Συν & Πλην: «Πλατόνοφ» στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά

Εκτιμάται πως αποτελεί το πρώτο θεατρικό έργο του Αντόν Τσέχοφ αλλά, υπό μια έννοια, είναι το τελευταίο του. Γράφτηκε από το μέγα Ρώσο όταν ήταν ακόμα φοιτητής μα πρωτοδημοσιεύτηκε το 1923 σχεδόν είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του: Είχε, μόλις, ανακαλυφθεί σε κάποια χειρόγραφα του. Παρότι πρώιμο έργο, στον «Πλατόνοφ» είναι ορατά όλα τα κυρίαρχα θεματικά μοτίβα που είχαν απασχολήσει τον Τσέχωφ στα μεταγενέστερα κείμενα του: Η ύπαρξη ενός ρωσικού κτήματος – σύμβολο της παρακμάζουσας Ρωσίας – οι ξεπεσμένοι φεουδάρχες και οι καταχρεωμένοι αριστοκράτες, οι ανερχόμενοι αγρότες, οι ανεπίδοτοι έρωτες, η πλήξη, η ανία, η πνευματική πενία, η ανάγκη για απόδραση. Κι ένας ήρωας που λειτουργεί σαν οίστρος ή σαν σημείο αναφοράς για τους υπόλοιπους.

Προοικονομώντας, για πολλούς, τον «Βυσσινόκηπο», η πλοκή του «Πλατόνοφ» τοποθετείται σε έναν αστικό κήπο, κατά την αρχή του καλοκαιριού. Η γοητευτική χήρα Άννα Πετρόβνα, οικοδέσποινα παλιών φίλων του άνδρα της και σημερινών πιστωτών της, διοργανώνει μια λαμπερή βραδιά υποδοχής της θερινής περιόδου. Το ενδιαφέρον της ομήγυρης αποσπά (δικαιωματικά) η παρουσία του νεαρού δασκάλου Πλατόνοφ, ενός διανοούμενου της εποχής, που μοιάζει να ξεσηκώνει συστηματικά τη λιμνάζουσα καθημερινότητα των ανθρώπων γύρω του μέσα από διάφορα κηρύγματα ελευθεροφροσύνης. Εκφράζοντας την αβεβαιότητα των ημερών του – η παλιά Ρωσία εξάλλου χάνεται και ο αιώνας αλλάζει με αμφίβολο μέλλον – ο Πλατόνοφ ερεθίζει τους πάντες, θαρρείς και προσπαθεί να τους ξυπνήσει από την αποβλάκωση και την απραξία. Με έναν, οριακά, σαδιστικό τρόπο, σατιρίζει τα τρωτά σημεία των άλλων αλλά αρνείται να αντιμετωπίσει τις δικά του, ώστε τελικά να δηλώνει φόβο για τη ζωή. «Τρέχω για να ξεφύγω από τον εαυτό μου, αλλά ούτε κι εγώ ξέρω που πάω» ομολογεί.

Παρά την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του, ο Πλατόνοφ ασκεί γοητεία στις γυναίκες της σύναξης. Και μολονότι παντρεμένος με την αθώα Σάσα, φλογίζεται από τον παλιό του έρωτα για τη Σοφία και συνάμα ανταποκρίνεται στο πάθος της ωραίας χήρας Άννας Πέτροβνα. Το παιχνίδι του, τελικά, αποδεικνύεται επικίνδυνο.
Ανθρώπινες αδυναμίες και ερωτικά πάθη, διαψευσμένες προσδοκίες, αναμονή για μια ευτυχία που δεν έρχεται και μια αίσθηση πως η ζωή γλιστράει και χάνεται: Όλα αυτά βασανίζουν τους, κουρασμένους – από την ίδια τους την ύπαρξη αλλά και τα γρανάζια του παράλογου κόσμου – ήρωες του Τσέχωφ.

Ο θίασος της παράστασης, όπως ανεβαίνει στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά σε σκηνοθεσία Αντόλφ Σαπίρο.

Η μετάκληση του πολύπειρου Ρώσου Αντόλφ Σαπίρο και μάλιστα με υλικό Τσέχωφ καταλήγει σε ανώμαλη απογοήτευση. Μια σκηνοθεσία που τρεκλίζει μεταξύ διεκπεραίωσης και χαμηλού δείκτη έμπνευσης, με ηθοποιούς που είτε έμειναν εξ αρχής ακαθοδήγητοι, είτε χάθηκαν στη μετάφραση. Λίγοι από αυτούς διασώζονται σε σημεία, μα δυστυχώς μια παράσταση δεν σώζεται ούτε μέσα από προσωπικές, σπαραγματικές αναλαμπές, ούτε από μια ενδιαφέρουσα σκηνογραφία – τη μοναδική απρόσβλητη αρετή του «Πλατόνοφ».

Παναγιώτα Βλαντή και Γιώργος Χριστοδούλου, Άννα Πέτροβνα και Πλατόνοφ αντίστοιχα.

Η αισθητική της σκηνογράφου – ενδυματολόγου Μαρία Τρεγκούμποβα είναι η πρώτη ενδιαφέρουσα εικόνα που παίρνουμε από την παράσταση του Πλατόνοφ. Αλλά, δυστυχώς, αποδεικνύεται και η τελευταία. Αρχικά το κατηφορικό σκηνικό – μια δήλωση της πτώσης της ρωσικής κοινωνίας, της ζωής που γλιστράει προς το ανικανοποίητο, της κοινωνίας που πέφτει σε μεγάλη κρίση. Ίσως και του ολόλευκου ρωσικού χειμώνα από τον οποίο μόλις έχουν αποδράσει οι ήρωες του έργου. Και την ίδια ώρα τα κοστούμια· κομψά, καλόγουστα, με αέρα εποχής, προσδίδουν υψηλή θεατρικότητα (ειδικά τα γυναικεία φορέματα) και λειτουργούν (και αυτά) σχολιαστικά προς την πλοκή: Στο πρώτο μέρος του έργου, ολόλευκα όταν ακόμα τα σώματα που περιβάλλουν διανύουν ημέρες αθωότητας· αλλά στο δεύτερο μέρος, ολόμαυρα όπως το υπαρξιακό έρεβος των ηρώων και η παραδοχή του Πλατόνοφ πως «είμαστε ένα τίποτα, δεκάρα δεν αξίζουμε».

Η σύνθεση ενός ετερόκλητου θιάσου και ηθοποιών διαφορετικών ποιοτήτων προκαλούν, στη γενική εικόνα της παράστασης, ένα περιβάλλον μεγάλης σύγχυσης. Υπάρχουν ηθοποιοί που προσπαθούν να υπερασπιστούν τους ρόλους τους και άλλοι που δεν καταφέρνουν ούτε να τους αφουγκραστούν, ‘βουλιάζοντας’ λες και … παρασύρονται από το επικλινές σκηνικό. Το αποτέλεσμα; Απολύτως άνισο.
Στην κατηγορία εκείνων που προσπαθούν: Ο Γιώργος Χριστοδούλου που επιφορτίζεται το ρόλο του Πλατόνοφ δίνει αρχικά κάποια σήματα κυνισμού και αλαζονείας, αλλά τελικώς δεν διεισδύει στην κατάσταση της ψυχικής ακροβασίας, του ηλεκτρισμού και της ματαίωσης του ήρωά του. Η Παναγιώτα Βλαντή στο ρόλο της χήρας Άννα Πετρόβνα μόνο προς το τέλος, όταν όλα έχουν χαθεί, φέρει μια ενδιαφέρουσα ακινησία για το πως θα διαχειριστεί το τέλμα της. Ο Όμηρος Πουλάκης δεν αποχωρίζεται καθόλου την ελαφριά φαρσική απόδοση του αφελούς Σεργκέϊ – κάτι που, εν μέρει, δικαιώνεται. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η μοναδική συνεπής ερμηνεία της παράστασης και με την απαιτούμενη εσωτερικότητα είναι της Έρρικας Μπίγιου στο ρόλο της Σοφίας.

Η Έρρικα Μπίγιου στο ρόλο της Σοφίας.

Σε συνέχεια των παραπάνω παρατηρήσεων, διαπιστώνονται προσεγγίσεις χαρακτήρων (από σκηνοθετική επιλογή, από σκηνοθετική απουσία, από ερμηνευτική δυστοκία;) που είτε καταλήγουν διεκπεραιωτικές, είτε βαδίζουν προς λάθος κατεύθυνση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της δεύτερης κατηγορίας, η ολίσθηση της Ιώβης Φραγκάτου προς το γκροτέσκο καθώς ερμηνεύει τη Μαρία Γκρέγκοβα, η μεγεθυμένη αυστηρότητα του Θανάση Ζερίτη στο ρόλο του Τιμοφέϊ Μπουγκρόφ, η μονοδιάστατη συστολή της Ειρήνης Καζάκου ως Σάσα. Από την άλλη, άχρωμες και άνευρες όλες οι ‘δεύτερες’ ανδρικές ερμηνείες: Γιώργος Ηλιόπουλος, Κώστας Φλωκατούλας, Θανάσης Βλαβιανός, Δημήτρης Καραμπέτσης, Σπύρος Ιωάννου.

Μολονότι πολύπειρος σκηνοθέτης και ιδιαίτερα ασκημένος στο σύμπαν του Αντόν Τσέχωφ, ο Ρώσος Αντόλφ Σαπίρο εμφανίζεται τουλάχιστον αμήχανος στη διαχείριση του «Πλανόνοφ». Αν ο Τσέχωφ σχολιάζει – μεταξύ άλλων – την ανία και την απραξία, η σκηνοθεσία του βυθίζεται στις ίδιες καταστάσεις. Η ανάγνωση του φαντάζει ξεπερασμένη και ακαδημαϊκή. Οι διαρκείς υφολογικές μετατοπίσεις του έργου από την κωμωδία στο δράμα μένουν αναξιοποίητες, παραδίδοντας μας ένα θολό, αναποφάσιστο τοπίο που σίγουρα δυσκόλεψε και τους πρωταγωνιστές του να βρουν τη θέση τους εντός του. Η καθαυτή καθοδήγηση των ηθοποιών (αν κρίνουμε από το σύνολο τους) αποδεικνύεται επιδερμική. Ακόμα και σε επίπεδο ατμόσφαιρας μιλώντας, δεν θα θυμόμαστε ούτε μια εικόνα αυτού του «Πλατόνοφ». Αν όλα, ανεξαιρέτως, τα έργα του Τσέχωφ, ακόμα και μέσα στη θεατρική σύμβαση, αναβλύζουν ζωή, ο εν λόγω «Πλατόνοφ» μοιάζει απολύτως συμβατικός.

Χλιαρός, άνευρος Τσέχωφ κι ας έρχεται από τα χέρια ενός έμπειρου Ρώσου σκηνοθέτη. Δηλαδή, μια χαμένη ευκαιρία.