Συν & Πλην: «Hecuba, not Hecuba» στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

«Θα κουραστείς να ξαναλές τις ίδιες ιστορίες». Αυτή η ακράδαντη πεποίθηση που διατυπώνει ο Τιάγκο Ροντρίγκες απηχεί τη στάση του για την επείγουσα ανάγκη του θεάτρου: Ανακαλούμε παλιές, έως και αρχαίες ιστορίες, όχι για να ελέγξουμε την αντοχή τους στο χρόνο, αλλά για να ερμηνεύσουμε, μέσα από το δικό τους φακό, το παρόν μας. «Ο πόνος διαδέχεται τον πόνο», λένε τα μέλη του Χορού στην παράσταση «Hecuba, not Hecuba» ως μια υπόμνηση πως η ανθρωπότητα είναι θεμελιωμένη πάνω σε ιστορίες ανείπωτης οδύνης (κάποιες από τις οποίες, ευτυχώς για τις επόμενες γενιές, ειπώθηκαν), πάνω σε γεγονότα άφατης αδικίας που καταγράφηκαν και αποκαλύφθηκαν, πάνω στα δράματα εξεγερμένων μανάδων – «παιδί μου, γέννημα πονεμένης μάνας» θρηνεί η Εκάβη – που ούρλιαξαν το πένθος τους, σαν να αλυχτούν σκυλιά σκαρφαλωμένα πάνω σε μοναχικές βουνοκορφές.

Η «Hecuba, not Hecuba» του Πορτογάλου δημιουργού Τιάγκο Ροντρίγκες είναι ένα καινούργιο έργο. Η ευριπίδεια Εκάβη αποτελεί για εκείνον μιαν αφετηρία, ένα αδιάψευστο επιχείρημα, ένα, αθάνατο στους αιώνες, σύμβολο πως το είδος μας ανατρέφεται μέσα στην απώλεια, τη θλίψη, την οργή, την ύβρη. Το έργο εκκινεί από την παραδοχή πως εδώ αναπαρίσταται κάτι: Ο θίασος της Comedie Francaise κάθεται για πρώτη φορά στο τραπέζι της ανάγνωσης, κάνοντας ένα προφορικό πέρασμα στο πρωτότυπο κείμενο του Ευριπίδη. Μαζί με τις καλλιτεχνικές τους αναζητήσεις, οι ηθοποιοί σχολιάζουν τους χαρακτήρες, τις – εκτός εποχής – αναφορές του Ευριπίδη και δεν διστάζουν να απελευθερώσουν την υποκριτική τους ματαιοδοξία. Καθώς, όμως, η πρόβα προχωράει, εξελίσσεται κι ένα προσωπικό δράμα. Η πρωταγωνίστρια της ομάδας και ερμηνεύτρια του ομώνυμου ρόλου, Νάντια βιώνει μια οικογενειακή τραγωδία: Ο 12χρονος γιος της Ότις, ένα αγόρι με βαριά μορφή αυτισμού, που φιλοξενείται σε ένα κρατικό ίδρυμα, ξεκινά ένα δικαστικό αγώνα για να αποδείξει πως το παιδί της (όπως και όλα τα υπόλοιπα φιλοξενούμενα παιδιά της δομής) έχουν πέσει θύμα βίας, σωματικής και ψυχολογικής και καταχρηστικών περιορισμών, από το υπεύθυνο προσωπικό.

Καθώς η Εκάβη ετοιμάζεται να αποδώσει ταφικές τιμές στο θυσιασμένο σώμα της κόρης της Πολυξένης, στην ακροθαλασσιά της Τροίας ξεβράζεται το σώμα του νεότερου παιδιού της, Πολύδωρου. Αυτό σημαίνει πως το στερνοπούλι της, έχει πέσει θύμα δολοφονίας, αφού υπήρξε προστατευόμενος του βασιλιά της Θράκης, Πολυμήστορα. Καθώς η Εκάβη αναζητά εκδίκηση και δικαιοσύνη από την εξουσία του Αγαμέμνονα, για το φόνο του γιου της, η ερμηνεύτρια της (2.500 χρόνια μετά) η Νάντια κάνει το ίδιο: Διεκδικεί το δικαίωμα στην προστασία του αδυνάτου, ενός απροστάτευτου παιδιού.

Η ζωή της ηθοποιού συγχωνεύεται από τη ζωή της Εκάβης, η μια ιστορία εισχωρεί μέσα στην άλλη, τα όρια μεταξύ θεάτρου και πραγματικότητας, μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης τραγωδίας, είναι δυσδιάκριτα. Οι κόσμοι, παλιοί και νέοι, μυθικοί και ρεαλιστικοί, έχουν πολλάκις ξανασυναντηθεί και συναντιούνται για μια ακόμα φορά. Κι αυτό γιατί ο Ροντρίγκες εκπροσωπεί την αντίληψη ότι τα τωρινά διλήμματα, οι σημερινές δυστυχίες είναι μια διαρκώς επαναλαμβανόμενη συνθήκη, μια οικουμενική ιστοριογραφία, για την οποία το θέατρο επιφορτίζεται με το χρέος της υπενθύμισης του δράματος μα και με το προνόμιο της θεραπείας του.

Για την ιστορία, η «Εκάβη» του Ευριπίδη ήταν η παράσταση που εγκαινίασε το θεσμό των Επιδαυρίων το 1955, με την Κατίνα Παξινού στον επώνυμο ρόλο. Υπολογίζεται πως διδάχθηκε (παραστάθηκε) το 425 π.Χ., ενώ ο Πελοποννησιακός πόλεμος μαινόταν με την ηγεμονία της Αθήνας να ανήκει στον πολεμοκάπηλο – βάσει του Θουκυδίδη – στρατηγό, Κλέων.

Πλάνο από την εναρκτήρια σκηνή της παράστασης.

Έχοντας διαδεχθεί την «Ορέστεια» σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου που αφηγείται την τραγωδία των νικητών – Αχαιών (μέσα από το μύθο των Ατρειδών), ο Τιάγκο Ροντρίγκες ήρθε με την «Hecuba, not Hecuba» για να αφηγηθεί μια όψη της τραγωδίας των ηττημένων – Τρώων. Και παρότι, το θέατρο των δύο δημιουργών δεν επικοινωνεί ούτε ως προς τη μέθοδο, μα ούτε και ως προς την αντίληψη και την διατύπωση του, υπάρχει ένας κοινός τόπος που μοιάζει να είναι και η αγωνία του σύγχρονου θεάτρου: Η ερμηνεία του κόσμου μας μέσα από την αρχετυπική κληρονομιά και το αρχέγονο δράμα.

Η «Hecuba, not Hecuba» είναι μια υποδειγματική συγγραφική πρόταση για το πως το θέατρο του 21ου αιώνα μπορεί να συνομιλήσει εμπνευσμένα και παραγωγικά με την αρχαία τραγωδία του 5ου π.Χ., για το πως η αρχαία τραγωδία μπορεί να μεταφράσει το σημερινό βίωμα και να αφυπνίσει μια καθαρτήρια οδό σκέψης και δράσης. Αυτή η, οριακά, μπρεχτική αντιμετώπιση (να, ένα ακόμα σημείο σύγκλισης του Ροντρίγκες με το θέατρο του Τερζόπουλου) μας δόθηκε από την ομάδα ηθοποιών της Comedie Francaise με τη διακριτικότερη δυνατή διαμεσολάβηση του ηθοποιού και τη μεγαλύτερη δυνατή ενεργοποίηση του πολίτη μέσα του. Ένα ακόμα ευτυχές επεισόδιο στην αναγεννησιακή πορεία και διαχείριση του αρχαίου δράματος και, κατ’ επέκταση, του Φεστιβάλ Επιδαύρου.

Η Ελσά Λεπρουάβρ στο ρόλο της Hecuba, not Hecuba.

Η «Hecuba, not Hecuba» είναι μια πρόσθετη απόδειξη της συγγραφικής δεινότητας του Τιάγκο Ροντρίγκες. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ της Αβινιόν και σκηνοθέτης είναι, πριν από όλα, ένας ευφυής συγγραφέας καθώς δεν περιορίζεται στη μετασκευή ενός κλασικού κειμένου, αλλά ερευνά σε βάθος τις συνάψεις και τις αναλογίες που αυτό μπορεί να έχει με τη σύγχρονη εμπειρία.

Η δική του ματιά στην «Εκάβη» του Ευριπίδη δεν επικαλείται μόνο την ομορφιά της αρχαίας ποίησης και τη φιλοσοφική της αξία, αλλά αφουγκράζεται και το αρχέγονο συμβάν. Μέσα από την αδιαπραγμάτευτη δυναμική του αρχαίου δράματος, ισχυροποιεί τη νέα αφήγηση, το γεγονός του σήμερα. Οι μεταβάσεις από τα αποσπάσματα του ευριπίδειου λόγου στη νέα πλοκή γίνονται με μαεστρία, σε βαθμό που τα λόγια της Εκάβης προς τον Αγαμέμνονα θα μπορούσαν αυτούσια να είχαν ειπωθεί και στον αρμόδιο εισαγγελέα για την διερεύνηση του σκανδάλου κακοποίησης παιδιών με αναπηρία. Ή τα λόγια του αρμόδιου υφυπουργού να ρίξει φως στο σκάνδαλο να ομοιάζουν με τα φτηνά και δικολαβικά επιχειρήματα του Πολυμήστορα. Το πρόσθετο ενδιαφέρον είναι πως ο Ροντρίγκες τολμά να φέρει στην επιφάνεια και το σατυρικό φλέγμα του Ευριπίδη – λες και ενθέτει μικρές σαρκαστικές δόσεις από την «Άλκηστη» ή τον «Κύκλωπα» – χωρίς να πλήττει το δραματικό φορτίο του κειμένου.

Υπό αυτό το πρίσμα, το συγγραφικό έργο του Ροντρίγκες φέρει ένα ειδικό βάρος ως νέα λογοτεχνία πάνω στην επιτομή του κλασικού και αφετέρου αυτό ‘διαβάζεται’ ως μια πράξη αντίστασης. Το έργο του συμπυκνώνει το ρόλο του αρχαίου δράματος: Υμνεί το θέατρο ως χώρο τελετουργίας και πολιτειακής σύναξης αλλά το επιφορτίζει και με τη μεγαλειώδη δυνατότητα της κοινωνικής αφύπνισης και αντίδρασης. Η Εκάβη είναι μια φωνή που αντηχεί από την αλωμένη αρχαία Τροία για να φτάσει σαν άσβεστη ηχώ σε κάθε στόμα που, με κάθε κόστος, αρθρώνει το αίτημα στη δικαιοσύνη: Από το ίδρυμα της Ελβετίας, στην κοιλάδα των Τεμπών, στις παραλίες του Ματιού, στα μνήματα των δολοφονημένων κοριτσιών και τόσα άλλα. Προσωπικά, η εικόνα της Ελσά Λεπρουάβρ (Elsa Lepoivre) καθώς έσφιγγε το σώμα του Πολύδωρου πάνω της, μου θύμισε τις μανάδες της Γάζας, με τα, φασκιωμένα σε σεντόνια, νεκρά κορμιά των παιδιών τους. Η δικαιοσύνη είναι παντού και πάντα απούσα, μας είπε ο Τιάγκο Ροντρίγκες.

Όλος ο θίασος της Comedie Francaise που είδαμε στην Επίδαυρο για την «Hecuba, not Hecuba» έχει ξαναπαίξει σε ελληνική σκηνή. Αρχικά, το 2019 στη σκηνοθεσία του Ίβο Βαν Χόβε στο πλαίσιο της σύνθεσης του Ευριπίδη «Ηλέκτρα/Ορέστης» (εκεί για παράδειγμα η εδώ Εκάβη/Νάντια, Έλσα Λεπρουάβρ υποδυόταν την Κλυταιμνήστρα, ο εδώ εισαγγελέας/Αγαμέμνονας Ντενί Πολαλιντέ έπαιζε το Μενέλαο και ο Λουί Κορμπερί, εδώ ως υφυπουργός/Πολυμήστωρ, υποδυόταν τότε τον Πυλάδη).

Σχεδόν, όλη η διανομή του «Hecuba, not Hecuba» είχε επισκεφθεί και την Πειραιώς 260 το 2022 για τον «Ταρτούφο» – πάλι σε σκηνοθεσία του Ίβο Βαν Χόβε. Ωστόσο, η τωρινή τους παρουσία, υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Τιάγκο Ροντρίγκες, ανάδειξε με περισσότερο φως τις ερμηνευτικές τους δυνατότητες· ίσως επειδή, η μέθοδος του Πορτογάλου περνά μέσα από τη σχέση του με τους ηθοποιούς και η μυθοπλασία φιλτράρεται από τις ιδέες και τις πεποιθήσεις τους.

Η σκέψη να αναπαριστήσει την ανάγνωση ως αφετηρία της παράστασης του υπογραμμίζει την εγγύτητα του με το υποκριτικό δυναμικό – που δεν μπορεί, παρά να αντλήσει περισσότερη συμμετοχικότητα και αλήθεια κατά την ώρα της σκηνικής ερμηνείας. Αν η αλήθεια, δηλαδή το πραγματικό γεγονός, είναι η αφετηρία στις μυθοπλασίες του Ροντρίγκες, είναι επακριβώς η ίδια αξία που αναζητεί από τους ηθοποιούς του. Αν πρέπει να ξεχωρίσουμε μια κατάκτηση στη σκηνική απόδοση της Comedie Francaise είναι η ανόθευτη σχέση με τα τεκταινόμενα: Μια ουσιαστική συνειδησιακή εμπλοκή τους (με την έννοια του «συμπάσχω» απλούστερα) με τα πάθη του ρόλου.

Η εικόνα ήταν πεντακάθαρη στην ερμηνεία της Έλσα Λεπρουάβρ καθώς μπαινόβγαινε στους ρόλους της Εκάβης και της Νάντια όπως και στις ερμηνείες του Ντενί Πολαλιντέ και του Λουί Κορμπερί. Και οι τρεις τους (με μεγαλύτερη έμφαση στη Λεπρουάβρ) πέτυχαν και κάτι ακόμα εξόχως σημαντικό: Μετέδωσαν το δραματικό φορτίο του ρόλου, χωρίς στιγμή να υποκύψουν σε υπερβολές και υπερδραματοποιήσεις· μια παγίδα στην οποία οδηγούνται πολλοί Έλληνες ηθοποιοί, πιθανώς εξαιτίας της διδασκαλίας των σκηνοθετών τους.

Η σκηνοθετική υπογραφή του Τιάγκο Ροντρίγκες έρχεται ως επιστέγασμα μιας πυκνής και εντατικής δουλειάς που έχει προηγηθεί του τελικού αποτελέσματος και της αισθητικής διαχείρισης. Δεν είναι τυχαίες οι αναφορές στην «πρώτη σκηνοθεσία» που γίνεται στη διάρκεια μετάφρασης ενός έργου. Φανταστείτε, λοιπόν, εδώ τον σκηνοθέτη να είναι και συγγραφέας: Οι κραδασμοί του κειμένου είναι ένα πρώτο απόκτημα, ένας ασφαλής οδηγός για τη σκηνοθετική συνέχεια.

Επιπλέον, όντας και ο ίδιος ηθοποιός αποσπά (μέσω της προσέγγισης που αναφέραμε παραπάνω) σκηνοθετικά κλειδιά δια της οδού της διάδρασης και της διαδικασίας συν-δημιουργίας με το θίασο.

Τεχνηέντως, θέτει στην υπηρεσία της σκηνοθεσίας στιγμές της εσωτερικής θεατρικής διεργασίας: Μια ομάδα ηθοποιών συναθροίζεται γύρω από ένα τραπέζι ανάγνωσης, με τη μετάφραση του αρχαίου κειμένου ανά χείρας. Κι ενώ στην πρώτη φάση διατηρούν κριτική στάση απέναντι στους ρόλους, στο έργο και στα αιτήματα της θεατρικής λειτουργίας, συν τω χρόνω, αφομοιώνονται από τα αιτήματα του έργου και τελικά της πραγματικότητας. Αυτή η επιλογή μας κάνει κοινωνούς στα ανέλπιστα δώρα της θεατρικής τέχνης: Διαβάζοντας, παίζοντας, παρακολουθώντας μια παράσταση αποκωδικοποιούμε και παρηγορούμε τη ζωή μας. Ο εμβολιασμός όλης αυτής της πολυπρισματικής αντιμετώπισης με χιούμορ αποφορτίζει τη ‘βαριά’ θεματική, αν και πολλές στιγμές συγκίνησης της παράστασης – όπως ο βαθιά ανθρώπινος επίλογος – επιδρούν καθαρτικά αφού «η ζωή μας μαθαίνει τι είναι δίκαιο και τι άδικο».

Πριν οι θεατές καθίσουν στο κοίλον, ο ήχος της φωνής του Ότις Ρέντινγκ ακούγεται αχνός. Για την ακρίβεια, οι μεγαλύτερες επιτυχίες του αδικοχαμένου τραγουδοποιού της σόουλ, καλούνται να μεταφράσουν τα συναισθήματα των ηρώων – όχι τυχαία. Το 12χρονο θύμα κακοποίησης, παιδί στο φάσμα του αυτισμού που τροφοδοτεί τη δραματουργία λέγεται Ότις και αγαπά με πάθος τη μουσική του Ότις Ρέντινγκ – ο οποίος σημειωτέων, ένα φτωχό παιδί από τη Τζόρτζια, πρωταγωνίστησε στο αντιρατσιστικό κίνημα των μαύρων ερμηνευτών της δεκαετίας του ‘60. Εικάζουμε πως ο Ρέντινγκ θα ένιωθε περηφάνια για την παρέμβαση στην ηχητική απόδοση των τραγουδιών του – επιλογή που έγινε για να συνομιλήσει με την ανακόλουθη επεξεργασία των αισθητηριακών προσλήψεων που παρουσιάζουν τα άτομα με αυτισμό.

Το ευμέγεθες άγαλμα μιας τρίποδης σκυλίτσας που δεσπόζει στην, κατά άλλα, λιτότατη σκηνογραφία της παράστασης (από τον Φερνάντο Ριμπέϊρο) έρχεται σε απευθείας συνομιλία με την Εκάβη του Ευριπίδη. Στο πρωτότυπο γίνεται αναφορά στο τραγικό τέλος της Τρωαδίτισσας βασίλισσας: «Σκύλα θα γενείς με μάτια πυρωμένα». Ο μύθος θέλει την Εκάβη να λιθοβολείται μέχρι θανάτου από τους θρακιώτες υπηκόους για το θάνατο του Πολυμήστωρα αλλά εκείνη, πριν ξεψυχήσει, μετατρέπεται σε σκύλα, δίχως ωστόσο να σταματήσει να αμύνεται, δαγκώνοντας τις πέτρες που την έχουν βάλει στόχο. Λέγεται δε, πως ο τάφος της στη θρακική χερσόνησο ονομαζόταν «Κυνός σήμα», δηλαδή «Ο τάφος της Σκύλας». Ακόμα και αυτή η πτυχή του μυθικού υλικού αξιοποιήθηκε από τον Τιάγκο Ροντρίγκες αναγνωρίζοντας, ποιητική αδεία, σε κάθε μητέρα (και κάθε πολίτη) που θέλει να προστατεύσει το παιδί της «μια σκύλα που θα γαβγίζει μέχρι το τέλος».

H σκηνογραφία του Φερνάντο Ριμπέϊρο στο χώρο του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου.

Χωρίς να τίθεται ζήτημα ρυθμού, υπήρχαν κάποια σημεία όπου η αφήγηση πλάτειαζε και ίσως ήταν περισσότερο επεξηγηματική από το επιθυμητό.

Μια σπουδαία νέα δραματουργία του Τιάγκο Ροντρίγκες που γεννήθηκε ανάμεσα στις λέξεις του Ευριπίδη για την «Εκάβη», αξιοποιώντας στο μέγιστο την κλάση της Comedie Francaise.