Έκθεση στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου: 1944 & 1974 – Η Αθήνα γιορτάζει

Μία ημέρα πριν τη συμπλήρωση ακριβώς 50 χρόνων από την κατάρρευση της χούντας των συνταγματαρχών, υπό το βάρος του εγκλήματος της δικτατορίας του Ιωαννίδη κατά της Κύπρου, η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της, στον ίδιο ακριβώς χώρο όπου αυτή η ελευθερία κουρελιάστηκε με τον πιο απάνθρωπο τρόπο: στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, στο Πάρκο Ελευθερίας, όπου μέχρι τις 23 Ιουλίου 1974 βρισκόταν η έδρα του ΕΑΤ/ΕΣΑ, του ειδικού τμήματος βασανιστηρίων της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας.

Στον ίδιο αυτό χώρο φιλοξενείται μια πλούσια έκθεση φωτογραφιών και άλλων ιστορικών τεκμηρίων, η οποία συνδυάζει τον εορτασμό μιας διπλής επετείου: της απελευθέρωσης της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου 1944 από τη γερμανική κατοχή και την απελευθέρωση, στις 24 Ιουλίου 1974, της χώρας ολόκληρης από την κατοχή μιας στυγνής στρατιωτικής δικτατορίας, η οποία υπήρξε απόρροια του τρόπου με τον οποίο διευθετήθηκε η πολιτική ζωή της χώρας μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου (1946-1949).

Η έκθεση, που έχει τον τίτλο «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της», θα αποτελέσει το επίκεντρο του πλούσιου προγράμματος εορταστικών εκδηλώσεων που υλοποιούν ο Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) και η Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, σε συνεργασία με άλλους φορείς.

Ειδικότερα, γι’ αυτήν συνεργάστηκαν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), ο πρόεδρος των οποίων, καθηγητής Βαγγέλης Καραμανωλάκης, είναι και ο επιστημονικός υπεύθυνος της έκθεσης, με συνεπιμελητές τους ιστορικούς Μάνο Αυγερίδη και Στάθη Παυλόπουλο, διευθυντή και συντονιστή προγραμμάτων στα ΑΣΚΙ, αντίστοιχα. Επίσης, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) και το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων, που συνεισέφεραν πλούσιο υλικό, όπως και πολλά άλλα ιδρύματα, αρχεία και μουσεία.

Η εκθεσιακή αφήγηση, θεματολογικά πλούσια, αναδεικνύει το εικονογραφικό υλικό, πάνω από 500 τεκμήρια, που οι διοργανωτές είχαν στη διάθεσή τους, χάρη στην ευφυή διάταξη και τους πρωτότυπους τρόπους ανάδειξης των εκθεμάτων  που συνέλαβαν και σχεδίασαν οι αρχιτεκτόνισσες Πέννυ Λουκάκου και Τζίνα Σωτηροπούλου.

Το πρώτο μέρος της έκθεσης, που έχει τον τίτλο «Μια σύντομη ανάσα ελευθερίας», είναι αφιερωμένο στην απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς. Παρακολουθούμε μέσα από την ανάδειξη κομβικών στοιχείων, όπως, π.χ., οι δημόσιες ανακοινώσεις επίταξης κατοικιών από τον στρατό κατοχής, την εμπειρία της Κατοχής, της πείνας αλλά και της πολυτελούς διαβίωσης των Γερμανών και των συνεργατών τους, τις πρώτες απόπειρες οργάνωσης της λαϊκής αλληλεγγύης μέσα από τα συσσίτια, αλλά και την οργανωμένη ένοπλη αντίσταση, τη συγκρότηση των δωσιλογικών κυβερνήσεων και των Ταγμάτων Ασφαλείας, τις αιματηρές συγκρούσεις του τελευταίου χρόνου της Κατοχής…

Στη συνέχεια, σε έναν χώρο όπου κυριαρχούν τα φωτεινά χρώματα, σε αντίθεση με τον προηγούμενο, που κινείται σε σκοτεινές κλίμακες, παρακολουθούμε τις ημέρες της απελευθέρωσης της πόλης, την ξέφρενη χαρά της λαοθάλασσας που κατέλαβε τους δρόμους, την άφιξη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας και τη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος, όπου ο Γεώργιος Παπανδρέου εκφώνησε τον «Λόγο της απελευθερώσεως» (λέγοντας το περίφημο «πιστεύομεν και εις την Λαοκρατίαν»). Εδώ, μια σπάνια έγχρωμη φωτογραφία, από το Imperial War Museum, αποτυπώνει ζωντανά το πάθος και τις προσδοκίες των ανθρώπων που πίστευαν ότι θα αφήσουν πίσω τους μια τετραετία πολέμου.

Όμως η εθνική ενότητα ήταν κάθε άλλο παρά εγγυημένα, αντίθετα ο δρόμος προς τη σύγκρουση, που θα οδηγήσει στα Δεκεμβριανά και κατόπιν στον Εμφύλιο, ορθάνοιχτος. Ένα σπάνιο τεκμήριο εικονογραφεί εύγλωττα τη βιαιότητα της ενδοελληνικής σύγκρουσης: Σε μια προθήκη παρουσιάζεται ένας τόμος του περιοδικού «Νέα Εστία» του 1943, που έχει ακόμη επάνω του το αίμα ενός μαχητή του ΕΛΑΣ που κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών βρήκε καταφύγιο στο σπίτι του κατόχου του περιοδικού, που δεν ήταν άλλος από τον Ηλία Ηλιού…

Λίγο πριν ολοκληρωθεί το πρώτο μέρος της αφήγησης, μια τριγωνική στήλη υψώνεται, θέλοντας να τιμήσει «εκείνες που δεν πρόλαβαν την απελευθέρωση». Τρεις γυναίκες, τρεις ηρωίδες που έχασαν τη ζωή τους στα χέρια των Γερμανών και των ντόπιων συνεργατών τους: Η Ηλέκτρα Αποστόλου, στέλεχος του ΚΚΕ, η Λέλα Καραγιάννη, αρχηγός της κατασκοπευτικής οργάνωσης «Μπουμπουλίνα», και η Ιουλία Μπίρμπα, στέλεχος της ΠΕΑΝ, οργάνωση που διενήργησε ένα από τα πρώτα σαμποτάζ στην κατεχόμενη Ευρώπη, ανατινάζοντας τα γραφεία της ελληνικής ναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, το 1942.

Τον επισκέπτη «υποδέχεται» στο δεύτερο τμήμα της έκθεσης, που έχει τον τίτλο «Η μεγάλη στιγμή της δημοκρατίας», η στριγκή φωνή του δικτάτορα Γεώργιου Παπαδόπουλου. Η επιβολή της δικτατορίας, η ιδεολογία της («Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών»), αλλά και η αντίσταση, τα βασανιστήρια και οι δίκες, η εξέγερση του Πολυτεχνείου –με ιδιαίτερη μνεία στους 25 ταυτοποιημένους, από τον ιστορικό Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, νεκρούς, με φωτογραφία και βασικές πληροφορίες για τον καθένα– αλλά και η κυπριακή τραγωδία καλύπτουν το πρώτο μέρος του τμήματος αυτού, που αφορά την περίοδο 1967-1974.

Όπως και στο τμήμα που αφορούσε την Κατοχή, έτσι κι εδώ μια στήλη τιμά εκείνους «που δεν πρόλαβαν» τη Δημοκρατία: είναι ο Παναγιώτης Ελής, ο πρώτος δολοφονημένος πολιτικός κρατούμενος της χούντας, ο Γιώργος Τσικουρής με την Έλενα Αντζελόνι, που σκοτώθηκαν στην απόπειρά τους να βάλουν βόμβα στην αμερικανική πρεσβεία, και ο Κώστας Γεωργάκης, που αυτοπυρπολήθηκε στη Γένοβα, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το δικτατορικό καθεστώς.

Περνώντας από τη ζοφερή ατμόσφαιρα της δικτατορίας στη μεταπολίτευση, που και εδώ τα εκθέματα αναδεικνύονται μέσα από ζωηρά και φωτεινά χρώματα, η αφήγηση καταγράφει τους βασικούς σταθμούς της πολιτειακής και πολιτικής μεταβολής. Με τον λαό να πλημμυρίζει τους δρόμους της Αθήνας, τους πολιτικούς εξόριστους να επιστρέφουν, τα σύμβολα της δικτατορίας να καταστρέφονται…

Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, στις οποίες συμμετέχουν, για πρώτη φορά νόμιμα έπειτα από 27 χρόνια, τα δύο κομμουνιστικά κόμματα, το δημοψήφισμα για τη μοναρχία, αλλά και οι πρώτες δημοτικές εκλογές, όπου η αντιπολίτευση θα κατακτήσει τον δήμο της Αθηνάς, αποτελούν τα ορόσημα αυτής της πορείας. Σταθμό θα αποτελέσουν ακόμη η σύλληψη, η δίκη και η καταδίκη των πρωταιτίων του πραξικοπήματος, της σφαγής του Πολυτεχνείου και των βασανιστών, ενώ η αφήγηση της μεταπολίτευσης ολοκληρώνεται με την ψήφιση του νέου, δημοκρατικού Συντάγματος από τη Βουλή.

«Στόχος μας είναι η ανάδειξη της ιστορικής μνήμης και των αγώνων για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Κάθε συζήτηση για το χτες αφορά το σήμερα και πρωτίστως το αύριο» τόνισε, παρουσιάζοντας την έκθεση στους δημοσιογράφους ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας. «Η Μεταπολίτευση αποτελεί μια μοναδική εμπειρία για το ελληνικό κράτος», συνέχισε. «Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διαδικασία του εκδημοκρατισμού δεν είναι γραμμική. Η άνοδος της ακροδεξιάς, η υποβάθμιση των δημοκρατικών θεσμών, οι πολιτικές αποκλεισμού και περιθωριοποίησης αποτελούν υπαρκτούς κινδύνους. Η υπεράσπιση των δημοκρατικών κεκτημένων είναι υπόθεση όλων μας».

«Σ’ αυτόν τον εορτασμό που απλώνεται σε κάθε άκρη της Αθήνας, συμμετέχει όλη η πόλη, δημιουργώντας ένα ζωντανό διάλογο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν», σημείωσε από τη μεριά της η πρόεδρος του ΟΠΑΝΔΑ, Ελένη Ζωντήρου, ενώ ο πρόεδρος της Τεχνόπολης, Κωστής Παπαϊωάννου, αφού έκανε λόγο για «πολύτιμη ιστορική παρακαταθήκη, σε στιγμές που κερδίζουν έδαφος οι ανελεύθερες ιδέες, οι αντιδραστικές πολιτικές δυνάμεις», αναφέρθηκε στο πλούσιο πρόγραμμα εκδηλώσεων, συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων, συζητήσεων κ.λπ. που πλαισιώνει τις δύο επετείους. Ενδεικτικά, στις 12 Οκτωβρίου 2024 στο θέατρο Ολύμπια θα παρουσιαστεί η όπερα του Μπετόβεν «Φιντέλιο», ενώ τρεις μέρες αργότερα, στο θέατρο Λυκαβηττού θα πραγματοποιηθεί μεγάλη συναυλία αφιερωμένη στο πολιτικό τραγούδι.

Για τις προφανείς αναλογίες των δύο επετείων έκανε λόγο, από τη μεριά του, ο καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο ΕΚΠΑ Βαγγέλης Καραμανωλάκης, επισημαίνοντας ότι η έκθεση ενώ θέλει να αναδείξει «τη γιορτή, δεν μπορεί παρά να ξεκινά από το πένθος: στη μία περίπτωση την Κατοχή και στην άλλη τη χούντα, που τελικά οδήγησαν σε αυτό το ξέσπασμα. Αυτή την αίσθηση του πανηγυριού θέλουμε να αναδείξουμε στην έκθεση».