτή, τα πλάνα μας είναι οι λέξεις

«Μια βασική απόφαση ήταν να βρούμε και να κινηματογραφήσουμε όλα τα αθηναϊκά τοπόσημα που συνδέονται με τα ελληνικά χρόνια της Κάλλας. Φυσικά, το καθένα από αυτά ήταν μια διαφορετική πρόκληση. Για παράδειγμα: Πώς να δείξεις το, υπό κατάρρευση, σπίτι της στην Πατησίων ή την παλιά αίθουσα του Ωδείου Αθηνών στην Πειραιώς; Πώς τα γενναιόδωρα, μεγάλης διάρκειας, «καθαρά» πλάνα της πόλης θα βοηθούσαν στη χαρτογράφηση των αθηναϊκών της χρόνων; Πώς θα καταφέρναμε να ντύσουμε με εικόνα το ανέκδοτο ηχητικό από το σπίτι στο Παρίσι; Επιπλέον, καθώς, όπως συνηθίζουμε να λέμε ότι το πλάνο είναι το δομικό στοιχείο της φιλμικής γραμματικής, θα έλεγα ότι στην ταινία αυτή, τα πλάνα μας είναι οι λέξεις» σημειώνει.

Το ντοκιμαντέρ δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του αφιερώματος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στα εκατό χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας, με τη χορηγία της ΔΕΗ.

Φυσικά, ούτε οι πραγματικές λέξεις έλειπαν. Κάθε άλλο! «Εκτός από τις συνεντεύξεις που κινηματογραφήσαμε για το ντοκιμαντέρ, προσπαθήσαμε να ενώσουμε πάνω στην αφήγηση πολλά και διαφορετικά ηχητικά αποσπάσματα συνεντεύξεων σε διαφορετικές γλώσσες, παλιότερες συνεντεύξεις από ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, ντοκιμαντέρ και εκπομπές, φωτογραφικό και αρχειακό υλικό, καθώς και αποσπάσματα από βίντεο, κάποια από αυτά, σχεδόν ερασιτεχνικά» λέει ο σκηνοθέτης της ταινίας.

Την ώρα δε που, όλα αυτά θα συμπλήρωναν ένα παζλ μαζί με το φωτογραφικό υλικό, τις εφημερίδες της εποχής, τις καταγραφές στα αρχεία της Λυρικής, στο Εθνικού Ωδείο, στο Ωδείο Αθηνών, στη συλλογή Πυλαρινού, στο αρχείο του Νίκου Πετσάλη-Διομήδη και του Πολύβιου Μαρσάν, αλλά και στα αρχεία του εξωτερικού. Φαντασιακή γέφυρα σε όλο αυτόν τον όγκο προφορικής και οπτικής πληροφορίας; Η λελογισμένη χρήση του animation (του Βαγγέλη Ματζαβίνου) αναπαριστώντας τρεις σημαντικές στιγμές της αθηναϊκής καριέρας της Κάλλας.

Οι ερευνητές Μαρσάν και Διομήδης στάθηκαν ως προβολέας έμπνευσης για τους Λούρα και Ασθενίδη που εύχονται – «θα ήταν ύψιστη τιμή για τη δουλειά μας», λένε χαρακτηριστικά – ο μελετητής του μέλλοντος να τους συμπεριλάβει πλάϊ στη πολύτιμη εργασία εκείνων.

Το σπίτι που μεγάλωσε η Μαρία Κάλλας.

Όλοι τους κάνουν μια βαθιά υπόκλιση στην Κάλλας. Στη Μαίρη, στη Μαριάννα, στη Μαρία. Αν ρωτήσεις το Βασίλη Λούρα με ποιο από τα «πρόσωπα» του ντοκιμαντέρ του συνδέθηκε στενότερα θα πει με τρυφερότητα: «Νομίζω ότι πιο πολύ με συγκινεί ο 17χρονος εαυτός της στην τάξη της Ντε Ιντάλγκο και στους πρώτους μήνες στη Λυρική με τον Μπαστιά, όπου εκεί ξεκινά και η περιπέτεια του πολέμου. Η μανία για τη γνώση, η μανία για το τραγούδι και η επίμονη αγνόηση κάθε στοιχείου που θα την αποσπούσε από αυτά. Θα ευχόμουν η ανθρωπότητα να ήταν πιο τυχερή και να είχαν καταγραφεί αυτές οι πρώτες πρόβες και παραστάσεις. Πιστεύω πως εκείνη η νεανική φωνή θα πρέπει ήταν ένας ορμητικός χείμαρρος που ξεσπούσε από ένα σώμα σκυθρωπό και φοβισμένο, αλλά με μια ψυχή τόσο δυνατή και ατρόμητη».

Χωρίς δεύτερη σκέψη, μαζί του θα συμφωνήσει και ο Μιχάλης Ασθενίδης λέγοντας: «Με τη Μαριάννα• το έφηβο κορίτσι που έζησε στα δύσκολα χρόνια της κατοχικής Ελλάδας, όπου μέσα από σκληρή εκπαίδευση, δουλειά και πολλές δυσκολίες σφυρηλάτησε τον μοναδικό χαρακτήρα της, μετέπειτα, Κάλλας».

Η δική τους Κάλλας είναι, όπως λένε, «μια ιστορία θριάμβου και ένα παράδειγμα για όλους μας. Ένα παράδειγμα που δείχνει ότι είναι εφικτό να φθάσει στην κορυφή του κόσμου ένας άνθρωπος που ξεκινά, έχοντας τα πάντα εναντίον του».