Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2024: Όλα όσα μας έμαθε για τον Καβάφη και το θέατρο

Το καλοκαίρι έχει φτάσει και μαζί με την ανεμελιά που ανέκαθεν ήταν συνώνυμό του, φέρνει μαζί του και λίγο παραπάνω χρόνο- χρόνο που συνήθως τον ξοδεύουμε στην παραλία, δίπλα από το γαλάζιο, με έναν καφέ και ένα βιβλίο στο χέρι. Και επειδή η ποίηση εξαγνίζει τις ψυχές, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση φρόντισε, και φέτος το καλοκαίρι, να μας δώσει τροφή για σκέψη κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μας διακοπών.

Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Θέτοντας στο επίκεντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντος το έργο του σπουδαίου Έλληνα ποιητή, Κωνσταντίνου Καβάφη, το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2024 επιχειρεί να προσεγγίσει τη τέχνη του από τη σκοπιά του θεάτρου, της περφόρμανς και της επιτελεστικότητας. Στο πλαίσιο του Θερινού Σχολείου, συζητήθηκε το θεατρικό στοιχείο της ποίησης του Καβάφη, οι σκηνοθετικές απόπειρες του Αλεξανδρινού στα δημιουργήματά του ή και η σχέση του με τον κόσμο του θεάτρου. Ερευνητές από ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, από τον τομέα των τεχνών, καθώς και σπουδαστές παρακολούθησαν την ποίηση από μια άλλη οπτική και άνοιξαν έναν δίαυλο επικοινωνίας με τον τρόπο θεώρησης του ποιητή.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης– ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές του 20ου αιώνα- γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όντας γόνος μιας εύπορης οικογένειας, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Όταν ο πατέρας του, Πέτρος, πέθανε το 1870, η οικογένεια αντιμετώπισε οικονομικές δυσκολίες. Μετακόμισαν για λίγο στην Αγγλία και έπειτα, αφού επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια, ο Καβάφης εργάστηκε για λίγο στο Χρηματιστήριο και στη συνέχεια στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Βέβαια, μεγάλος και κρυφός του πόθος ήταν ανέκαθεν η ποίηση, για αυτό παράλληλα άρχισε να γράφει ποιήματα, τα οποία για πολλά χρόνια έμεναν γνωστά μόνο σε έναν μικρό κύκλο φίλων και συναδέλφων.

Φωτογραφία: Στέλιος Τζέτζιας

Η ποίηση του Καβάφη είναι χαρακτηριστική. Είναι γνωστή για την ιδιαίτερη θεματολογία, το ύφος και τη τεχνική της. Ο Καβάφης συχνά στα έργα του έκανε αναφορές στην αρχαιότητα και σε ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα. Στα ποιήματά του εξετάζει φιλοσοφικά και υπαρξιακά ζητήματα, ενώ και οι ερωτικές του εμπειρίες αποτυπώνονται στο χαρτί έντονα, αλλά διακριτικά.

Μερικά από τα πιο γνωστά ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη είναι το «Θερμοπύλες», το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», η «Ιθάκη» και «Τα Τείχη».

Το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη αποτελεί μια ετήσια πρωτοβουλία του Αρχείου Καβάφη και του Ιδρύματος Ωνάση. Εστιάζει στη μελέτη του Καβάφη, του αρχείου και του έργου του, διερευνώντας τη διεθνή επιρροή και σημασία της ποίησής του μέσα από νέες πολιτισμικές και ακαδημαϊκές προσεγγίσεις.

Από την έναρξή του το 2017, το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη στοχεύει να ενισχύσει τις γνώσεις των συμμετεχόντων για την καβαφική ποίηση και να προωθήσει μελλοντικές ερευνητικές συνεργασίες. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διασύνδεση μελετητών από διάφορους επιστημονικούς τομείς και μεθοδολογίες, που βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια της ακαδημαϊκής τους πορείας.

Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2024 προσκάλεσε τους ενδιαφερόμενους να καταθέσουν προτάσεις συμμετοχής που εστιάζουν στη θεατρικότητα και τη σκηνοθετική δυναμική του έργου του Αλεξανδρινού ποιητή. Ο Καβάφης, φανατικός θεατρόφιλος και ο ίδιος, εισήγαγε στο έργο του μια έντονη αίσθηση θεατρικής σκηνής. Επιμελήτριες του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη 2024 είναι η Gonda Van Steen (King’s College London) και η Μαρία Μπολέτση (Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ / Πανεπιστήμιο του Λέιντεν), ενώ συμμετείχαν ως προσκεκλημένοι και εισηγητές η Φωτεινή Δημηρούλη (Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης), η Ελευθερία Ιωαννίδου (Πανεπιστήμιο του Χρόνινγκεν), ο Νικόλας Κακκούφα (Πανεπιστήμιο Columbia), ο Βάιος Λιάπης (Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου) και η Μαρία Οικονόμου (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).

Η θεατρικότητα του Καβάφη συνδέεται άρρηκτα με τον κεντρικό ρόλο που λαμβάνει η επιτελεστικότητα της γλώσσας στην ποίησή του. Ο Βάιος Λιάπης, ο εισηγητής της ομιλίας με τίτλο «Poetry in the Making: Performativity and Poiesis in Cavafy», μας μίλησε για τις εικόνες και τις ιδέες που διαπερνούν τις λέξεις στα ποιήματα του Καβάφη. Πολλά είναι τα ποιήματά του που μετατοπίζουν το επίκεντρο από το ευρύτερο περιβάλλον στο αμφιθέατρο και από εκεί, στον αναγνώστη.

Βάιος Λιάπης: Δεν ξέρω τι με προσέγγισε στον Καβάφη. Είναι σαν να ήταν πάντα εκεί.

Ο Βάιος Λιάπης έδειξε εξαρχής το ενδιαφέρον του για το έργο του μεγάλου Έλληνα ποιητή. Για αυτόν, η πολυπλοκότητα και η σημαντικότητα των έργων του Καβάφη, ήταν από τις απαρχές της αναζήτησής του λόγος αναφοράς. Στα δημιουργήματά του εντοπίζει τη θεατρικότητα και την αλληλεπίδραση που ενυπάρχει σε ένα υποκριτικό σανίδι.

Καθόλη τη διάρκεια της ομιλίας, αναλύθηκαν αρκετά από τα ποιήματα του Καβάφη, πάντοτε συγκριτικά με τη θεατρικότητα που περιείχαν.

Στο ποίημα «Οι μιμίαμβοι του Ηρώδου», ο Καβάφης δεν είχε ακόμη εισάγει το στοιχείο του περφόρμανς, αλλά έναν χρόνο αργότερα, στο «Δυσαρεστημένος Θεατής», μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιεί και τον τρόπο με τον οποίο τις συνδέει, καταφέρνει να δημιουργήσει ένα ομιλητικό έργο και να θέσει τις βάσεις, ως ένας ειδικός του θεατρικού στοιχείου στη ποίηση.

Ακόμη ένα δίπολο που χαρακτηρίζει μερικά από τα ποιήματα του Καβάφη και που συζητήθηκε στο πλαίσιο του Θερινού Σχολείου είναι η αναφορά του στα πολιτικά δρώμενα και η συσχέτισή τους με την τέχνη. Έτσι, στο ποίημα «Ο Δαρείος»-ένα ποίημα για την ποίηση- ο Καβάφης φανερώνει τις ζωές όλων να βρίσκονται σε κίνδυνο, τόσο που κανένας δεν ενδιαφερόταν για τη τέχνη, τη ποίηση και τη σχετικότητα της.

Ὅμως μές σ’ ὅλη του τήν ταραχή καί τό κακό, ἐπίμονα κ’ ἡ ποιητική ἰδέα πάει κ’ ἔρχεται— τό πιθανότερο εἶναι, βέβαια, ὑπεροψίαν καί μέθην· ὑπεροψίαν καί μέθην θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος.

Σε ένα όμως από τα ανέκδοτα ποιήματα του Καβάφη (Ο Συμεών), ο ποιητής διαφαίνεται πιο αισιόδοξος. Μέσα από τα λόγια του, υποδηλώνει πως η ποίηση δεν μπορεί να αλλάξει την ιστορία, μπορεί, ωστόσο, να αλλάξει τον τρόπο που την βλέπουμε. Το ποίημα, ναι μεν ξεκινάει αναφερόμενο σε ιστορικά γεγονότα, καταλήγει, όμως, ποιητικά.

Δεν έχω σήμερα κεφάλι για δουλειά.— Πλην τούτο, Μέβη, κάλλιο να το πεις που ό,τι κι αν λεν οι άλλοι σοφισταί, εγώ τον παραδέχομαι τον Λάμονα για πρώτο της Συρίας ποιητή.

Στην ομιλία του Βάιου Λιάπη, ενημερωθήκαμε και για άλλα. Γνωρίσαμε καλύτερα τον ποιητή που έχει εισάγει τη τέχνη του «no writing poetry» στα ποιήματα του, τον ποιητή που προτιμάει στις συνεντεύξεις του να μιλάει σε τρίτο πρόσωπο για να αποτυπώνεται αυτούσιος ο λόγος του, τον ποιητή που προτιμάει τη τέχνη, παρά τη φύση. Και μιλάω σε παροντικό χρόνο, γιατί ο Καβάφης είναι πάντα εκεί, μέσα από τα ποιήματά του, να μας υπενθυμίζει την διαχρονικότητα των έργων του, ακόμη και αν έχουν περάσει χρόνια.

Tα λόγια μου δεν θα είναι μάταια. Ίσως κάποιος τα επαναλάβει και μπορεί να τα ακούσουν κάποιοι που θα τους σημαδέψει και θα ενθαρρυνθούν από αυτά[…]Ξέρω ότι είμαι δειλός και δεν μπορώ να αναλάβω δράση. Γι’ αυτό περιορίζομαι στα λόγια. Αλλά δεν νομίζω ότι τα λόγια μου είναι περιττά. Κάποιος άλλος θα ενεργήσει.

Και αν έρθει κάποτε η στιγμή και ανακαλύψει κάποιος ένα του ποίημα ή κάποιες του σκέψεις, δεν θα είναι τυχαίο…

… παρά μονάχα γιατί ο ίδιος ο Καβάφης το θέλησε.