Οδοιπορικό: Η Σάμος και οι ορεινοί αμπελώνες της, μια ιστορία σαν το παλιό, γλυκό κρασί!

Η σελήνη, οι φάσεις της, τα μαγνητικά πεδία και η κοσμική ενέργεια μελετημένα από τα χρόνια του αστρονόμου Αρίσταρχου του Σάμιου. Οι αρχέγονες ρίζες. Τα ψηλά, καταπράσινα νεραϊδοβουνά με τις πηγές και τους καταρράκτες που φτάνουν μέχρι τη θάλασσα. Τα δροσερά σπήλαια όπου αναζητάς λίγη από τη γνώση του Πυθαγόρα, αλλά και τη Φυτώ, μια από τις δέκα Σίβυλλες του κόσμου, για να σου πει τα μελλούμενα.

Η σπηλιά που στέγαζε τη φιλοσοφική σχολή του Πυθαγόρα

Οι ορεινοί αμπελώνες χτισμένοι σε αναβαθμίδες. Οι εντυπωσιακές παλιές πέτρινες αποθήκες και τα βαρελοποιεία με τις δρύινες μυρωδιές αιώνων. Η πλούσια γη της Σάμου που για να κρατηθεί εύφορη χρειάζεται χέρια, γνώση και σκληρή δουλειά. Η φιλοξενία και η σοφία των ανθρώπων που δεν κουβαλούν μονάχα την επικούρεια παράδοση και φιλοσοφία, αλλά και νεότερα πάθη, όπως του εμφυλίου.

Στο βάθος η Ήρα με τον επιβλητικό ναό της και ο Διόνυσος, που ο μύθος θέλει να βοηθήθηκε από τους Σαμιώτες για να εξοντώσει τις Αμαζόνες και να τους χαρίζει για αντάλλαγμα τα μυστικά της αμπελοκαλλιέργειας και του κρασιού, μια παράδοση που έχει ξεκινήσει 3.000 χρόνια πριν. Και στην προοπτική ένας υπερδραστήριος οινοποιητικός Συνεταιρισμός που με εξελιγμένα μέσα αναλαμβάνει την οινοποιητική διαδικασία, συσκευάζει και προωθεί τα φημισμένα κρασιά του νησιού και τα κάνει ακόμα πιο φημισμένα, αλλά και βραβευμένα, σε όλον τον κόσμο.

Ο ΕΟΣ, ο Ενιαίος Οινοποιητικός Αγροτικός Συνεταιρισμός Σάμου, ιδρύθηκε το 1934, είναι συνεπώς ένας από τους παλαιότερους συνεταιρισμούς της χώρας, αλλά κι ένα από τα 10 μεγαλύτερα οινοποιεία της. Μέλη του είναι 1500 οινοπαραγωγοί καλλιεργητές – η ισχύς εν τη ενώσει, δηλαδή.

Στο νησί καλλιεργούνται γύρω στα 14.000 στρέμματα. Όπου κι αν στρέψεις το βλέμμα σου, από βουνοπλαγιές και περίγυρους ξωκλησιών μέχρι αυλές σπιτιών βλέπεις μικρά και μεγάλα καταπράσινα αμπέλια που περιμένουν τον τρύγο, σε μια παραγωγή λευκού μοσχάτου, ένα μικρόρωγο σταφύλι που έφτασε στη Σάμο από τις παρακαυκάσιες περιοχές, τους Πέρσες και τους Φοίνικες και καλύπτει το 98% της παραγωγής σε δεκάδες διαφορετικές εκδοχές.

Το ταξίδι στη Σάμο δεν θα μπορούσε να μην ξεκινήσει από μια επίσκεψη στη Μάνα Γη. Στο μέρος δηλαδή όπου συγκεντρώθηκε στην αρχαιότητα μια κοινότητα ανθρώπων, γύρω από ένα δέντρο και μια πηγή με ζωογόνο νερό και πρόσφεραν τα προϊόντα τους στη Μεγάλη Μάνα Γη. Το μέρος που σιγά σιγά σκαλίστηκε, σκεπάστηκε, κι έγινε ένας ναός αφιερωμένος στην Ήρα, ύψους 25 μέτρων, το Ηραίον, 100 χρόνια παλιότερος και δύο φορές μεγαλύτερος από τον Παρθενώνα, με 155 κολόνες και την Ιερά Οδό των 6 χιλιομέτρων με τα 6 χιλιάδες αγάλματα. Γιατί ο τύραννος Πολυκράτης τον 6^ο αιώνα, όπως και πολλά νεότερα και σύγχρονα τυραννικά καθεστώτα, πάντα χρησιμοποιούν την αρχιτεκτονική για να εντυπωσιάζουν και μάλιστα τη μεγαλόπρεπη αρχιτεκτονική που θυμίζει στον άνθρωπο πόσο μικρός και αδύναμος είναι…

Πρώτη μέρα άφιξης στη Σάμο λοιπόν και ο ήλιος καίει. Αλλά αυτό δε μας εμποδίζει να πάμε στο χωριό Πύργος, που το κατοίκησαν Μανιάτες από τον Πύργο Διρού όταν γύρω στο 1560, μετά την ερήμωση του νησιού λόγω πειρατών, δόθηκαν κίνητρα για να εποικιστεί από την κεντρική Ελλάδα. Με μια σύντομη στάση για καφέ στο παραδοσιακό καφέ-ψησταριά του χωριού, ανεβαίνουμε στο χωματόδρομο για την περιοχή Μουζάκια μέσα από πεύκα και φτέρες και φτάνουμε στα αρχέγονα εδάφη σε υψόμετρο 750 μ στις νοτιοδυτικές παρυφές του όρους Άμπελος.

Οι αμπελώνες εκεί είναι αυτόριζοι και προφυλλοξηρικοί. Έτσι λένε οι Σαμιώτες τους αμπελώνες που προϋπήρχαν και επέζησαν της φυλλοξήρας που ήρθε μαζί με τους Άγγλους περιηγητές του 1890 και κατέστρεψε τις καλλιέργειες. Εδώ η αλληλουχία γενεών αμπελουργίας χάνεται στα βάθη του χρόνου και ο ΕΟΣ τιμά κάθε χρόνο μια οικογένεια αμπελουργών αυτών των υπέργηρων αμπελώνων με την ετικέτα «Αρχέγονα εδάφη».

Στους αμπελώνες Τσακμακιού με αυτόριζα δέντρα 150-200 ετών, συναντάμε δύο νέα παιδιά, την Ελένη Πατμίου και τον Γιάννη Μοσχονά, που επέλεξαν να συνεχίσουν την παράδοση των οικογενειών τους και τον τρόπο που μεγάλωσαν και οι ίδιοι. «Ευλογημένα χέρια, καταραμένα στόματα» έλεγαν οι παππούδες μας, μου λέει ο Γιάννης, που θυμάται το δικό του παππού να βουτάει το ψωμί του στο ποτήρι με το λιαστό κρασί για πρωινό πριν τη δουλειά. Τα αμπέλια των παιδιών είναι χωρισμένα σε αναβαθμίδες, στενόμακρες λωρίδες γης χωρισμένες με ξερολιθιές για εξοικονόμηση χώρου και συγκράτηση του νερού και του εδάφους.

Γιάννης Μοσχονάς και Ελένη Πατμίου στα Αρχέγονα Εδάφη

Η δουλειά γίνεται χειρωνακτικά βγάζοντας περίπου 15 τόνους σταφύλι ετησίως, οι οποίοι, όπως η κάθε παραγωγή, συλλέγονται από τον ΕΟΣ για να πάρουν το δρόμο της οινοποιίας. Οι καιρικές συνθήκες είναι όλο και πιο δύσκολες, οι εποχές έχουν εκλείψει και η ζέστη, οι λιγοστές βροχές ή το χαλάζι μες στην άνοιξη, σίγουρα δεν βοηθούν, για να μην αναφέρουμε και τη μετατόπιση του νησιού από το σεισμό, που έχει επηρεάσει τις πηγές.

Τίτος Φραντζής, Εμπορικός Διευθυντής ΕΟΣ

Σκέφτομαι πόσο διαφορετική είναι η ζωή αυτού του νέου ζευγαριού που προσπαθούν να επεκτείνουν τις καλλιέργειες αγοράζοντας γειτονικά εδάφη, που μας κερνάνε σπιτικές παραδοσιακές τηγανίτες με μυζήθρα και τη φημισμένη σούμα Σάμου, που το μεσημέρι μας συνοδεύουν με χαρά στην παραλία Βοτσαλάκια και στον θρυλικό Nick the Greek με τα φρέσκα πεντανόστιμα ψαρικά, αλλά την επόμενη θα ξυπνήσουν αξημέρωτα για να δουλέψουν στα αμπέλια, κάποιες φορές συνοδευόμενοι από το μικρό τους γιό.

Ο Nick the Greek στα Βοτσαλάκια

Ελπίζω να ακούν οι δήμοι και οι αρμόδιες Περιφέρειες. Χρειάζονται υποστήριξη αυτά τα παιδιά για να εξελιχθούν, να καταρτιστούν, να μείνουν και να αναπτυχθούν στον τόπο τους, να τον καλλιεργήσουν, να δώσουν και να πάρουν απ’ αυτόν, να μην τον αφήσουν να ερημώσει. Η γήρανση του πληθυσμού είναι άλλωστε ο μεγαλύτερος εχθρός της αμπελουργίας στην Ελλάδα, όπως μας λέει ο Τίτος Φραντζής, ο αεικίνητος, ικανότατος εμπορικός διευθυντής του ΕΟΣ, που μας συνοδεύει στις περιηγήσεις μας.

Παραδοσιακές τηγανίτες

Η δεύτερη μέρα είναι αφιερωμένη στην οινογνωσία και στην οινογευσία. Ξεκινάμε με μια πολύ κατατοπιστική επίσκεψη στο Μουσείο Σαμιακού Οίνου του ΕΟΣ, που άνοιξε το 2005 σε ένα βαρελοποιείο του 18^ου αιώνα. Ο ΕΟΣ είχε 100 βαρελάδες, μια τέχνη συγγενική με αυτήν των καραβομαραγκών που δουλεύουν τον δρυ.

Τα βαρέλια που συναντάμε στην είσοδο είναι τεράστια, χωρούν 80 τόνους και πραγματικά προκαλούν δέος, πιο μέσα όμως συνεχίζουμε με τα «μικρότερα» βαρέλια, τα δρύινα, τα ανοξείδωτα, τα γαλλικά «αυγά», τα παλιά μηχανήματα οινοποιίας, το «θησαυροφυλάκιο» με τις 3 χιλιάδες φιάλες από το 1934 – 1950. Καθισμένοι σε ένα βαρελοσαλονάκι μαθαίνουμε κάποια βασικά πράγματα για τις τεχνικές της οινοποιίας και για τα μυστικά του κρασιού.

Φιάλες κρασιών 1934-1950

Τη φρεσκάδα του λευκού και τις μακρόχρονες παλαιώσεις του γλυκού κρασιού, τη διακοπή της ζύμωσης για να παραχθεί το γλυκό κρασί, το orange wine – το λευκό δηλαδή κρασί που συμπεριφέρεται ως κόκκινο, τα φιλτραρίσματα του οίνου για διαύγεια και την οινολάσπη με οργανικά και ανόργανα στοιχεία που απομένει και βρίσκει τη χρήση της σε καλλυντικά. Ή το Vin De Mes, το παλιό Vin Doux, το γλυκό κρασί που οι καθολικοί μοναχοί που πήγαν το 1845 στη Σάμο, εξήγαγαν στο κέντρο του καθολικισμού, την Αυστρία.

Μουσείο Σαμιακού Οίνου, ΕΟΣ

Ο ΕΟΣ ιδρύθηκε το 1934, έβγαλε το πρώτο του κρασί το 1935 και αμέσως μετά ξεκίνησε τις εξαγωγές. Πλέον το γλυκό Samos Grand Cru είναι το δημοφιλέστερο στη Γαλλία με πώληση 2.700.000 φιάλες κι αυτό είναι μια εξίσου μεγάλη επιβράβευση της ποιότητας, όπως είναι και τα πάνω από 900 διεθνή βραβεία, ανάμεσά τους και τα 14 χρυσά και μεγάλα χρυσά μετάλλια που έχουν λάβει τα κρασιά του συνεταιρισμού μόλις στο πρώτο εξάμηνο του 2024.

Γαλλικά “αυγά”

Τώρα ο ΕΟΣ έχει επενδύσει 1,5 εκ. ευρώ σε παλιά αποθήκη, όπου ετοιμάζεται να ανοίξει σύντομα Αποσταγματοποιείο για την πρώτη οργανωμένη παραγωγή τσίπουρου Σάμου. Πώς θα λέγεται; Πώς αλλιώς: Τρίγωνο, εμπνευσμένο από τη θεωρία του Πυθαγόρα.

Η βόλτα μας συνεχίζει με μια μοναδική εμπειρία. Την ανάβαση στο βουνό στα 600 μέτρα για να συναντήσουμε έναν από τους βιοδυναμικούς καλλιεργητές του νησιού. Οι «άθικτοι οίνοι» του νησιού είναι ο Ερημίτης, ο Προφήτης και ο Βουνίτης κι έχουν παραχθεί με ελάχιστη οινολογική παρέμβαση, είναι ζωντανά, φυσικά κρασιά, χωρίς θειώδη, στην πιο αγνή τους μορφή. Σύμφωνα με τις αρχές της βιοδυναμικής του Αυστριακού φιλοσόφου Rudolf Steiner ο καλλιεργητής φροντίζει για ένα ισορροπημένο σύστημα καλλιέργειας με το κάθε φυτικό στοιχείο να αποτελεί μέρος ενός συμπαντικού συνόλου, ενός ζωντανού οργανισμού, όπου αλληλεπιδρούν η κοσμική ακτινοβολία, τα μαγνητικά πεδία και οι ηλιακές εκλάμψεις.

Στα μέρη του Ερημίτη

Οι φάσεις της σελήνης είναι ο οδηγός και όταν είναι γεμάτη δεν γίνονται εργασίες γιατί η γη εκπνέει, ενώ όταν αδειάζει, εισπνέει. Για παράδειγμα, όταν έχουμε πανσέληνο δεν κόβονται οι βλαστοί της αμπέλου, γιατί όλοι οι χυμοί είναι διάχυτοι μέσα στο φυτό κι αυτό θα τραυματιστεί.

Ο βιοδυναμικός καλλιεργητής του Ερημίτη, κος Σταμάτης Στασινής

Μετά λοιπόν από μια μεγάλη ανάβαση με αυτοκίνητο σε χωματόδρομο, φτάνουμε στο καταπράσινο βασίλειο του «Ερημίτη», Σταμάτη Στασινή που μας δείχνει πώς προστατεύει τα φυτά με εκχυλίσματα βοτάνων όπως η τσουκνίδα ή η μέντα, τη σφήκα που αποτελεί σύμμαχο γιατί τρώει τους οργανισμούς από τα φύλλα, μας επιδεικνύει με χαρά τους σχεδόν εξωγήινους τεράστιους ζυμομύκητες από μήλα, ενώ στο κομπόστ του εκτρέφονται γαιοσκώληκες που κάνουν πολύ χρήσιμη δουλειά, καθώς δημιουργούν σήραγγες στο έδαφος κάνοντάς το ελαφρύτερο και πιο οξυγονωμένο με αποτέλεσμα το φυτό να απορροφά καλύτερα μέταλλα και ιχνοστοιχεία.

Κομπόστ με ευεργετικούς γαιοσκώληκες

«Έβλεπα τη ζημιά που γίνεται με τα χημικά και άρχισα να δοκιμάζω τα βότανα», μας είπε. «Από την εποχή του παππού μου θυμάμαι ότι ποτέ δεν μπολιαζόταν δέντρο, όταν ήταν γεμάτο το φεγγάρι. Έτσι άρχισα να εμπνέομαι και να ασχολούμαι με τη βιοδυναμική καλλιέργεια».

Ο κος Στασινής και ο ζυμομύκητας από μήλο

Ο γήινος και εκφραστικός Ερημίτης με την επίγευση του σύκου και του κυδωνιού, είναι ένα από τα πολλά κρασιά της Σάμου που δοκιμάσαμε σε μια οργιαστική πανδαισία γεύσεων σκαρφαλωμένοι στον Ορίζοντα στο χωριό Πλάτανος και βλέποντας το νησί να βρέχεται αριστερά και δεξιά και απέναντί μας το επιβλητικό όρος Κέρκη με τη σπηλιά του Πυθαγόρα.

Ορίζοντας στον Πλάτανο Σάμου

Ο Άγγελος και ο Βασίλης Σκουρφούντας που δημιούργησαν αυτό το βραβευμένο εστιατόριο πριν λίγα χρόνια θυμούνται τους εαυτούς τους από μικρά παιδιά στην οικογενειακή ταβέρνα στην Αμαλιάδα.

Άγγελος και Βασίλης Σκουρφούντας

Όχι κι ότι τώρα είναι πολύ μεγάλα παιδιά, είναι νέοι, ψαγμένοι, πολύ αγαπητοί, αναζητούν διαρκώς νέες γνώσεις κι ερεθίσματα κι έχουν έναν υπέροχο λιτό χώρο με … αεροπλανική θέα και φαγητό που επίσης σε απογειώνει. Εδώ είναι το ιδανικό μέρος για να γνωρίσουμε καλύτερα τη γκάμα των κρασιών της Σάμου σε ένα πολύ προσεγμένο Food & Wine pairing που μας έχουν ετοιμάσει, μαζί με τον δήμαρχο Δυτικής Σάμου Θεμιστοκλή Παπαθεοφάνους και την ομάδα του – που αργότερα θα μας πάει στην σαν σκηνικό πλατεία των Κουμαίικων και θα μας δώσει μια ιδέα από τα πλάνα του για εξοικονόμηση νερού, το πιο κρίσιμο θέμα των νησιών -, και μαζί με τις οινολόγους του ΕΟΣ, Στέλλα Χατζηπαναγιώτη, Μαρία Βουλαρίνου και Ευαγγελία Αργυρού, που θα μας μιλήσουν για την αγωνία του οινολόγου να αποτρέψει τη φυσική τάση του κρασιού να γίνει … ξύδι.

Ξεκινάμε με τις Ψηλές Κορφές, τη ναυαρχίδα του συνεταιρισμού, που κέρδισε πρόσφατα και το Μεγάλο Χρυσό στο Παρίσι, με την τραγανή του οξύτητα, το λεμονανθό, lime και στο βάθος τη γεύση πυρήνα ελιάς που συνοδεύεται από ένα καρπάτσιο μαγιάτικου με αρωματισμένο ελαιόλαδο και εσπεριδοειδή.

Συνεχίζουμε με το Moscato Aspro με τις φρουτώδεις γεύσεις ροδάκινου, βερίκοκου και πεπονιού που αναδεικνύεται με αστακό ταρτάρ σε κρέμα από λευκό σπαράγγι, τσίλι και τραγανό αρμυρίκι, ενώ σβήνουμε την πικάντικη μπουγιαμπέσα με μύδι, γαρίδα, ροφό, τσίλι και κρόκο Κοζάνης με ένα ημίξηρο Ροζέ Βαβέλ από τις γηγενείς ποικιλίες του νησιού με συνδυασμό μοσχάτου, Αυγουστιάτη και Φωκιανού, που μας φέρνει στη γεύση καρπούζι, λεμονανθούς και απαλά κεράσια.

Τα Αρχέγονα Εδάφη 2022 που λέγαμε παραπάνω μας θυμίζουν νυχτολούλουδα, ροδοπέταλα και γιασεμί και συνδυάζονται με γλώσσα μοσχαρίσια με κρίταμο, κάπαρη, πίκλα κρεμμυδιού και σως βιτέλο τονάτο.

Δοκιμάζουμε τους δύο ακόμα «άθικτους» οίνους, τον Προφήτη και τον Βουνίτη, orange wines, βαθιά, ευθέα και αφιλτράριστα με μακριά επίγευση. Προχωρώντας στους επιδόρπιους οίνους, στα γλυκά σαμιώτικα κρασιά, δοκιμάζουμε το VDN (Vin Doux Naturel) με γεύση από βερίκοκο, ροδάκινο και πορτοκαλοανθούς που συνδυάζεται μοναδικά με μια τάρτα αχλαδιών ποσέ με καραμελωμένα καρύδια και ροκφόρ και συνεχίζουμε με το δημοφιλές Vin Doux, το γνωστό γλυκό κρασί της Σάμου με τα αρώματα ώριμου βερίκοκου, πεπονιού, αλλά και καραμέλας βουτύρου και βέβαια με το Samos Grand Cru, το οποίο το 1955 εξαιρέθηκε από τις ποσοστώσεις στη Γαλλία, εντάχθηκε στα γαλλικά Grand Cru και κάνει εκεί τις πιο πολλές εξαγωγές.

Το Samos Nectar που με συγκίνησε πολύ, με το βαθύ, σαν καραμελωμένο χρώμα, είναι ένα κρασί λιαστό, που έχει ζυμωθεί με τον ήλιο, τα σάκχαρα, έχει παλαιωθεί σε δρύινο βαρέλι για έξι χρόνια και φέρνει στη γεύση μπαχαρικά, καβουρδισμένα καρύδια και ξηρούς καρπούς, σοκολάτα κι αποξηραμένα κυδώνια, ενώ το γκραν φινάλε έγινε με μια από τις 1.200 φιάλες του Samos 1963, μια ιστορική χρονιά που ο τρύγος της ονομάστηκε εκλεκτός, γιατί είχε μια ήπια άνοιξη, της οποίας είχε προηγηθεί ένας δύσκολος χειμώνας με χιόνια και πάγο σε όλη την Ευρώπη.

Πρόκειται για το πλέον παλαιωμένο ελληνικό γλυκό κρασί, ένας συνδυασμός του ελληνικού πολιτισμού με τη γεωργία και τη φύση με αρώματα από καβουρδισμένο καφέ, ροζ πιπέρι, μέλι, καπνό, σοκολάτα, ένα κρασί από αυτά που αξίζει να δοκιμάσει κανείς στη ζωή του.

Το ταξίδι στη Σάμο κλείνει με μια από τις πρώτες βουτιές στο Ποτάμι με τα αστραφτερά βότσαλα, τη μεγάλη διχαλωτή παραλία της Σάμου, απ’ όπου ξεκινά κανείς την ανάβαση για το φαράγγι και τους Καταρράκτες. Οργιώδης βλάστηση, κρυστάλλινα νερά ανάμεσα σε ψηλά βουνά και κάπου εκεί, ψηλά στο βουνό, είτε περπατήσεις είτε επιλέξεις τον εναλλακτικό δρόμο με το αυτοκίνητο, θα βρεθείς σε μια ‘Αρχόντισσα’ που μοιάζει να αιωρείται πάνω από το φαράγγι.

Η ταβέρνα Αρχόντισσα, ξακουστή για το παραδοσιακό γεμιστό κατσικάκι σε γάστρα σε ξυλόφουρνο και το χοιρινό κότσι μαλακό σαν λουκούμι, σε μεταφέρει σε ένα εντελώς διαφορετικό, άγριο και ταυτόχρονα πανέμορφο και φιλόξενο τοπίο – εκθαμβωτικό. Να μην το γιορτάσεις με ένα παγωμένο μπουκάλι Ψηλές Κορφές;

Για τις ξεναγήσεις στο Μουσείο Οίνου με γευσιγνωστική δομική δείτε ΕΔΩ

Για πληροφορίες σχετικά με τον ΕΟΣ Σάμου, τα σαμιώτικα κρασιά, αλλά και συνταγές για φαγητό και κοκτέιλ με κρασί δείτε ΕΔΩ