Συν & Πλην: «Ονειρόδραμα» στο Εθνικό Θέατρο

Τριάντα χρόνια μετά το πρώτο του έργο – κι αφού έχει παραδώσει το υπαρξιακά περιπετειώδες «Προς Δαμασκόν» – ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ κάνει σαφή την αποστασιοποίηση του από κάθε είδος νατουραλιστικής θεατρικής γραφής· μολονότι ήταν ο ίδιος ένας από τους κραταιούς διαμορφωτές του. Η νέα του κατεύθυνση πιστοποιείται από το «Ονειρόδραμα» του 1901, όπου αποπειράται να αποτυπώσει την «ασύνδετη αλλά λογική μορφή του ονείρου». Χωρίς αρχή, μέση αλλά με τέλος (σίγουρα με αυτό), ο κορυφαίος Σουηδός περιπλανιέται στα ταπεινά της ανθρώπινης φύσης σαν να μην πρόκειται για βίωμα αλλά για μια παραίσθηση που, συνειρμικά, μπλέκει με μια άλλη κι ύστερα με μια επόμενη.

«Μέτρια πλάσματα είναι οι άνθρωποι και ζουν όπως μπορούν, μέρα με μέρα. Σκόνη είναι και στη σκόνη γυρίζουν», λέει ο Στρίντμπεργκ. (μετάφραση για το Εθνικό Θέατρο: Γιώργος Δεπάστας). Ήρωες του, άνθρωποι καθημερινοί κι ανώνυμοι – ένας τζαμάς, ένας δικηγόρος, ένας αξιωματικός, ένας γιατρός, εργάτες του κάρβουνου, μια θυρωρός, ένας αφισοκολλητής, ένας συνταξιούχος, ένας δάσκαλος, ένας τραγουδιστής, μερικοί υποψήφιοι διδάκτωρες – συναναστρέφονται χωρίς ειρμό – ως κομμάτια του ψηφιδωτού που λέγεται ανθρώπινη κατάσταση. Καθώς η κόρη του Θεού έχει πλησιάσει τα γήινα και τους παρακολουθεί, αποκαλύπτονται πτυχές και ποιότητες του θνητού βίου: Η πληγή του χαμένου του έρωτα, το βάρος της μοναξιάς, η επαγγελματική και ηθική ματαίωση, η φιλοδοξία που μένει σε εκκρεμότητα, η ταξική αδικία. «Τους λυπάμαι τους ανθρώπους», ψιθυρίζει κάθε τόσο η κόρη του Θεού, συγκατανεύοντας στον κοινό, για όλους, τόπο: Τη δυστυχία και τη θλίψη που, μοιραία, κορυφώνονται στη νομοτέλεια: Στο Θάνατο. Να λοιπόν, το τέλος ενός έργου που συχνά δεν βγάζει νόημα, όπως και η ίδια η ζωή.

Για τον Στρίντμπεργκ δεν υπάρχει τόπος, χρόνος και θεατρικός χαρακτήρας – με την τυπική έννοια. Όλες αυτές οι απαντήσεις σε ένα ρεαλιστικό θεατρικό έργο εδώ γίνονται ερωτήσεις· μια ρευστή και διαρκώς ανανεούμενη συνθήκη που παραπέμπει στο μεταφυσικό στοιχείο ή στον ενδιάμεσο χώρο του, το όνειρο. Τα πρόσωπα κυοφορούν το ένα το άλλο – μήπως τελικά είναι ένα και μόνο πρόσωπο που ονειρεύεται; Αντίστοιχα και οι τόποι εξέλιξης του (ονειρο)δράματος μεταμορφώνονται ολοένα με παραμυθιακή χάρη. Μια ψυχαναλυτική σύνθεση αποτυπωμένη σε λυρικό, ποιητικό τόνο, με μικρές σατιρικές παύσεις. Μια πρόταση δραματουργίας η οποία – θα έλεγε κανείς – πως αποτέλεσε το εναρκτήριο λάκτισμα για το Θέατρο του Παραλόγου με την ίδια ακρίβεια που, χρόνια αργότερα, θα όριζε ο Ευγένιος Ιονέσκο: «Όλα είναι πραγματικά και μη, δυνατά και αδύνατα, σοβαρά και γελοία».

Από τη σκηνή με το επεισόδιο του “Τυφλού”.

Η διανοητική και ψυχική περιπέτεια του ανθρώπου με όρους ονείρου: Το στριφνό, αινιγματικό και άκρως φιλοσοφικό έργο από την εποχή συγγραφικής ωριμότητας του Αυγούστου Στρίντμπεργκ – μια καθαυτή τολμηρή επιλογή έργου – αναπαρίσταται μετά από την εξαντλητική μελέτη στη φόρμα της χορικότητας. Η Γεωργία Μαυραγάνη αποδεικνύει, για μια ακόμα φορά, την ευχέρεια της να δημιουργεί παραγωγικές μορφές θεατρικής συλλογικότητας και να καθοδηγεί ερμηνείες στο βάθος και τη συγκίνηση του λόγου. Εμμένει, ωστόσο, στην εικαστική λιτότητα· μια επιλογή που εδώ κοστίζει στην εξωστρέφεια, ενδεχομένως και στην πρόσληψη σημείων του κειμένου.

Την παράσταση σκηνοθετεί η Γεωργία Μαυραγάνη.

Έχοντας παρακολουθήσει τις σκηνοθετικές της εργασίες μέσα στα χρόνια, η Γεωργία Μαυραγάνη έχει συνδεθεί στενά με το στοιχείο της χορικότητας. Με άξονα τη συνεκφώνηση, την πολυφωνική ή και διαδοχική αφήγηση, η σκηνοθέτις αναγνωρίζει στην 17μελή ομάδα του θιάσου τη δυνατότητα ενός, ποιητικά, παλλόμενου ηχείου. Δουλεύοντας στην εντέλεια το λόγο – την τονικότητα, το βάθος και την ένταση εκφοράς του – δημιουργεί, όντως, ένα περιβάλλον ονειρικής παραδοξότητας. Ο συγγραφικός λόγος αντηχεί, όπως οι φωνές στο κεφάλι εκείνου που ονειρεύεται και αυτή είναι η πιο γόνιμη λειτουργία που υιοθετεί η σκηνοθεσία. Η διδασκαλία της Μαυραγάνη στους ηθοποιούς της είναι πολύ αποδοτική αφού, όχι μόνο καθιερώνει μια κοινή υφολογική γραμμή ερμηνείας, αλλά και ένα στερεό ψυχικό τοπίο. Στο τελευταίο σημείο φωλιάζει και η συγκίνηση της παράστασης με αποκορύφωμα τη σκηνή του φινάλε.

Σ’ ένα, ηλικιακά, ετερόκλητο σχήμα δεν είναι εύκολο να παραχθεί μια τέτοια σκηνική αρμονία, όπως αυτή που εισπράττουμε από την ομάδα του «Ονειροδράματος». Πολύ, περισσότερο και λιγότερο έμπειροι ηθοποιοί αποδεικνύονται εξίσου διαθέσιμοι για να δημιουργήσουν ερμηνευτικά και κινησιολογικά ένα σώμα που, άλλοτε διαρρηγνύεται, κι άλλοτε επανασυνδέεται σαν αλυσίδα κυττάρων. Και παρότι δεν προκρίνονται ιδιαίτερα κάποιοι ηθοποιοί, οι λέξεις που κανείς συνδυάζει πιο έντονα με πρόσωπα έρχονται από τους Αλίκη Αλεξανδράκη, Μαρία Τσιμά, Βασίλη Καραμπούλα, Θανάση Δόβρη, Παναγιώτη Παναγόπουλο και από τους νεότερους Ασημίνα Αναστασοπούλου, Κορίνα – Άννα Γκουγκουλή, Μελίνα Κοτσέλου, Νίκο Μάνεση και Γιώργο Σκαρλάτο. Ειδική αναφορά στην Ελίνα Ρίζου (ως κόρη του Θεού) και τη Μαριάμ Ρουχάτζε (ως τυφλό) γιατί πλουτίζουν τον ποιητικό λόγο με υψηλό συγκινησιακό φορτίο στις δύο, ομολογουμένως, πιο δυνατές σκηνές της παράστασης.

Η έλξη και η άπωση μεταξύ των μελών της ομάδας επιτυγχάνεται και μέσα από διάφορες ενδιαφέρουσες χορογραφικές και κινησιολογικές λύσεις που προτείνει ο Ερμής Μαλκότσης. Λύσεις που συνάμα αναζωογονούν το χαμηλό παλμό της παράστασης.

Θανάσης Δόβρης, Ασημίνα Αναστασοπούλου, Ράνια Κελαϊδίτη, Παναγιώτης Παναγόπουλος, Ελίνα Ρίζου και Μαρίνα Παπούλια σε πρώτο πλάνο.

Οι ανυποψίαστοι θεατές για τη συγκεκριμένη δραματουργία του Στρίντμπεργκ – και δεν θα είναι λίγοι αφού το έργο είναι σπάνια παιζόμενο – θα έρθουν σίγουρα αντιμέτωποι με στιγμές όπου το κείμενο θα φαντάζει αινιγματικό, αν όχι ακατανόητο, στ’ αυτιά τους. Αυτή είναι, μάλλον, η σοβαρότερη σκηνοθετική αδυναμία: Να μην καταφέρνει να ξεκλειδώσει πάντα την εγγενή εσωστρέφεια του κειμένου, αλλά να επαφίεται στην ελπίδα πως το κοινό θα ενδώσει στη γοητεία της ποίησης.

Η φαντασία του ονείρου, ειδικά με τον πληθωρικό τρόπο που την καταγράφει ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ στο έργο του, δεν βρίσκει την αναλογία της στα σκηνικά (κυρίως) και στα κοστούμια της παράστασης. Η σκηνογραφία της Άρτεμις Φλέσσα και η ενδυματολογία της Λίλυς Κυριλή αρκούνται στα απολύτως στοιχειώδη. Κι έτσι αντί να έρθουμε οπτικά αντιμέτωποι με τους διαρκώς εναλλασσόμενους σκηνικούς χώρους που αναφέρονται στο κείμενο, αρκούμαστε στους γυμνούς μηχανισμούς της κεντρικής σκηνής Τσίλερ – οι οποίοι και αποστειρώνουν τα ερεθίσματα μας προς το παραμύθι και το όνειρο. Μοναδική εξαίρεση στην τόνωση της παραστατικής εικονοποιίας αποτελούν οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί από την Χριστίνα Θανάσουλα.

Η περιπέτεια της ανθρώπινης κατάστασης σε μια γοητευτική αλλά και εσωστρεφή σκηνική αποτύπωση.