Πώς η ιστορία του μοναχικού Χρήστου από τους Αρκιούς συγκίνησε την Τζούλια Αμάτι;

Γαλαζοπράσινα νερά, παρθένα φύση, ένας “χαμένος παράδεισος” που σε προτρέπει να συνδεθείς με την ψυχή σου. Αυτές είναι οι αναμνήσεις της Ιταλίδας σκηνοθέτριας Τζούλια Αμάτι από τους Αρκιούς, το πανέμορφο αλλά απομακρυσμένο νησί του Αιγαίου όπου ως παιδί περνούσε τα καλοκαίρια μαζί με τον ναυτικό πατέρα της. Εκεί που έμελλε να επιστρέψει χρόνια αργότερα, ούσα ενήλικη πια, πραγματοποιώντας μια άτυπη σύνδεση ανάμεσα σε εκείνη την “ευλογημένη”, όπως την χαρακτηρίζει η ίδια, περίοδο των θαλάσσιων εξερευνήσεων και της παιδικής της ζωντάνιας με την διαδρομή και τις ανησυχίες της ως καλλιτέχνιδα.

Στους Αρκιούς, η Τζούλια Αμάτι θα ανακαλύψει την ιστορία του Χρήστου, μοναδικού μαθητή του δημοτικού σχολείου του νησιού. Μια ιστορία που την άγγιξε βαθιά όπως και η συνειδητοποίηση πως ο Χρήστος ήταν πάντα μόνος, χωρίς φίλους, μεγαλωμένος μέσα σε ένα περιβάλλον αποτελούμενο αποκλειστικά από ενήλικες, με ένα αβέβαιο μέλλον το οποίο αργά ή γρήγορα θα τον έφερνε αντιμέτωπο με ένα μεγάλο δίλημμα: Να συνεχίσει την εκπαίδευση του μακριά από το νησί -απόφαση που ενείχε δυσβάσταχτο οικονομικό κόστος για την οικογένεια του- ή να σταματήσει το σχολείο και να γίνει βοσκός στα χνάρια του πατέρα του; Συνοδοιπόρος του, σε αυτόν τον αγώνα, η δασκάλα του Μαρία Τσιαλέρα η οποία υπήρξε αποφασισμένη να βρει λύση ώστε ο μικρός μαθητής της να συνέχιζε στο Γυμνάσιο.

Αυτή την ξεχωριστή ιστορία σθένους και ανθεκτικότητας κάτω από αντίξοες συνθήκες αποφάσισε να αφηγηθεί η Τζούλια Αμάτι με το ντοκιμαντέρ της «Χρήστος, το τελευταίο παιδί». Η ταινία, μια συμπαραγωγή Ιταλίας, Γαλλίας και Ελλάδας που έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στο τμήμα Giornate degli Autori του Φεστιβάλ Βενετίας και απέσπασε τα βραβεία FIPRESCI, ΕΡΤ και Νεότητας των Φοιτητών Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, πραγματοποιεί σειρά προβολών στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες από τις 21 Απριλίου.

Χαρακτηριστικό της φιλμογραφίας της Αμάτι είναι η ανάδειξη μειονοτικών – υπο-εκπροσωπούμενων φωνών καθώς και εκείνων των ιστοριών που έχουν τη δύναμη μέσα από το διαφορετικό πρίσμα των βιωμένων πραγματικοτήτων να επιβεβαιώσουν έναν κοινό πυρήνα οικουμενικών αξιών. Μια τέτοια υπήρξε και η περίπτωση του Χρήστου, “του τελευταίου παιδιού” των Αρκιών, η οποία για την ίδια τη σκηνοθέτρια αντιπροσωπεύει τη στιγμή κατά την οποία κάθε παιδί σε αυτόν τον κόσμο βγαίνει, για πρώτη φορά στη ζωή του, από τη ζώνη άνεσης του. Μια στιγμή “ακραίας μοναξιάς” όπως την περιγράφει. Ενώ, παράλληλα, αποτελεί περίτρανη απόδειξη της ικανότητας του κάθε ενός από εμάς, ξεπερνώντας τα όρια του, να αγγίξει τα όνειρα του.

Με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας «Χρήστος, το τελευταίο παιδί» στους κινηματογράφους, η σκηνοθέτρια Τζούλια Αμάτι μίλησε για μια συγκινητική ιστορία που αξίζει να ειπωθεί και την τεράστια ηθική ευθύνη του κινηματογραφικού δημιουργού απέναντι στη διαφύλαξη της αλήθειας.

Ο Χρήστος με τη δασκάλα του Μαρία Τσιαλέρα

Οι «ρίζες» της συγκεκριμένης ταινίας μπορούν να αναζητηθούν στην παιδική μου ηλικία. Ο πατέρας μου υπήρξε παθιασμένος ναυτικός και κάθε χρόνο περνούσαμε αρκετές εβδομάδες στις ελληνικές θάλασσες. Οι Αρκιοί έγιναν το αγαπημένο νησί της καρδιάς μας. Όταν πέθανε ο πατέρας μου, ένιωσα πως έπρεπε να επιστρέψω εκεί. Πήγα με μια Αμερικανίδα φίλη μου, μια δημοσιογράφο που ζει στην Αθήνα, η οποία, δύο χρόνια αργότερα, μου έστειλε ένα άρθρο που είχε βρει για τη δασκάλα του νησιού, τη Μαρία, και τον μαθητή της, τον Χρήστο. Μαθαίνοντας πως στο νησί είχε μείνει μόνο ένα παιδί, ένιωσα την επιθυμία να το συναντήσω. Όταν τον είδα, συνδέθηκα αμέσως μαζί του και συγκινήθηκα από την ιδέα ότι ο Χρήστος ήταν πάντα μόνος. Τι σημαίνει να είσαι εντελώς μόνος, να μεγαλώνεις χωρίς κανέναν φίλο και σε έναν περιβάλλον αποκλειστικά με ενήλικες; Αυτή η ακραία συνθήκη μου κέντρισε το ενδιαφέρον και υπήρξε ένα από τα κύρια θέματα στα οποία επικεντρώθηκα.

Συγκινήθηκα από την ιδέα ότι ο Χρήστος ήταν πάντα μόνος. Τι σημαίνει να μεγαλώνεις χωρίς κανέναν φίλο και σε έναν περιβάλλον αποκλειστικά με ενήλικες;

Το δικαίωμα στην εκπαίδευση αποτελεί παγκόσμια υπόθεση και το είδος της γνώσης που αποκτάται στην Ευρώπη αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα για την ανάπτυξη των ατόμων και των κοινωνιών. Ενώ η εντατικοποίηση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης μειώνει την παγκόσμια φτώχεια, διευρύνει επίσης τις ανισότητες μεταξύ των χωρών. Τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν μεγάλη ευθύνη, διότι μπορούν να κάνουν τη διαφορά ή να συμβάλουν σε αυτές τις ανισότητες αγνοώντας τις εκπαιδευτικές ανάγκες των μαθητών που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση και συγκεντρώνοντας τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες καθιστώντας την εκπαίδευση υψηλής ποιότητας είδος πολυτελείας. Η πολιτισμική ποικιλομορφία είναι η μεγαλύτερη πηγή δημιουργικότητας, διότι συνεπάγεται διαφορετικούς τρόπους θεώρησης του κόσμου και παρέχει διαφορετικές προσεγγίσεις για την επίλυση προβλημάτων: με το «Χρήστος, το τελευταίο παιδί» θέλαμε να δείξουμε πόσο κρίσιμο είναι να αναγνωρίσουμε το διαφορετικό πρίσμα των βιωμένων πραγματικοτήτων, επιβεβαιώνοντας παράλληλα έναν κοινό πυρήνα οικουμενικών αξιών. Βρισκόμαστε στην Ελλάδα, το λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού και η ιστορία του Χρήστου μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό μάθημα για τους μαθητές ολόκληρης της ευρωπαϊκής ηπείρου. Τα παιδιά από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες περιβάλλονται συνεχώς από φίλους, είναι υπερ-συνδεδεμένα, δεν μένουν ποτέ μόνα τους, αλλά, όπως γνωρίζει κάθε παιδί στον κόσμο, η στιγμή κατά την οποία πρέπει να βγεις από τη ζώνη άνεσής σου, για πρώτη φορά στη ζωή σου, είναι μια στιγμή ακραίας μοναξιάς, μια στιγμή που μπορεί να σε κάνει να νιώσεις ακριβώς όπως ο Χρήστος, το νεαρό αγόρι που αφήνει πίσω του την παιδική του ηλικία.

Όταν πήρα την απόφαση να ξεκινήσω την περιπέτεια αυτής της ταινίας, πήγα στους Αρκιούς για να εξερευνήσω την τοποθεσία και να μιλήσω με τους κατοίκους, εξηγώντας τους τι είχα στο μυαλό μου. Τους πήρα επίσης συνεντεύξεις για να καταλάβω την οπτική τους γωνία και τα συναισθήματά τους. Η γήρανση του πληθυσμού του νησιού αποτελούσε πραγματική ανησυχία γι’ αυτούς και ορισμένοι μου εκμυστηρεύτηκαν ότι είδαν την ταινία ως έκφραση της ανησυχίας τους αυτής.  Ορισμένοι κάτοικοι λυπούνταν επίσης που δεν μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Ο Χρήστος είναι ο πρώτος στην ιστορία του νησιού που είχε την ευκαιρία να ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση. Κατά τη διάρκεια της ίδιας επιτόπιας έρευνας ζήτησα από τους κατοίκους την άδεια να τραβήξω ένα φωτογραφικό τους πορτρέτο. Επέστρεψα στο νησί λίγους μήνες αργότερα με εκτυπώσεις των πορτραίτων σε μεγάλο μέγεθος, τις οποίες έδωσα σε κάθε έναν από αυτούς . Ήταν σημαντικό για μένα να πλαισιώσω την αρχή αυτής της πορείας με μια προοπτική αμοιβαίας ανταλλαγής και όχι μονόπλευρης. Ήταν ένα αποφασιστικό βήμα προς τη δημιουργία ενός σταθερού δεσμού εμπιστοσύνης με τον καθένα από αυτούς. Στις δύο προηγούμενες ταινίες μου, που γυρίστηκαν σε τεταμένα πλαίσια, στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη, την Αιθιοπία και την Τζαμάικα, αυτού του είδους η συνεργασία ήταν η βασική προϋπόθεση που μου επέτρεψε να αφηγηθώ αληθινές ιστορίες από την οπτική γωνία εκείνων που τις βίωσαν.

Οι Αρκιοί αντιπροσώπευαν για εμένα τον χαμένο παράδεισο. Δεν υπήρχαν περισπασμοί, ούτε κάποιο είδος ψυχαγωγίας. Μόνο η φύση. Πρόκειται για ένα μέρος όπου πραγματικά έχεις την ευκαιρία να συνδεθείς με την ψυχή σου

Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν η αλληλεπίδραση με τον πατέρα του Χρήστου. Ο Μιχάλης με υποδέχτηκε με μεγάλη ζεστασιά στην αρχή των γυρισμάτων και πάντα με γοήτευε ο χαρακτήρας του. Είναι ένας άνθρωπος με σταθερές αρχές, που αγαπάει τα παιδιά του, αλλά δρα μέσα σε μια πατριαρχική κοινωνική δομή όπου αποφασίζει τα πάντα μόνος του. Μερικές φορές ήταν πρόκληση γι’ αυτόν να καταλάβει τι κάναμε και να δεχτεί ότι η δημιουργία της ταινίας ήταν μια αργή και επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Κάναμε γυρίσματα για ένα χρόνο, επιστρέφοντας στο νησί σχεδόν κάθε μήνα, οπότε ήταν μια πολύ απαιτητική εμπειρία για όλους μας. Με τον Μιχάλη μιλούσαμε συχνά και αναζητήσαμε τον καλύτερο τρόπο να προχωρήσουμε, σεβόμενοι τις ανάγκες όλων.

Οι αναμνήσεις των καλοκαιρινών διακοπών νομίζω ότι είναι, για τον καθένα από εμάς, από τις πιο δυνατές και ξεχωριστές της παιδικής ηλικίας. Οι Αρκιοί αντιπροσώπευαν για εμένα τον χαμένο παράδεισο. Δεν υπήρχαν περισπασμοί, ούτε κάποιο είδος ψυχαγωγίας. Μόνο η φύση, Πρόκειται για ένα μέρος όπου πραγματικά έχεις την ευκαιρία να συνδεθείς με την ψυχή σου και αισθάνομαι πολύ τυχερή που βρέθηκα εκεί όταν ήμουν πολύ νέα. Είναι ο τόπος των παιδικών μου αναμνήσεων. Ένας άντρας που χτυπάει το χταπόδι, ο πατέρας μου να πίνει ούζο στην ταβέρνα, οι τέλειες παραλίες με τα γαλαζοπράσινα νερά, παντού κατσίκες, περισσότερες από ότι οι άνθρωποι. Και λίγο πολύ η εικόνα και το πνεύμα των Αρκιών παραμένουν ίδια σήμερα, αν και ειδικά προς το τέλος των γυρισμάτων μου δόθηκε η εντύπωση πως η μοίρα του πρόκειται να αλλάξει δραστικά, καθώς κάποιος αγόρασε ένα μέρος του νησιού. Άλλωστε το ίδιο το ντοκιμαντέρ αφηγείται ένα τέλος εποχής. Την ιστορία των τελευταίων βοσκών του νησιού, αφού φαντάζομαι πως όταν ο ίδιος ο Χρήστος και ο αδερφός του γεράσουν, δεν θα υπάρξουν άλλοι βοσκοί στους Αρκιούς. Ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής και οικονομία θα εξαφανιστούν. Τώρα το ερώτημα είναι τι θα ακολουθήσει.

Αισθάνομαι μεγάλη ευγνωμοσύνη προς την Μαρία και τον Χρήστο, πρώτα απ’ όλα για τη γενναιοδωρία τους να δώσουν την ψυχή τους, μια ψυχή που αγωνίζεται, σε αυτή την ταινία και να δεσμευθούν πραγματικά για τη δημιουργία της. Και, επίσης, αισθάνομαι μεγάλη ευγνωμοσύνη για την εμπιστοσύνη που επέδειξαν σε εμένα και το έργο. Και διατηρώ την ελπίδα ότι ο καθένας από εμάς είναι ικανός να ξεπεράσει τα όριά του για να φτάσει τα όνειρά του, ιδιαίτερα αν συναντήσει κάποιον στη ζωή του που θα τον βοηθήσει να διευρύνει τους ορίζοντες του.

Νομίζω ότι κοινό στοιχείο στα έργα μου είναι πως αφορούν μια ακραία συνθήκη -και η απομόνωση είναι μια ακραία συνθήκη- και αυτό επειδή θεωρώ πως, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, τέτοιου είδους ιστορίες εμπεριέχουν κάτι το καθολικό, αρχετυπικό. Στην περίπτωση του Χρήστου πήραμε την απόφαση οποιαδήποτε ιστορικά στοιχεία να μπουν σε δεύτερο πλάνο, έτσι ώστε να δίνεται όλο και περισσότερο η εντύπωση ότι τα γεγονότα θα μπορούσαν να διαδραματίζονται σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Και αυτό είναι κάτι που πραγματικά αγαπώ σε αυτές τις μικρές, ανεξερεύνητες έως τώρα ιστορίες. Τη δύναμη τους και τη δυνατότητα να μας βοηθήσουν να αγγίξουμε, πιο άμεσα, θέματα που αφορούν την πάλη των ανθρώπων πάνω στη γη. Γίνονται το σύμβολο εκείνων των ζητημάτων που είναι απολύτως οικουμενικά.

Νομίζω πως ένας κινηματογραφικός δημιουργός πρέπει πάντα να έχει κατά νου την ηθική του ευθύνη, ιδιαίτερα όταν πρόκειται να πει την ιστορία μιας μειονότητας. Πόσο μάλλον όταν αφηγείσαι την ιστορία ενός ανήλικου παιδιού από ένα μικρό νησί. Κάτι τέτοιο δημιουργεί μια ανισορροπία στη σχέση, καθώς το είδος της επίγνωσης που μπορεί να έχεις δεν μπορεί να συγκριθεί με την επίγνωση ενός μικρού παιδιού. Σε μια τέτοια περίπτωση η ηθική ευθύνη του σκηνοθέτη αγγίζει το υψηλότερο επίπεδο. Οι άνθρωποι που δέχθηκαν να συμμετέχουν στην ταινία μας εναπόθεσαν την εμπιστοσύνη και τις ζωές τους στα χέρια μας και εμείς από την πλευρά μας έχουμε την ευθύνη να διαφυλάξουμε την αλήθεια ακόμη και όταν, φυσικά, προβάλουμε το υποκειμενικό καλλιτεχνικό μας όραμα στην ιστορία. Όμως, και πάλι, οφείλουμε να παραμένουμε πιστοί στην αλήθεια.