Ο Λούκας Τβαρκόβσκι μας ξεναγεί στη χώρα ελευθερίας της Respublika

Τα γηραιά πεύκα κάτω από την Εθνική οδό μας δείχνουν κατανόηση. Παρόλα αυτά, το θερμόμετρο καταγράφει 39 βαθμούς υπό σκιά. Ο ήλιος της Μαλακάσας – ειδικά μετά τις πρόσφατες massive πυρκαγιές του 2022 – είναι αμείλικτος. Όμως, το συνεργείο των τεχνικών, ηλεκτρολόγων και των κατασκευαστών της Στέγης, Ελλήνων και Λιθουανών, συνεχίζουν το εντατικό ‘χτίσιμο’ της ‘πολιτείας’ της Respublica.

Στο γρασίδι του Terra Vibe, όπου όλοι έχουμε κάποτε χορέψει άγριο rock and roll, τώρα ακούγονται σποραδικά techno and rave beats για χάρη του sound check. Ο σκηνοθέτης του εγχειρήματος, ο Πολωνός Λούκας Τβαρκόβσκι, δεν φοράει καν καπέλο. Δεν μπορεί να κρύψει την προσμονή του για την πρώτη παρουσίαση του project σε φυσικό περιβάλλον: Εκεί όπου και γεννήθηκε.

Πυρετώδεις εργασίες για το στήσιμο της πολιτείας της Respublica.

Τέσσερα χρόνια μετά την ενεργοποίηση του πειράματος σε ένα δάσος της Λιθουανίας – όπου 15 προβεβλημένοι ηθοποιοί του Εθνικού Δραματικού Θεάτρου της χώρας μπήκαν στη διαδικασία να συνυπάρξουν χωρίς να εργάζονται, δημιουργώντας μια συλλογικότητα με συγκολλητική ουσία το rave – το Respublica επιστρέφει στο δάσος.

«Είναι ένα όνειρο που γίνεται πραγματικότητα. Δεν έχει να κάνει μόνο με το ότι ξεκινήσαμε το πείραμα στο δάσος, αλλά κυρίως με το ότι ποτέ δεν μας πέρασε από το νου να βγούμε σε εξωτερικό χώρο. Κι αυτό ήταν άδικο, γιατί η αρχική ιδέα της παράστασης στηρίχτηκε στην Δημοκρατία της Paulava (την αυτοδιοίκητη αγροτική κοινότητα που αναπτύχθηκε το 18ο αιώνα στα Πολωνο-Λιθουανικά σύνορα) και στόχος μας ήταν η παράσταση θα φιλοξενηθεί στα ερείπια του παλατιού Brzostowski. Από την άλλη, η ετυμολογία του ονόματος της Λιθουανίας είναι η «γη της βροχής»· βρέχει 300 ημέρες το χρόνο. Οπότε, η παραγωγή μας απέκλεισε το σενάριο», εξηγεί ο Τβαρκόφσκι και, μάλλον, αυτός είναι ο λόγος που απολαμβάνει τον ανέφελο ουρανό της βόρειας Αττικής.

Ο Λούκας Τβαρκόβσκι με φόντο τις εγκαταστάσεις της παράστασης – εμπειρίας που παρουσιάζει η Στέγη.

Η παραγωγή έκανε πρεμιέρα σε ένα κινηματογραφικό στούντιο στη Λιθουανία και έκτοτε ταξίδεψε σε ιστορικά βιομηχανικά venues της Ευρώπης. Το σενάριο φιλοξενίας μέσα στη φύση είχε απομακρυνθεί, μέχρι τη στιγμή που, πριν δύο χρόνια, ανέλαβε την υλοποίηση του η Στέγη.

«Είναι αλήθεια πως κοιτάζοντας τώρα τις μικρές οικιακές κατασκευές μας ανάμεσα στα ξερά χόρτα και μέσα στα δέντρα φέρνουμε το εγχείρημα πίσω στο δάσος, επιστρέφουμε στη ρίζα του», σχολιάζει ενθουσιασμένος ο Λιθουανός σκηνοθέτης.

Στο σπιτάκι του New Orlean σχηματίζεται μια μικρή αγροικία.

Αυτό που ο Λούκας Τβαρκόβσκι περιγράφει ως κατασκευές είναι 12 μικρά και μεγαλύτερα spots στην ευρύτερη περιοχή της αρένας του Terra Vibe, τα οποία συνιστούν χώρους αλληλεπίδρασης μιας κοινότητας. Στο χώρο της κουζίνας, το τραπέζι είναι στρωμένο: Τα πιάτα, οι κούπες, τα μπουκάλια νερού και κρασιού είναι πάνω στο τραπέζι και τους πάγκους. Και γύρω πλαστικές καρέκλες, σήμα κατατεθέν της ελληνικής καλοκαιρινής ραστώνης.

Στο σπιτάκι του New Orlean σχηματίζεται μια μικρή αγροικία: Σαλόνι όπου στα παράθυρα κρέμονται ροζ κουρτίνες και – ναι – λευκές κουρτίνες σεμέν, μια κουζίνα υγραερίου στολισμένη με γλάστρες, μια τουαλέτα με ντους ενώ στο βάθος, το κρεβάτι είναι στρωμένο με ελαφρά καλύμματα. Και μια λούτρινη τίγρη να σε υποδέχεται στην είσοδο τα πάντα. Αν θέλεις να μπεις στη σάουνα, πρέπει προηγουμένως να περάσεις από τη ντουζιέρα που βρίσκεται έξω – για λόγους υγιεινής. Στο Spaceship, όπου δεσπόζει ένα ηχητικό κι ένα σύστημα τηλεοράσεων, φωτίζει η επιγραφή «Αlive». Άραγε η εικόνα μας, μας πείθει πως υπάρχουμε;

Μέσα στη σάουνα, όπου θα παρασταθούν σειρά από επεισόδια με τους ηθοποιούς της παράστασης.

Στο Pit Κlub τα πράγματα είναι τώρα ήρεμα, ωστόσο η μόνωση δείχνει πως εκεί θα δημιουργηθεί ένα ακόμα rave dance floor για τους ηθοποιούς εν ώρα σκηνικής δράσης. Αν πεινάσεις, θα υπάρχει για σένα το careering zone. Αν διψάσεις το bar θα σου δώσει λύσεις. Αν θελήσεις να απομακρυνθείς από την πολυκοσμία αλλά να έχεις και την πολυτέλεια να την εποπτεύσεις, θα ανέβεις στα σκαλιά του Panorama και θα ξεκουραστείς σε αναπαυτικά πουφ και καναπέδες.

Για την ώρα, οι τεράστιες οθόνες αναβοσβήνουν σε fluo χρώματα που, θα έδειχναν ακόμα πιο εντυπωσιακά, αν ο ήλιος δεν ήταν εκτυφλωτικός. Το βλέμμα σου τρέχει μέχρι τη μικρή κάθετη οθόνη προς το βουνό που αναπαριστά την εικόνα ενός καταρράκτη. Η αρχική δραματουργία είχε προβλέψει την κινούμενη εικόνα μιας φωτιάς, αλλά όταν η ομάδα ενημερώθηκε για την οικολογική καταστροφή που είχε συμβεί στην περιοχή πριν από δύο χρόνια, αποφάσισε όχι μόνο να εκπέμψει ένα άλλο, μη τραυματικό σήμα, αλλά και να το κατευνάσει.

Γενικό πλάνο της κατασκευής με προοπτική στις οθόνες προβολής.

Το φυσικό τοπίο για τον Λούκας Τβαρκόφσκι δεν ήταν μια τυχαία επιλογή, αλλά μια δραματουργική θέση. Το δάσος είναι ένας τόπος επανένωσης με τον εαυτό, από τον οποίο το καπιταλιστικό σύστημα μας έχει αποσπάσει και υπάρχουμε εντός του κατακερματισμένοι. Θυμάται τις πρώτες εβδομάδες της καλλιτεχνικής κολεκτίβας στο λιθουανικό δάσος όπου «η επιστροφή στη φύση μας έκανε να δούμε πιο καθαρά τα προβλήματα του καπιταλισμού. Αυτό ήταν πολύ έντονο για όλους μας, αφού εγκαταλείψαμε το δάσος. Εκεί είχαμε σταματήσει την επικοινωνία με τον έξω κόσμο, είχαμε κλείσει τα social media και, μετά από λίγο διάστημα, κανείς από εμάς δεν ήθελε να γυρίσει στην κανονικότητα. Όλοι αρχίσαμε να επαναξιολογούμε τη ζωή μας. Είναι αλήθεια, ότι η έξοδος από αυτό το τρελό κυνηγητό της καθημερινότητας λειτούργησε σαν μια απίστευτη εμπειρία».

Στην αρχή φυσικά, υπήρχαν αντιστάσεις. Μολονότι ο ίδιος είχε στην άκρη του μυαλού του το ενδεχόμενο μετασχηματισμού της εμπειρίας σε παράσταση, δεν ήξερε τι έπρεπε να πει στους διάσημους ηθοποιούς της Λιθουανίας (άτομα, ηλικιακά αντιπροσωπευτικά μιας κοινωνίας) στους διευθυντές της παραγωγής του Εθνικού Θεάτρου για την, σχεδόν, ολοκληρωτική απραξία της παρουσίας τους. «Δεν ήμασταν υποχρεωμένοι να κάνουμε τίποτα· απλώς να περάσουμε χρόνο μαζί και να δούμε πως θα λειτουργήσει αυτό, χωρίς να υπάρχει ιεραρχία, μέσα στις δυναμικές της ομάδας. Το ερώτημα ‘τι κάνεις με τον ελεύθερο χρόνο σου’, έγινε για εμάς πυρηνικό».

Ένα rave party το 2006 ήταν μια από τις ελάχιστες στιγμές της ζωή του Τβαρκόβσκι που έζησε τόσο ελεύθερος. “Μια όαση ελευθερίας – η οποία σε λίγο θα έχει εξαφανιστεί, αλλά θα έχει προκαλέσει ρήγμα στο σύστημα” όπως λέει.

Η απάντηση ήρθε μέσα από την καλλιέργεια μιας rave κουλτούρας σε όλα τα μέλη του team, ακόμα και σε αυτούς που δεν την αγαπούν ή δεν την γνώρισαν ποτέ, διανύοντας την τρίτη ηλικία. Περιφερόμενοι, σήμερα στο dance floor του Terra Vibe, αναρωτιέσαι αν μόνο το rave κίνημα μπορεί να σχηματίσει στέρεες συλλογικότητες. Ο Λούκας Τβαρκόβσκι απαντά: «Κατέφυγα στη rave γιατί δεν αισθάνομαι δυνατός να μιλήσω μέσα από κοινωνικές και πολιτικές ερμηνείες· προτίμησα να μιλήσω μέσα από προσωπική εμπειρία» λέει, αναφερόμενος στη συμμετοχή του σε ένα ιστορικό παράνομο rave party στα σύνορα της Τσεχίας το 2006, όπου κανείς δεν ήξερε πότε θα τελειώσει. Κατέληξαν όλοι να βρίσκονται εκεί για μια εβδομάδα, κινδυνεύοντας με σύλληψη από τον τσέχικο στρατό.

Στον υπερκαπιταλιστικό μας κόσμο είναι τόσο δύσκολο να βρεις οάσεις ελευθερίας

«Ήταν μια από τις ελάχιστες στιγμές της ζωή μου που έζησα τόσο ελεύθερος. Εκεί συνειδητοποίησα πως το rave είναι συγγενές με την έννοια της ελευθερίας. Και στον υπερκαπιταλιστικό μας κόσμο είναι τόσο δύσκολο να βρεις οάσεις ελευθερίας. Η διαφορά αυτού του κινήματος με εκείνου των Παιδιών των Λουλουδιών και του Μάη του ’68, είναι το πολιτικό διακύβευμα περνάει μέσα από τη δημιουργία μιας προσωρινής αυτόνομης ζώνης. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να κερδίσεις κάτι: Να φτιάχνεις μια όαση ελευθερίας – η οποία σε λίγο θα έχει εξαφανιστεί, αλλά θα έχει προκαλέσει ρήγμα στο σύστημα» τονίζει.

Οπτικός και ηχητικός εξοπλισμός στο Spaceship, μια από τις εγκαταστάσεις της Respublica.

Από το βράδυ της Πέμπτης 13 μέχρι τα ξημερώματα της Κυριακής 15 Ιουνίου, η Στέγη έχει ένα κάλεσμα σε αυτή τη θεατρική όσο και υπαρξιακή Disneyland. Το κοινό μπορεί να παραμείνει κοινό και να παρακολουθήσει συμβατικά τα δεκάδες δρώμενα που ανακαλούν – αναπαριστούν – ανακατασκευάζουν εκείνη την πρώτη εμπειρία στο δάσος της Λιθουανίας. Μπορεί, επίσης, να τολμήσει τη συμμετοχή στις performance που θα διαδραματίζονται και θα κινηματογραφούνται live. Μπορεί να χορέψει σαν late teenager στα χωράφια των Οινοφύτων. Μπορεί να τα κάνει όλα μαζί, μπορεί να επιλέξει τι, πως και πότε θα το δει – αλλά σίγουρα θα χάσει κεφάλαια της δράσης, αφού στο Respublica αναδομείται (και αποδομείται) μια κοινωνία με ένα σωρό μικρο-συμβάντα.

Ο Τβαρκόβσκι υπενθυμίζει πως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της δραματουργίας είναι πως παλινδρομεί μεταξύ φαντασίας, μυθοπλασίας και πραγματικότητας. «Αυτό προσφέρει μεγάλη ελευθερία γιατί δεν είσαι υποχρεωμένος να εκπροσωπήσεις τον εαυτό σου. Δεν είναι ένα πείραμα όπου πρέπει να είσαι αληθινός. Συχνά, η πραγματικότητα είναι παραπάνω αληθινή από τη μυθοπλαστική αφήγηση. Δεν θέλουμε να πούμε κάτι πραγματικό, αλλά κάτι αληθινό κάτω από τις λέξεις».

“Δεν είναι ένα πείραμα όπου πρέπει να είσαι αληθινός. Συχνά, η πραγματικότητα είναι παραπάνω αληθινή από τη μυθοπλαστική αφήγηση” εξηγεί ο σκηνοθέτης της παράστασης.

Αν και επικαλείται τη λατινική φράση «res publica» (δημόσια σφαίρα, δημόσια περιουσία) και έχει κοινή ρίζα με τη δημοκρατία (republic) το «Respublica» επιχειρεί κάτι αναρχικό: Αναθεωρεί τους κανόνες συμπεριφοράς του θεατή στη διάρκεια ενός σκηνικού συμβάντος, αφού εκείνος ορίζει τη σειρά και τους κανόνες πρόσληψης της εμπειρίας. Και μόνο ότι κανείς μπορεί για λίγο να δανειστεί την ιδιότητα του περφόρμερ και να κάτσει στο τραπέζι της κουζίνας για να φάει μαζί με τους επαγγελματίες ηθοποιούς ή να τους ακολουθήσει στη σάουνα, είναι ενδεικτικό.

Η πρόκληση αυτή ξύπνησε στον Πολωνό σκηνοθέτη μετά την πρεμιέρα του έτερου διάσημου project του, του «Lokis». Τότε η κριτική τον είχε επαινέσει με εξαίρεση τα αρνητικά σχόλια για τη δέσμευση των θεατών να παραμένουν στις θέσεις τους.

Πήραμε την απόφαση να δώσουμε στο κοινό απόλυτη ελευθερία

«Τότε σκεφτήκαμε πως ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους που το θέατρο απωθεί και πήραμε την απόφαση να δώσουμε στο κοινό απόλυτη ελευθερία. Κι εδώ έχεις όλες τις ανέσεις να κάνεις ότι θέλεις, να χαράξεις τη δική σου πορεία. Εξάλλου, δεν έχει να κάνει μόνο με την παρακολούθηση της αφήγησης, αλλά με το ίδιο το βίωμα. Η ελευθερία του θεατή δεν αφορά στην ελευθερία κίνησης και οπτικής ματιάς αλλά και στην ελευθερία της ερμηνείας. Οι θεατές μπορούν να χτίσουν πραγματικότητες που δεν αξιώνουν κάτι, αλλά θέτουν ερωτήματα. Νομίζω πως ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ έχει πει ότι ‘η πραγματική κατάσταση μπορεί να έχει στον αντίποδα μόνο μια ψευδή κατάσταση. Αλλά η βαθιά αλήθεια μπορεί να έχει στον αντίποδα της μιαν άλλη βαθιά αλήθεια’. Επομένως, μέσα στην παράσταση μπορούμε να κοιτάξουμε όσα συμβαίνουν όχι σαν αλήθεια ή ψεύδος. Θα έχουμε κάνει μια φιλοσοφική άσκηση, αρκεί να υπονομεύσουμε τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο».

Με μια από τις κάμερες κινηματογράφισης ανά χείρας.

Ο ίδιος έπραξε κάτι ανάλογο στο μερίδιο που του αναλογεί. Κατάφερε να αμφισβητήσει το σύστημα από νωρίς και να κατασκευάσει στο επαγγελματικό του πεδίο μια νησίδα ελευθερίας. Η σκηνοθεσία, λέει, είναι γι’ αυτόν μια προσωρινή αυτόνομη ζώνη. Θυμάται πως όταν ξεκίνησε να σκηνοθετεί, το 2009 οι άνθρωποι της πολωνικής σκηνής (και όχι μόνο) προσπαθούσαν να τον πιέσουν να παράγει πιο πολύ, εκτιμώντας πως αλλιώς θα εξαφανιστεί, θα μείνει εκτός αγοράς. Η προοπτική να υπογράφει το λιγότερο δύο παραστάσεις το χρόνο – ή καλύτερα τρεις και τέσσερις – του προκάλεσε ασφυξία. «Τους αγνόησα, άκουσα τον προσωπικό μου ρυθμό και ξεκίνησα να δουλεύω μόνο μια παραγωγή το χρόνο. Τα τελευταία χρόνια δοκίμασα να παραδίδω μια παράσταση ανά 8 μήνες, μια συχνότητα που μίσησα. Πλέον, θέλω να κόβω τους δεσμούς με μια παράσταση ώστε με καθαρό μυαλό να μελετώ εντατικά την επόμενη» λέει, καθώς στέκεται στον πύργο της Respublica, αυτής της τεχνητής χώρας, που επαληθεύει τα λόγια του.

Οι εγκαταστάσεις στην καρδιά του δάσους της Μαλακάσας.

Πιστεύει πως δεν είναι μόνος – απεναντίας. Το φαινόμενο παραίτησης κάποιων ανθρώπων από τον μαζοχιστικό σύγχρονο τρόπο ζωής και εργασίας υπογραμμίζει την ανάγκη της δημιουργίας μιας αυτόνομης περιοχής ελευθερίας. Στις μέρες μας, ειδικά με τα δείγματα της κλιματικής κρίσης να προλογίζουν ένα δυσοίωνο μέλλον – «οδηγούμαστε στην άβυσσο, το ξέρουμε αλλά και δεν κάνουμε τίποτα γι’ αυτό» συμπληρώνει ο Λούκας – αυξάνονται τα κύματα ανθρώπων που ρισκάρουν να επιστρέψουν στη φύση.

Η μεγάλη πρόκληση για το είδος μας, βέβαια, δεν βρίσκεται μόνο στην επανασύνδεση με τη φύση αλλά και στη διαχείριση της εισβολή της τεχνολογίας στην ανθρώπινη κατάσταση.

«Ειδικά οι νέες γενιές αναπτύσσουν μια έντονη συνειδητότητα για τη φύση. Είναι πολύ συνειδητοποιημένοι για το πόσο οι γονείς τους έχουν καταστρέψει το περιβάλλον. Γνωρίζω ανθρώπους στη Λιθουανία που έχουν εγκαταλείψει τις πόλεις για να ζήσουν στην αρμονία της εξοχής. Η μεγάλη πρόκληση για το είδος μας, βέβαια, δεν βρίσκεται μόνο στην επανασύνδεση με τη φύση αλλά και στη διαχείριση της εισβολή της τεχνολογίας στην ανθρώπινη κατάσταση. Αυτό έρχεται να ανατρέψει ξανά τη συνειδητότητα μας για την πραγματικότητα».

“Αν καταφέρεις μέσα από μια θεατρική φόρμα να υπονομεύσεις την καθημερινότητα, τις συνήθειες και τις βεβαιότητες σου, αυτό είναι ήδη αρκετό” ισχυρίζεται ο Τβαρκόβσκι.

Κι αν έξι ώρες, δέκα ή είκοσι ώρες μετά (όπως, ας πούμε, θα συμβεί το βράδυ του Σαββάτου) οι θεατές μπουν στα αυτοκίνητα τους ή στα μισθωμένα πούλμαν για να επιστρέψουν στα σπίτια τους, εκεί στην καρδιά της τσιμεντένιας πόλης και βρεθούν να βιώνουν αυτήν, την ίδια ματαίωση των πρώτων μελών του πειράματος; ΄Οταν μελαγχολικοί αρνούνταν να γυρίσουν πίσω; Μήπως το «Respublica» δίνει ένα κλειδί που δεν ανοίγει την πόρτα σε μιαν άλλη δυνατότητα; Ο Λούκας Τβαρκόβσκι επιμένει πως η ανατροπή βρίσκεται αλλού: «Αν καταφέρεις μέσα από μια θεατρική φόρμα να υπονομεύσεις την καθημερινότητα, τις συνήθειες και τις βεβαιότητες σου, αυτό είναι ήδη αρκετό. Το Respublica είναι μια κατασκευασμένη ζώνη ελευθερίας. Καμία κατασκευή δεν μπορεί να είναι αυθεντική. Ωστόσο, θα διανύσουμε μια μικρή απόσταση ανακαλώντας πράγματα που είναι αυθεντικά – παρότι κατασκευασμένα. Ξέρετε, ζούμε μόνο μια φορά, αλλά δεν έχουμε χρόνο να ζήσουμε τη ζωή μας. Συνειδητοποιούμε μόνο εκ των υστέρων ότι τη ζήσαμε. Κατανοούμε τη ζωή μας κοιτάζοντας πίσω, ενώ τη βιώνουμε μόνο πηγαίνοντας μπροστά», λέει με εντελώς φιλοσοφική διάθεση.

Ο Λιθουανός σκηνοθέτης μας καλεί σε μια υπέρβαση χαράς και φαίνεται.

΄Οσο τριγυρνάει με κέφι ανάμεσα στις κατασκευές της κουζίνας, παρατηρεί τις οθόνες, συνομιλεί με τους Πολωνούς τεχνικούς (δεν καταλαβαίνεις λέξη), στρέφει το βλέμμα στο εναπομείναν το δάσος της Μαλακάσας, αισθάνεται πως καλεί σε μια υπέρβαση. «Να είμαστε μαζί, να χορεύουμε, να είμαστε χαρούμενοι. Γιατί η χαρά μετράει».