«Δημοκρατία»: Μια έκθεση με αφορμή τα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση στην Εθνική Πινακοθήκη

Πενήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974) και τη θεμελίωση της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, της μακροβιότερης που γνώρισε ποτέ η Ελλάδα. Γενέθλιος τόπος του δημοκρατικού μας βίου η μεταπολίτευση, θα ανέμενε κανείς ότι η επίσημη πολιτεία θα την τιμούσε με τρόπο ανάλογο, όπως έκανε, π.χ., με την επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης το 2021.

Περιέργως, τίποτε παρόμοιο δεν συνέβη. Μονάχα κάποιοι από τους δημόσιους πολιτιστικούς φορείς, χάρη στην ευαισθησία και την εγρήγορση των επικεφαλής τους, ανέλαβαν να σώσουν την τιμή της πολιτείας και ενέταξαν στον προγραμματισμό τους εκδηλώσεις σχετικά με τη μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία.

Γιάννης Γαΐτης Το πουλί, 1971 Κατασκευή από ζωγραφισμένο ξύλο, 131 x 100 εκ. Συλλογή Ειρήνης Παναγοπούλου © Irene Panagopoulos Photo Credits: Θάνος Καρτσόγλου

Η νέα περιοδική έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης, με τίτλο, ακριβώς, «Δημοκρατία», που συνέλαβε και επιμελήθηκε η διευθύντριά της Συραγώ Τσιάρα και εγκαινιάζεται στις 11 Ιουλίου 2024, αποτελεί μία από αυτές τις λίγες εξαιρέσεις. Πρόκειται για μια διεθνή έκθεση, που επιχειρεί να αντιμετωπίσει συγκριτικά την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας  στις τρεις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία) που, σχεδόν ταυτόχρονα, αλλά μέσα από ολότελα διαφορετικές διαδικασίες, στα 1974-75, συμμετείχαν στο λεγόμενο «τρίτο κύμα εκδημοκρατισμού».

Παρά τον ιστορικό της χαρακτήρα, η έκθεση, μέσα από τα 140 έργα 55 καλλιτεχνών που παρουσιάζει, δεν εικονογραφεί την 50χρονη ιστορία της Μεταπολίτευσης. Αντίθετα, εστιάζει στην έννοια της δημοκρατικής διεκδίκησης στις τρεις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, στο ευρύτερο πλαίσιο των δεκαετιών του ’60 και του ’70 –αυτού που στη διεθνή βιβλιογραφία έχει ονομαστεί Long Sixties– προκειμένου να διερευνήσει συγκριτικά, για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο, την πολιτική λειτουργία της τέχνης υπό δικτατορικά καθεστώτα και τη σχέση της με τη δημοκρατία.

Κωνσταντίνος Παρθένης Κεφάλι Αθηνάς,1924 Χρωματιστά κραγιόνια και τέμπερα σε χαρτί, 36 x 33,8 εκ. Κληροδότημα Αριστοβούλης Β. Λοπρέστη @ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου Photo Credits: Σταύρος Ψηρούκης

Μέσα από αυτή τη συγκριτική ματιά, ο επισκέπτης μπορεί να αναγνωρίσει κεντρικά σημεία σύγκλισης ανάμεσα στους προβληματισμούς των καλλιτεχνών των τριών χωρών, όπως είναι η συλλογική δράση, η θεσμική κριτική, η διεκδίκηση της ορατότητας και η έμφαση στην πολιτική του σώματος. Παράλληλα, μπορεί να ανιχνεύσει κοινές πρακτικές αναπαράστασης, «τη χειρονομιακή διάσταση των υλικών, την επιστράτευση της αφαίρεσης αλλά και του κριτικού ρεαλισμού, την πολιτική της εικαστικής και της θεατρικής περφόρμανς», την ανανέωση της παράδοσης του μοντερνισμού μέσω των εγκαταστάσεων, των ready-mades, του κολάζ, του βίντεο και της ποπ- αρτ, όπως τονίζεται στο επιμελητικό κείμενο της Συραγώς Τσιάρα στον πολυσέλιδο κατάλογο της έκθεσης.

Το εκθεσιακό υλικό κατανέμεται σε τέσσερις θεματικές/εννοιολογικές ενότητες. Η πρώτη, με τίτλο «Αντιμετωπίζοντας τον εχθρό», όπου δεσπόζει το γκροτέσκο ολόσωμο πορτρέτο του Φράνκο από τον Φερνάντο Μποτέρο, εισάγει το πλαίσιο της αντιπαράθεσης: o εχθρός καταδεικνύεται, απεικονίζεται. Η «Αντίσταση», που αποτελεί τον δεύτερο άξονα, συγκροτείται στην οπτική και χωρική αντιπαράθεση με την κατασταλτική δράση, με χαρακτηριστικά έργα όπως οι συλλήψεις που απεικονίζει ο Δήμος Σκουλάκης, τα βασανιστήρια που ανακαλούν οι εγκαταστάσεις του Δημήτρη Αληθεινού ή οι αντιδικτατορικές αφίσες του Γιάννη Χαΐνη.

Alberto Solsona El arte de la Guerra, 1973 [H τέχνη του πολέμου] Aκρυλικό σε μουσαμά, 115.8 x 89 x 1.6 cm MACBA Collection. MACBA consortium. Gift of Fundación Almela-Solsona © Fundación Almela-Solsona Photo Credits: FotoGasull

Η επόμενη ενότητα αφορά την «Εξέγερση» και επικεντρώνεται στην εικονοπλαστική δυναμική του ξεσηκωμού του Νοέμβρη ’73 στο Πολυτεχνείο, όπου ξεχωρίζουν μια σειρά συνθέσεις του Γιώργου Ιωάννου, που εκμεταλλεύονται τη γλώσσα των κόμικς και της ποπ αρτ προκειμένου να μιλήσουν, με τρόπο άμεσο, για την εξέγερση και την καταστολή της. Τέλος, η τέταρτη ενότητα, με τίτλο «Διέγερση», αφορά την περίοδο μετά την πτώση των δικτατοριών, αποδίδοντας τη χαρά και τη διέγερση για τις ελευθερίες που σταδιακά κατακτούνται. Το σώμα, συλλογικό και ατομικό, αποτελεί τον πρωταγωνιστή αυτής της φάσης, καθώς «δεξιώνεται την απόλαυση, τη σεξουαλικότητα, τη χειραφέτηση και τον παλλόμενο αισθησιασμό της άνοιξης της δημοκρατίας». Η θέση της γυναίκας και το αναδυόμενο φεμινιστικό κίνημα αποτελούν εδώ τις σημαντικότερες θεματικές, που καταγράφονται στα έργα της Paula Rego ή του ελληνικής  καταγωγής πορτογάλου εικαστικού Nikias Skapinakis.

Ιδιαίτερο χώρο στο πλαίσιο της έκθεσης καταλαμβάνει το μικρό αφιέρωμα στην ομαδική έκθεση που διοργάνωσε το 1977 ο Ernesto de Souza στην Εθνική Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Λισαβόνας με τίτλο «Alternativa Zero», αποτυπώνοντας τον πλούτο των πειραματικών τάσεων της σύγχρονης πορτογαλικής τέχνης, με έμφαση στις πρακτικές της επιτέλεσης, του αυτοσχεδιασμού και του πειραματικού θεάτρου.

Νικίας Σκαπινάκης Muhler Leopardo, 1969 [Η γυναίκα-λεοπάρδαλη] Gouache σε χαρτί, 30 x 21 cm Nikias Skapinakis Collection © Nikias Skapinakis Photo Credits: Tiago Photos (Tiago Pinto, Paulo Castanheira)

«Η έκθεση πραγματοποιείται σε μια διεθνή συγκυρία που δεν μας επιτρέπει να εφησυχάζουμε, αλλά επιβάλλει τη συνεχή επαγρύπνηση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας», τονίζει η Συραγώ Τσιάρα, που με τη «Δημοκρατία» ολοκληρώνει το εκθεσιακό δίπτυχο που ξεκίνησε με την ιδιαίτερα επιτυχημένη έκθεση «Αστυγραφίες».

Στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης συμμετέχουν με έργα τους οι: Agrupación de Plásticos, Jóvenes Cristóbal Aguilar, Αλέξης Ακριθάκης, Δημήτρης Αληθεινός, Fernando Almela, Francisco Álvarez, Manel Armengol, Γεώργιος Βακιρτζής, Γιάννης Βαλαβανίδης, Eugènia Balcells, Μάριος Βατζιάς, Fernando “Coco” Bedoya, Fernando Botero, Γιάννης Γαΐτης, CADA, Manuel Calvo, Κλεοπάτρα Δίγκα, Equipo Crónica, José Antonio Alcácer Garmendia, Carlos Gentil-Homem, Èulàlia Grau, Ana Hatherly, Γιώργος Ιωάννου, Νίκη Καναγκίνη, Ηρώ Κανακάκη, Λευτέρης Κανακάκις, Τηλέμαχος Κάνθος, Βλάσης Κανιάρης, Χρήστος Καπράλος, Μαρία Καραβέλα, Κυριάκος Κατζουράκης, Βάσω Κατράκη, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Βάσω Κυριάκη, Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Κωνσταντίνος Μαλάμος, Δημήτρης Μυταράς, Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές (Γιάννης Βαλαβανίδης, Κλεοπάτρα Δίγκα, Χρόνης Μπότσογλου, Κυριάκος Κατζουράκης, Γιάννης Ψυχοπαίδης), Ρίκα Πανά, Θόδωρος (Παπαδημητρίου), Λήδα Παπακωνσταντίνου, Κωνσταντίνος Παρθένης, Δημήτρης Περδικίδης, Πάρις Πρέκας, Joan Rabascall, Paula Rego, Γιώργος Σικελιώτης, Nikias Skapinakis, Δημοσθένης Σκουλάκης, Alberto Solsona, Ernesto de Souza, Τάσσος (Αλεβίζος), Μανόλης Τζομπανάκης, Γιάννης Χαΐνης, Jaume Xifra, Γιάννης Ψυχοπαίδης.