Flying too Close to the Sun: Για την Ήρα Μπουγιουκτασιάν, η νέα της έκθεση στη Σάμο είναι μία συνομιλία με την ιστορία

Η Ήρα Μπουγιουκτασιάν (Hera Büyüktaşciyan) είναι μια καλλιτέχνις με πολλά “σπίτια” – ο όρος πολυπολιτισμική ίσως να μην αρκεί για να την περιγράψει. Γεννημένη στην Κωνσταντινούπολη το 1984, έχει ρίζες που την συνδέουν με την Ελλάδα, την Τουρκία, αλλά και την Αρμενία. Θα μπορούσε κάποιος να πει πως πρόκειται για έναν άνθρωπο φτιαγμένο στην Ανατολική Μεσόγειο – κάτι που δεν αμελεί να δείχνει και με την δουλειά της. Μετά την αποφοίτηση της από την Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου του Μαρμαρά (2006) η Ήρα, αν και έχει ως έδρα της την Κωνσταντινούπολη, εκθέτει, ταξιδεύει, εκπαιδεύει και μαθαίνει σχεδόν σε κάθε γωνιά αυτού του κόσμου – για παράδειγμα το έργο της “Nothing Further Beyond” βρίσκεται αυτή την στιγμή στην συλλογή και την έκθεση του ΕΜΣΤ, ενώ ταυτόχρονα έργα της βρίσκονται και στην συλλογή του Κέντρου Pompidou στο Παρίσι.

Οι μορφές και τα μέσα της τέχνης της ποικίλουν, από εγκαταστάσεις και γλυπτική μέχρι visual arts και αρχιτεκτονική. Οι θεματικές της επίσης μεταβάλλονται, άλλα πάντα ως κεντρικό άξονα έχουν την Ιστορία – ή καλύτερα τις μνήμες. Την Ιστορία της Ανατολικής Μεσογείου, τον πόλεμο, την προσφυγιά, την μετανάστευση και τον άνθρωπο μέσα σε αυτό το πλαίσιο που αποκαλούμε έθνος-κράτος – δηλαδή όλα εκείνα που μας κάνουν ανθρώπους και συγκεκριμένα στην Μεσόγειο, αποτελούν την ταυτότητα μας. Μία εικαστικός τόσο πολύπλευρη, με γνώσεις και αγάπη για την Ιστορία, στην οποία έχει αφιερώσει και ταυτόχρονα χρωστάει την ζωή της – με τρομερή ενσυναίσθηση για τον κόσμο γύρω της.

Η επερχόμενη έκθεση “Flying too Close to the Sun” του Ιδρύματος Schwarz στο Art Space Pythagorion στο νησί της Σάμου -άλλη μία έκθεση σε ελληνικό νησί- με την καλλιτεχνική σύμπραξη της Μαρίας Τσάγκαρη, στάθηκε η αφορμή για να μιλήσω μαζί της για αυτή την τόσο ιδιαίτερη έκθεση. Μια έκθεση, στην οποία οι δύο καλλιτέχνιδες έρχονται σε μία αναμέτρηση με το παρελθόν του τόπου της Ανατολικής Μεσογείου, μέσω της έρευνας και των αναμνήσεων που αποτυπώνονται στα έργα τους – με διαφορετικό τρόπο στην κάθε μία. Μία έκθεση για την μνήμες και το παρελθόν, αλλά και το έντονο και σκληρό παρόν.

“A Study on Endless Archipelagos”, 2017-2019, πλακάκια επαναχρησιμοποιούμενα, τσιμέντο, μπρούτζος, ξύλο, 4 σετ-το καθένα περίπου 80 x 170 cm

Το “Flying too Close to the Sun” αντηχεί στον εαυτό μου και στα περισσότερα από τα έργα μου στην έκθεση, καθώς θυμίζει την επιθυμία να ανυψωθώ και να απελευθερωθώ από κάτι που όμως αντιμετωπίζει μια αναπόφευκτη πτώση μέσα από το βάρος του χρόνου μέσα από την κυκλική επανάληψη της ιστορίας. Υπενθυμίζει την ένταση ανάμεσα στην δημιουργία της στιγμής που ξεδιπλώνει ένα βαρύ αλλά ταυτόχρονα ευάλωτο μοτίβο του χρόνου που επανεμφανίζεται ως υπενθύμιση ή διαφυγή. Εκτός από αυτό, με κάνει να σκέφτομαι κατά κάποιο τρόπο την κάθαρση… την ενδιάμεση κατάσταση της πτώσης και της ανύψωσης, της αορατότητας και της επανεμφάνισης… λήθη και μνήμη, παρελθόν και παρόν, μεταξύ των οποίων κάποιος προσπαθεί να αποκτήσει ένα σαφές όραμα για το μέλλον κατανοώντας το παρελθόν.

“A Rehearsal for Changing Skin”, 2023 (λεπτομέρεια) Φωτογραφία: © Aurélien Mole – CIAP Vassivière 2023

Υποθέτω πως υπάρχουν πολλές πτυχές που το κάνουν ξεχωριστό. Ως κάποιος που πάντα υπήρχε ανάμεσα σε διαφορετικές ταυτότητες, τοπία και γλώσσες, αλλά και κάποιος που ζει σε ένα νησί, συχνά συνέδεα αυτή την κατάσταση με την έννοια του “να γίνεσαι”- να βλέπεις και να σκέφτεσαι σαν νησί. Η απόσταση από τον χρόνο και την ηπειρωτική χώρα ισοδυναμούσε με ένα βήμα πίσω από όλα όσα φέρνει η ζωή καθώς και τις ιστορικές αποσκευές οι οποίες υπάρχουν στο έδαφος. Απόμακρη αλλά και σωρευτική, παρατηρητική και ανθεκτική ενώ στέκεται στα δικά της ανεξάρτητα θεμέλια. Για μένα, λοιπόν, η Σάμος σήμαινε όλα αυτά ενώ έφερνε μια αίσθηση οικειότητας, μια αίσθηση ενός τόπου που ήδη γνωρίζω και μια αίσθηση άνεσης στο πετσί μου.

Με αυτή την ιδέα της απόστασης, φυσικά τη συνεχή θέαση που προσφέρει, η παρατήρηση της Μικράς Ασίας κουβαλώντας τους προγονικούς μου συντονισμούς ήταν μια εμπειρία που δεν πίστευα ότι θα με επηρέαζε βαθιά. Υπό αυτή την έννοια, αυτό το συνεχές βλέμμα στην άλλη ακτή έγινε για μένα ένα στοιχείο που συχνά με κάνει να σκέφτομαι τι έφερε και τι ανταλλάσσει ο χρόνος ανάμεσα σε αυτές τις ακτές από το παρελθόν μέχρι τώρα, εκτός από τα συνεχές τα κύματα των ανθρώπων που θυμάμαι να αγκάλιαζε το νησί κατά καιρούς των αναταράξεων. Το Art Space Pythagorion προσφέρει αυτή την απεριόριστη θέα, ένας παράγοντας που έμμεσα λειτουργεί ως άγκυρα από όπου προέρχονται τα έργα, κάτι συναρπαστικό και ευάλωτο ταυτόχρονα. Νιώθω ότι βρίσκομαι σε ένα μέρος που μοιράζεται παρόμοια γλώσσα με τη δική μου ύπαρξη και ελπίζω ότι τα έργα θα βρουν απήχηση και εδώ με τους ντόπιους.

Το “Flying too Close to the Sun” αντηχεί στον εαυτό μου και στα περισσότερα από τα έργα μου στην έκθεση, καθώς θυμίζει την επιθυμία να ανυψωθώ και να απελευθερωθώ.

Μοιράζοντας τον ίδιο χώρο με τη Μαρία Τσαγκάρη με την οποία ανταλλάσσουμε για πολύ καιρό τις προσωπικές μας ιστορίες, τρόπους ανάγνωσης του χρόνου και μνήμης, η έκθεση θα αποτελέσει ένα είδος ταπισερί διαφορετικών χρονοδιαγραμμάτων, ιχνών, θραυσμάτων ιστορίας και τρόπων αντίληψης της ίδιας της ιστορίας. Για μένα αυτό που φαίνεται ενδιαφέρον στην παρουσία μας μαζί είναι οι θέσεις μας σε αυτές τις κοινές ιστορίες και τοπία από την προσωπική μας ζωή. Εγώ, ως κάποια που γεννήθηκε στην Τουρκία και εξακολουθεί να ζει σε ένα μέρος που περιβάλλεται από τα ίχνη του απόντος ενώ μεγαλώνει ως απομεινάρι των εξαφανισμένων μέσα σε μια κοινότητα που αντιστέκεται στη λήθη μέσα στην ένταση… και η Μαρία που γεννήθηκε εδώ στην Ελλάδα, ενώ έχει τις προγονικές ρίζες της στη Μικρά Ασία που ξαναβρίσκει τα δικά της οικογενειακά ίχνη από απόσταση που επιτρέπει μια διαφορετική προσέγγιση και τρόπους ανάγνωσης των ρήξεων της ιστορίας. Υπό αυτή την έννοια, τόσο οι προσωπικές όσο και οι καλλιτεχνικές προσεγγίσεις μας είναι διαφορετικές μεταξύ τους, ωστόσο αγκυροβολούν η μία στην άλλη θεματικά και γεωγραφικά με όλες τις συγγένειες και τις αντιθέσεις τους.

“Destroy your house, Build up a boat, Save life” , 2015,  μοκέτα, σκοινί, ξύλο
Φωτογραφία: Miriam O’Connor /Eva International Biennale

Τα έργα μου στην έκθεση καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα χρονοδιαγραμμάτων της τέχνης μου. Υπάρχουν έργα πριν από δέκα χρόνια και έργα που ζωντάνεψαν τα τελευταία 5 χρόνια, μαζί με νέα. Μπορώ να πω ότι υπάρχει ένα κοινό νήμα σε όλα αυτά τα έργα που εξερευνούν την ιστορία μέσα στην έννοια της επιφανειακής τάσης, μέσα από αρχιτεκτονικά θραύσματα που αντανακλούν τις αστικές ιστορίες και τα φωνητικά ίχνη, την ιδέα της εικόνας ως μάρτυρα και τα αποδομημένα σώματα που γίνονται υπενθυμίσεις καθώς και φορείς χρόνου και τραύματος. Μέσω επιφανειακής τάσης, αυτό που εννοώ είναι το έδαφος, η πρόσοψη ενός σπιτιού, το δέρμα, μια εικόνα ή οποιαδήποτε φυσική οντότητα που έχει κρούστα ή κέλυφος που συσσωρεύει χρόνο ενώ γίνεται ένα στρώμα που βιώνει εντάσεις διαγραφής και επανεγγραφής, καταστροφής και αναψυχής, ζωής και θανάτου, ήχου και σιωπής… ακριβώς όπως ένα παλίμψηστο χειρόγραφο διαχρονικά. Παρόλο που κάθε κομμάτι προέρχεται από διάφορες ιστορικές στιγμές ή διαφορετικά τοπία, έχουν απήχηση μεταξύ τους ως προς την υλική γλώσσα και τις μεθοδολογίες. Σε όλα αυτά μπορείτε να δείτε μια προσέγγιση όπου επιλέγω να αφαιρέσω ορισμένα στοιχεία της φύσης, της αρχιτεκτονικής, του χρόνου και των γεωγραφιών αποδομώντας τη μορφή και δημιουργώντας έναν νέο αστερισμό από στοιχεία που έχουν απομακρυνθεί, που υποδηλώνουν μια διαφορετική ανάγνωση προς κύκλους διαγραφής και ανοικοδόμησης.

Η Σάμος μου έφερνε μια αίσθηση οικειότητας, μια αίσθηση άνεσης στο πετσί μου

Πέρα από το ότι ξαναδιάβασα τα παλαιότερα έργα μου στο πλαίσιο της έκθεσης, νομίζω ότι υπήρχαν δύο πτυχές που μου κέντρισαν το ενδιαφέρον να βουτήξω στα βάθη της – η ιστορία του μαυρίσματος στο Καρλόβασι και η εξερεύνηση του μύθου του Καπλάνι που ενέπνευσε και την Άλκη Ζέη στο βιβλίο με το όνομα «Το Καπλάνι της Βιτρίνας». Με ενδιέφεραν κυρίως τα βυρσοδεψεία καθώς από τα περασμένα χρόνια άρχισα να εξετάζω τη μορφολογία του δέρματος, τους κύκλους και τα είδη του δέρματος που αλλάζει και να διαβάζω τη ένταση της δύναμης, της αρχιτεκτονικής και της ιστορίας μέσα από το σώμα και το επίγειο. Καθώς η βιομηχανία βυρσοδεψίας ήταν κάποτε σε άνθηση στο Καρλόβασι, μέχρι που μειώθηκε στα τέλη του 20ου αιώνα, ήθελα να εξετάσω τις πτυχές  της παραγωγής, τον αντίκτυπό της και τη θέση της ως σημαντική βιοτεχνία για το εμπόριο που εξήγαγε στη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη αλλά και πολλές άλλες πόλεις της Ευρώπης παλαιότερα.

Κοιτάζοντας όλα αυτά τα στοιχεία – τα κύματα των ανθρώπων που εγκαταστάθηκαν στο Καρλόβασι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή που δούλευαν επίσης σε αυτά τα βυρσοδεψεία, βρήκα έναν παραλληλισμό στο μυαλό μου καθώς αντηχούσε με την ιστορία του Καπλάνι. Μια αγριόγατα που λέγεται ότι κολύμπησε από τη Μικρά Ασία προς τις ακτές της Σάμου όπου τελικά κυνηγήθηκε καταλήγοντας σε ένα μουσείο, που μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως πρωταγωνιστής στην ιστορική μυθοπλασία της Άλκης Ζέη. Στο βιβλίο της Ζέη, το Καπλάνι εμφανίζεται ως η ταριχευμένη αγριόγατα που εκτίθεται σε βιτρίνα, με ένα μπλε και ένα μαύρο μάτι. Το μπλε μάτι ανοίγει σε στιγμές ευεξίας και το μαύρο βλέμμα σε στιγμές έντασης και ταραχή. Ενώ η αφήγηση σκιαγραφεί με ευαισθησία την άνοδο του φασισμού στην Ελλάδα πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εικόνα του Καπλάνι και των ματιών λειτουργεί ως μεταφορά για το ευάλωτο κατώφλι μεταξύ, εξουσίας και ελευθερίας, παρουσίας και απουσίας καθώς και η ευθραυστότητα του να είσαι ο «Άλλος», καθώς κάποιος αντιστέκεται στο να νιωσεί άνετα με τον ίδιο του τον εαυτό. Έτσι, η ιδέα του δέρματος και του τραύματος βρήκε μια αίσθηση αντανάκλασης μέσα σε αυτά τα δύο στοιχεία που συνδέονταν μέσα σε δύο νέα έργα με τίτλο: “A Rehearsal for Changing Skin II” and “Icons for Tired Skin”.

Λεπτομέρεια από το έργο “Icons of Tired Skin”, 2024

Όχι μόνο στην περίπτωση της Σάμου, αλλά κατά την παραγωγή οποιουδήποτε έργου τέχνης, πιστεύω ότι η κύρια πρόκληση είναι πάντα να εμπιστεύεται κανείς τη διαδικασία δημιουργίας και να ανταποκρίνεται σε αυτό το συγκεκριμένο τοπίο με ακρίβεια και με μια υγιή απόσταση, που ούτε μειώνει τη φωνή του, ούτε καταναλώνει άσκοπα τον τόπο από όπου προέρχεται. Νομίζω ότι αυτή είναι μια από τις κύριες πτυχές που πάντα με απασχολεί όταν εργάζομαι ειδικά σε ένα (ή για ένα) συγκεκριμένο μέρος. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία για μένα είναι να βρω τη δική μου αντανάκλαση μέσα σε ένα μέρος, ένα αντικείμενο, μια ιστορία ή ένα περιβάλλον που διαθέτει σωματίδια που φέρουν μια αίσθηση συγγένειας μαζί μου. Νομίζω ότι η δημιουργία αυτού του δεσμού και της συγγένειας κάνει ένα έργο τέχνης ζωντανό οργανισμό. Όταν αυτό γίνεται μια σταθερή προσέγγιση, δημιουργεί μια αίσθηση συνέχειας μεταξύ των προηγούμενων και των παρόντων δημιουργιών, που σχηματίζει μια κοινή και συνεχή γλώσσα τόσο εννοιολογικά όσο και οπτικά. Το να μπορώ να δω αυτή τη συνέχεια και την πρόοδο είναι κάτι που μου αρέσει να βλέπω, και επίσης μαθαίνω από αυτό.

Μεγαλώνοντας μέσα στην απουσία όλων αυτών που χάθηκαν, μαθαίνει κανείς να κατασκευάζει ένα νέο λεξιλόγιο για να αντισταθεί στην αφάνεια

Αυτή είναι μια πολύ καλή και επίκαιρη ερώτηση. Είναι κάτι που το σκέφτομαι βαθιά από καιρό, αλλά ιδιαίτερα στη σημερινή κατάσταση. Τι σημαίνει να μιλάς για απουσία και κύκλους διαγραφής, ενώ εμείς οι ίδιοι γινόμαστε μάρτυρες ενεργής και συστηματικής καταστροφής; Συχνά με κάνει να αμφισβητώ τη θέση μου ως καλλιτέχνη και πώς να προσεγγίσω τον εαυτό μου, τα πράγματα που με περιβάλλουν μέσα σε όλη αυτή την ατελείωτη αναταραχή και πώς να προχωρήσω και να παράγω έργα. Σε περιόδους έντασης το βάρος της βίας αναγκάζει κάποιον να νιώθει ότι όλες αυτές οι δημιουργίες χάνουν το νόημα τους. Ενώ μιλάμε για μνήμη και συγκεκριμένες ρήξεις στην ιστορία, που δεν απέχουν τόσο πολύ από το σήμερα – ο μηχανισμός της άρνησης και ο όγκος της βίας που όλοι είμαστε μάρτυρες δείχνει ότι η έννοια της θεραπείας και της συμφιλίωσης δεν επιτρέπεται ποτέ και  δεν προορίζεται να συμβεί. Ομοίως, η λήθη και η σιωπηλή μαρτυρία κυριαρχούν, έναντι της ανύψωσης της φωνής και της ανάμνησης.

Μπορεί να σχεδιάζω μια πολύ απαισιόδοξη εικόνα, αλλά δεν πιστεύω στην έννοια της θεραπείας, καθώς πλέον έγινε μια γενική λέξη που αφαιρεί την ιδέα της ευθύνης από αυτούς που την απαγγέλλουν. Ωστόσο, πιστεύω ακράδαντα στη δύναμη της απομάθησης και στο θάρρος να αναλάβεις την ευθύνη της ανοικοδόμησης από τα ερείπια. Μπορεί να ακούγεται άσχετο ή ουτοπικό στις σημερινές συνθήκες, αλλά μεγαλώνοντας μέσα στην απουσία όλων αυτών που χάθηκαν, μαθαίνει κανείς να κατασκευάζει ένα νέο λεξιλόγιο για να αντισταθεί στην αφάνεια και να συνεχίσει να ξαναχτίζει, σε αντίθεση με τον όγκο εκείνων που απλώς γκρεμίζουν.

Ελπίζω η έκθεση να σταθεί ως ένα φανταστικό νησί μέσα στο χρονοδιάγραμμα της ιστορίας, όπου ο καθένας μπορεί να βρει μία δική του αντανάκλαση.

Νομίζω ότι η έκθεση θα ενεργοποιήσει διαφορετικά συναισθήματα σε κάθε θεατή. Αλλά για μένα ένα πράγμα που έχει πραγματικά σημασία είναι το σύνολο των έργων να μεταφέρει στον θεατή μια άγνωστη πτυχή του χρόνου, ενώ βλέπει παραλληλισμούς μεταξύ του παρελθόντος και του σήμερα. Ελπίζω επίσης ότι τα έργα θα ρίξουν φως σε ορισμένες πτυχές που έχουν μείνει μάλλον άγνωστες – καθώς παρατηρώ ότι πολύ λίγοι έχουν μια αίσθηση ευαισθητοποίησης και γνώσης για το τι βιώνουν οι ελληνικές κοινότητες εκτός Ελλάδας, όπως η κοινότητα των Rumi στην Τουρκία, της οποίας η ιστορία  ξεκινάει από το 1922 και μέχρι σήμερα αυτές οι κοινότητες δεν είναι πραγματικά γνωστές στην Ελλάδα, ειδικά στη γενιά μου. Δεν το εννοώ αυτό με διδακτική έννοια, αλλά νιώθω την ανάγκη να το αναφέρω καθώς το θεωρώ σημαντικό για μένα. Ίσως το τοπικό κοινό στη Σάμο να έχει ισχυρότερη συνείδηση, πρώτα και κύρια λόγω της γεωγραφικής του θέσης και ως τόπου που έχει αντιμετωπίσει αρκετές συγκρούσεις στην ιστορία σε πρώτο μέτωπο. Έτσι, είμαι πραγματικά περίεργη να ακούσω πως θα αλληλεπιδράσει διαφορετικά κοινό με τα έργα. Σε γενικές γραμμές ελπίζω η έκθεση να σταθεί ως ένα φανταστικό νησί μέσα στο χρονοδιάγραμμα της ιστορίας, όπου ο καθένας μπορεί να βρει μία δική του αντανάκλαση.

“The Dream of A Falling Star” , 2019-2023 , μονοκάναλο βίντεο, έγχρωμο με ήχο, 13’ 7’’

Η έννοια του δέρματος, η πολιτική του σώματος σε σχέση με τη γεωγραφία και τους διαφορετικούς τρόπους παραγωγής και δεξιοτεχνίας που εξαφανίζονται στο πέρασμα του χρόνου (όπως και η εξαφάνιση και η διαγραφή των ανθρώπων και μη) με ενδιαφέρουν εδώ και λίγο καιρό. Αλλά νομίζω ότι την επόμενη περίοδο θα ήθελα να βουτήξω περισσότερο στην εξερεύνηση της φόρμας μέσω του φυσικού υλικού όπως η τσόχα, το μαλλί και τα κομμάτια που χρησιμοποιούνται στη γεωργία όπως η τσόχα γεωύφασμα που ανακάλυψα πολύ πρόσφατα. Η σύνδεση με τον κόσμο των βυρσοδεψείων στη Σάμο και φυσικά τις ιστορίες που συνάδουν με αυτόν, άνοιξε ένα εντελώς νέο πεδίο για μένα, το οποίο θα ήθελα να εξερευνήσω περισσότερο σε χρόνο και σε βάθος.