Η μεγάλη “απόδραση” από τον Κορυδαλλό μέσω του χορού

Δεν ξέρω πόσα check points μέτρησα και πόσες σιδερένιες πόρτες ξεκλειδώθηκαν μέχρι να φτάσουμε στο μικρό θεατράκι των ανδρικών Φυλακών Κορυδαλλού. Και πάντα η ίδια ηχητική αντίδραση στα μεταλλικά αντικείμενα να υπενθυμίζει ότι προχωράς πιο βαθιά στις εγκαταστάσεις του σωφρονιστικού καταστήματος. Παρατηρώντας ολοένα και περισσότερες πτέρυγες – ακριβώς όπως αυτές που έχεις δει στις ταινίες: Με μεγάλα κάθετα αίθρια, μπαλκόνια να τα περιβάλλουν και γκρίζες αριθμημένες πόρτες κελιών. Μόνο που εδώ, δεν πρόκειται για ταινία. Κι όλα είναι πραγματικά· αγρίως πραγματικά.

Το «Dancells/Dance/Festival» σε σύλληψη και καλλιτεχνική επιμέλεια του χορευτή και χορογράφου Ηλία Χατζηγεωργίου.

Από τους 2.000 τρόφιμους που ζουν σε αυτά τα κελιά του Κορυδαλλού περίπου 40 δήλωσαν συμμετοχή στο πρώτο εργαστήριο Χορού που διοργανώνεται στο κατάστημα σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή, στο πλαίσιο των Εκπαιδευτικών και Κοινωνικών Δράσεων της. Υπό τον τίτλο «Dancells/Dance/Festival» και την καλλιτεχνική επιμέλεια του χορευτή και χορογράφου Ηλία Χατζηγεωργίου διοργανώθηκε μια μίνι σειρά εργαστηρίων και παραστάσεων με ερευνητική διάθεση: Μπορεί ο χορός, η κίνηση του σώματος να κεντρίσει το ενδιαφέρον ανθρώπων που ζουν για μήνες σε συνθήκη εγκλεισμού;

«Πάντα έχεις το φόβο αν ένα κομμάτι τέχνης θα γίνει αποδεκτό, πόσο μάλλον με ανθρώπους όπου η καλλιτεχνική σύμβαση τους είναι άγνωστη», παραδέχεται ο Ηλίας Χατζηγεωργίου που δουλεύει για δεύτερη φορά με κρατούμενους μετά τη διετή του εμπειρία στις Φυλακές Αυλώνα. «Αλλά κάθε φορά συνειδητοποιώ πως όταν ο χορός φτάνει σε περιβάλλοντα που τον έχουν μεγάλη ανάγκη δεν μπορεί παρά να αγκαλιαστεί. Από όσες χορογραφίες και παραστάσεις έχω κάνει, αυτή η δουλειά στις φυλακές Κορυδαλλού είναι για μένα η συναισθηματικά πιο αποδοτική. Νιώθεις πως ο χορός είναι χρήσιμος γιατί ανοίγει το μυαλό αυτών των ανθρώπων και αυτόματα τους χαρίζει ψήγματα ελευθερίας».

Τα παράθυρα ανοίγουν, ο χορός αρχίζει.

Η σκέψη του Χατζηγεωργίου δεν θ’ αργήσει να επαληθευτεί από την πρώτη, κιόλας, μέρα των σεμιναρίων. Εδώ τον κεντρικό λόγο έχει ο Γερμανός χορευτής Γιόταμ Πέλεντ που με την ομάδα του Free Radicals βρίσκονται στην Αθήνα για να παραδώσουν σεμινάρια όπου ο χορός συγκλίνει με τις πολεμικές τέχνες. Έξω έχει ακόμα καλοκαιρινή ζέστη, αλλά μέσα στη μικρή θεατρική αίθουσα τα πράγματα είναι στενάχωρα. Ο Γιόταμ, μαζί με τους χορευτές του Νίκολας Κνίπινγκ και Άντριου Νέκρασωφ, ανοίγουν τις κουρτίνες και τα παράθυρα για να μπει το πρωϊνό φως και αρχίζουν διαδοχικά το ζέσταμα των συμμετεχόντων στο workshop. Κάποιοι, ελάχιστοι παραμένουν στις θέσεις τους με βλέμμα διερευνητικό, αλλά οι περισσότεροι αποδέχονται το κάλεσμα του Νίκολας που τους εξηγεί ότι το ζέσταμα θα αντλήσει από μια διαλογιστική συνθήκη, εστιάζοντας στην αναπνοή και στο ζωντάνεμα του σώματος. Λυγίζουν τα γόνατα, χαλαρώνουν τον αυχένα, και τους καρπούς τους, ενεργοποιούν τους ώμους και την πλάτη κι είναι στιγμές που ακούγεται μόνο η συλλογική αναπνοή στο χώρο. «Και πότε θα χορέψουμε;» ρωτάει με παιδική αθωότητα ο Τζουλιάνο, ένας νεαρός που συμμετέχει· για να πάρει μια καθησυχαστική απάντηση από το Νίκολας: «Αυτή είναι η αφετηρία. Ο χορός έρχεται μέσα από τις αισθήσεις. Και τα σώματα μας πρέπει να ρέουν σαν το νερό, αλλιώς θα μοιάζουν με πέτρες που σχίζουν τον αέρα».

Ζέσταμα και διαλογισμός για τους κρατούμενος των Φυλακών Κορυδαλλού.

Στο πέρασμα της πρακτικής, ακόμα και οι γνωστές γαλαρίες των ανδρών που τα βρίσκουν όλα αυτά φλώρικα και χασκογελάνε με το παραμικρό, κοπάζουν. Οι χορευτικές κινήσεις που θυμίζουν πρακτικές μάχης (με τον Άντριου πλέον ως καθοδηγητή) έχουν κερδίσει τη σκηνή και οι κρατούμενοι ένας – ένας ή ανά ζεύγη εκτελούν τις ασκήσεις με συνέπεια· ακόμα κι αν κάποιοι βρίσκουν χώρο για να αυτοσχεδιάσουν. Είναι οι στιγμές που η ίδια γαλαρία ξυπνάει από ενθουσιασμό. Και παρότι δεν χορεύουν, ξεσηκώνουν τους υπόλοιπους με τις επιδοκιμασίες τους.

«Ο χρόνος που μεσολαβεί από την αμφισβήτηση και από το να δεις με άλλο μάτι αυτούς που έρχονται μέσα στη φυλακή – ισχυριζόμενοι ‘ότι έρχονται για καλό’ – είναι τελικά μικρός. Είναι λογικό οι τρόφιμοι να είναι καχύποπτοι, αφού ζουν σε ένα πολύ σκληρό περιβάλλον. Όμως, αν τους δώσεις την ευκαιρία να δουν τι μπορεί να κάνει το σώμα τους, το κέρδος θα είναι άμεσο και τεράστιο. Η σχέση με το σώμα σου και με το σώμα του άλλου σε κάνει να αντιληφθείς τη σημασία της ύπαρξης, να καταλάβεις τη φθαρτότητα του κορμιού σου και τότε δύσκολα θα μπορείς να κάνεις κακό στον απέναντι. Αντίθετα, θα είσαι πιο κοντά να σκεφτείς πως θα θέλεις να υπερασπιστείς ένα άλλο σώμα ή τουλάχιστον να μην το ‘χαλάσεις’» παρατηρεί ο Ηλίας Χατζηγεωργίου.

Ο Γερμανός χορευτής Νίκολας Κνίπινγκ της ομάδας Free Radicals στην πρώτη ημέρα του “Dancells”.

Ο Αριστείδης είναι από τους πρώτους που μπαίνουν στο χορό γιατί όπως λέει, «αγαπώ την τέχνη και στην έξω ζωή χορεύω πολύ. Φυσικά, όχι τέτοιους χορούς, αλλά παραδοσιακούς και πολύ ζεϊμπέκικο». Καθόλου περίεργο που προσαρμόζει μια φιγούρα των Γερμανών χορευτών σε στροφή ζεϊμπέκικου, αλλά τουλάχιστον προσπαθεί – σκέφτεσαι. Μαζί με τον αδερφό του Διονύση (επίσης κρατούμενο) είναι μουσικοί. Ο ίδιος έπαιζε τουμπερλέκι από μικρός, ο αδερφός του είναι έμπειρος κλαρινίστας – ο οποίος έχει ταξιδέψει και στο εξωτερικό για συναυλίες παραδοσιακής μουσικής.

Αριστείδης, κρατούμενος: Ερχόμαστε σε επαφή με καινούργια πρόσωπα που δεν έχουν έρθει εδώ για να μας κρίνουν. Έχουν για εμάς αθώα μάτια

Μέσα στους έξι μήνες της προφυλάκισης του, στη διάρκεια του μουσικού εργαστηρίου των φυλακών, ο Αριστείδης έχει μάθει άρπα, αφού «όλες οι μέρες στη φυλακή δεν είναι ίδιες. Έχεις ανάγκη να ξαλαφρώσεις, να εκφράσεις κάπως το παράπονο σου κι εγώ θέλω να ξεχνιέμαι». Πρόσφατα έχασε τον πατέρα του, έπειτα ήρθε η προφυλάκιση του – «έκανα λάθος» παραδέχεται – και γι’ αυτό οι καλλιτεχνικές δράσεις τον βρίσκουν πάντα συμμέτοχο. Πρωταγωνίστησε στη συναυλία της προηγούμενης εβδομάδας, συμμετέχει στο θεατρικό εργαστήριο και τώρα δοκιμάζει την εμπειρία του χορού. «Μετά από αυτά τα μαθήματα αισθάνομαι πιο ελαφρύς, πιο χαλαρός. Να, το πρωί ήμουν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Τώρα νιώθω καλύτερα», ομολογεί.

Εκεί που οι πολεμικές τέχνες σμίγουν με τις χορευτικές κινήσεις.

Σχεδόν κανείς από τους επίδοξους χορευτές της φυλακής δεν μιλάει αγγλικά και ο Ηλίας Χατζηγεωργίου έχει αναλάβει το καθήκον να μεταφράζει τις οδηγίες της γερμανικής ομάδας. Ακόμα κι έτσι, ωστόσο, είναι τα σώματα που καταλαβαίνουν. Είναι εκεί που γεννιέται μια καινούργια γλώσσα. «Ο χορός είναι μια γλώσσα επικοινωνίας και οι πολεμικές τέχνες ειδικά στους άνδρες λειτουργούν ως κλειδί για να καταστήσει το χορό περισσότερο προσβάσιμο στα μάτια τους. Φυσικά, όσο πιο πολύ μπαίνουν σε αυτό που κάνουμε, τόσο απομακρύνονται από τα στερεότυπα των φύλων. Το έχουμε δει να συμβαίνει και σε σχολικά σεμινάρια όπου τα αγόρια είναι πιο διστακτικά». Ο Γιόταμ δείχνει αόριστα προς τα κάγκελα της φυλακής και συμπληρώνει: «Κοίτα πόσες περιφραγμένες αίθουσες διανύσαμε για να φτάσουμε σε αυτό το θεατράκι. Κι όμως να, που τρεις ώρες μετά, ξεχάσαμε που βρισκόμαστε. Ακυρώσαμε το χώρο ή τουλάχιστον τον αγνοήσαμε. Κι αυτό ήταν θεραπευτικό για όλους – ακόμα και για εμάς».

Η ομάδα των τροφίμων δοκιμάζει τις κινήσεις που τους δείχνουν ο Νίκολας και ο Άντριου των Free Radicals παίρνοντας το ρίσκο να φάνε τα μούτρα τους.

Λέει αλήθεια. Οι σωματώδεις άνδρες, με τα φουσκωμένα μπράτσα γεμάτα tattoo και το στημένο, βαρύ περπάτημα – χαρακτηριστικοί εκφραστές μιας αρρενωπότητας – έχουν κάπως αφεθεί. «Χαθείτε, μην σκέφτεστε», όπως τους προτείνουν οι Free Radicals. Τώρα, στο μικρό θεατράκι του Κορυδαλλού, η μουσική θυμίζει σχεδόν club. Η ομάδα των τροφίμων δοκιμάζει τις κινήσεις που τους δείχνουν ο Νίκολας και ο Άντριου παίρνοντας το ρίσκο να φάνε τα μούτρα τους.

Λευτέρης, κρατούμενος: Στη φυλακή υπάρχουν μόνο δύο δρόμοι: Η΄ θα βγεις καλύτερος ή θα βγεις χειρότερος. Κι εγώ έχω αποφασίσει ότι θα βγω καλύτερος

Ανάμεσα τους κι ο Λευτέρης που έχει δείξει μεγάλη διαθεσιμότητα από τα πρώτα λεπτά του σεμιναρίου. Από παιδί στα γυμναστήρια, με πολλές αγωνιστικές επιδόσεις στην πάλη και στο kick boxing έχει καλή επαφή με το σώμα του. Έχει, επίσης, ξεπεράσει τα κλισέ περί χορού χάρη στην αδερφή του που είναι επαγγελματίας χορεύτρια, οπότε ο δρόμος για να μπει στο εργαστήρι της ΕΛΣ ήταν γι’ αυτόν εύκολος. «Δεν είμαι διαβασμένος, αλλά πειθαρχώ, μου αρέσει να αφοσιώνομαι. Γι’ αυτό είμαι κι εδώ, είναι μια αφορμή να ξεφύγω κι από την άλλη θέλω να γίνω καλύτερος σε κάτι. Γιατί, άκουσε με, στη φυλακή υπάρχουν μόνο δύο δρόμοι: Η΄ θα βγεις καλύτερος ή θα βγεις χειρότερος. Κι εγώ έχω αποφασίσει ότι θα βγω καλύτερος. Μέχρι που ευχαριστώ το Θεό γιατί μπήκα φυλακή. Είμαι αποφασισμένος να γυρίσω στη δουλειά μου – είμαι σωματοφύλακας και ασχολούμαι με το αθλητικό μασάζ την τελευταία πενταετία. Κι επίσης, χρωστάω στη μνήμη του πατέρα μου να ξαναστήσω τον πιο ωραίο πάγκο που έχει γίνει σε λαϊκή. Θέλω να ζήσω τίμια», λέει με σταθερή φωνή.

“Κοίτα πόσες περιφραγμένες αίθουσες διανύσαμε για να φτάσουμε σε αυτό το θεατράκι. Κι όμως να, που τρεις ώρες μετά, ξεχάσαμε που βρισκόμαστε. Ακυρώσαμε το χώρο ή τουλάχιστον τον αγνοήσαμε. Κι αυτό ήταν θεραπευτικό για όλους – ακόμα και για εμάς” λέει ο χορευτής Γιόταμ Πέλεντ.

Στις πρακτικές του «Dancells» – μιας τριήμερης διοργάνωσης – ο Ηλίας Χατζηγεωργίου είδε πολλά μικρά θαύματα να συμβαίνουν. Είδε έναν 60χρονο κρατούμενο να διστάζει αρχικά να κάνει την παραμικρή κίνηση και την τελευταία μέρα να φτάνει να εκτελεί τέλεια τον κατακόρυφο – κλαίγοντας από συγκίνηση για το επίτευγμα του. Είδε τους κρατούμενους ως θεατές να επικοινωνούν με δύσκολα έργα, ενώ ήταν οι πρώτες παραστάσεις χορού που έβλεπαν στη ζωή τους. Είδε ανθρώπους που στέκονταν σκεπτικά στην άκρη των μαθημάτων να τον αγκαλιάζουν όταν αυτά ολοκληρώθηκαν, ζητώντας του να μην τους ξεχάσει και να ξαναγυρίσει.

Ηλίας Χατζηγεωργίου: Υπάρχει η ανάγκη να βοηθήσουμε αυτούς τους ανθρώπους να κατανοήσουν τον κόσμο αλλιώς. Γιατί σίγουρα κάτι έχουν καταλάβει λάθος για τον τρόπο που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία εφόσον έχουν βρεθεί στη φυλακή

«Όλοι ξέρουμε πως όταν επιτυγχάνεις κάτι με το σώμα σου, ανεβαίνεις αυτόματα ένα σκαλί αυτοπεποίθησης. Αυτό γρήγορα οδηγεί σε αναγωγές για όσα ακόμα μπορείς να καταφέρεις. Και πως υπάρχουν κι άλλοι τρόποι για να κερδίσεις, να απαιτήσεις, να διεκδικήσεις στη ζωή. Υπάρχει η ανάγκη να βοηθήσουμε αυτούς τους ανθρώπους να κατανοήσουν τον κόσμο αλλιώς. Γιατί σίγουρα κάτι έχουν καταλάβει λάθος για τον τρόπο που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία εφόσον έχουν βρεθεί στη φυλακή».

Σκηνή από τις βραδινές παραστάσεις που δόθηκαν για τους τρόφιμους των φυλακών στο πλαίσιο του Φεστιβάλ της ΕΛΣ.

Η ομαλή κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων βρίσκεται σε άμεση σύνδεση για την Γιολάντα Κωνσταντινίδη, την κοινωνιολόγο και υπεύθυνη συντονίστρια των εκπαιδευτικών και πολιτιστικών προγραμμάτων των Φυλακών Κορυδαλλού κατά την τελευταία δεκαετία. «Έχουμε την ηθική υποχρέωση να δουλέψουμε για την διαδικασία της επανένταξης και τα εκπαιδευτικά και πολιτιστικά δρώμενα έχουν αποδειχθεί το κλειδί σε αυτήν την κατεύθυνση. Καταρχάς, οι τρόφιμοι συνυπάρχουν μέσα σε μια νέα και ενδιαφέρουσα συνθήκη, χωρίς να αγγίζουν τα θέματα των καθημερινών προστριβών. Κατά δεύτερον, εμφανίζουν δεξιότητες και δυνατότητες που ούτε οι ίδιοι ήξεραν πως είχαν κι αυτό τους δίνει νέα πίστη στον εαυτό τους. Στο μεταξύ, παραδειγματίζουν κι άλλους μέσα στο ίδρυμα που αποφασίζουν πως κι εκείνοι θέλουν να κάνουν κάτι ωραίο για να ξεχωρίσουν. Και φυσικά, όταν έρχεται η ώρα να παρουσιάσουν τα έργα τους σε κοινό εκτός φυλακής νιώθουν ορατοί. Σπάνε τα στερεότυπα των ερμητικών τοίχων της φυλακής. Είναι λυτρωτική η διαδικασία της δεύτερης ευκαιρίας που τους δίνουν αυτές οι δράσεις», παρατηρεί.

Γιολάντα Κωνσταντινίδη: Σπάνε τα στερεότυπα των ερμητικών τοίχων της φυλακής. Είναι λυτρωτική η διαδικασία της δεύτερης ευκαιρίας που τους δίνουν αυτές οι δράσεις

Αυτή τη στιγμή, υπό τη δική της εποπτεία, λειτουργούν στη φυλακή ένα μουσικό εργαστήρι, ένα θεατρικό εργαστήρι με υπεύθυνη (από πέρυσι) τη σκηνοθέτρια Αικατερίνη Παπαγεωργίου, το εργαστήριο χορού με τον Ηλία Χατζηγεωργίου που όπως φαίνεται θα έχει μακρά συνέχεια, ενώ από το χειμώνα θα αναζωπυρωθεί και το εργαστήρι εικαστικών που λειτουργούσε ζωγράφος και πρώην κρατούμενος. «Δεν υπερβάλλω λέγοντας πως έχουμε δει ανθρώπους να μεταλλάσσονται. Κάποιοι αποφυλακίζονται και ξεκινούν μουσικές σπουδές και σπουδές θεάτρου γιατί μέσα από την τέχνη βρήκαν έναν ομαλό τρόπο επικοινωνίας. Αλλά η αλλαγή είναι καθημερινή. Κρατούμενοι που στην αρχή δυσθυμούσαν να συμμετέχουν στο εργαστήρι του θεάτρου ή αρνούνταν να πουν λίγα λόγια σε μια παράσταση βρέθηκαν να ζητούν πρωταγωνιστικούς ρόλους. Γιατί φορώντας ‘τη μάσκα’ ενός ήρωα έκαναν απίστευτες εξομολογήσεις που ούτε ο ψυχολόγος της φυλακής δεν είχε ακούσει μέχρι τότε. Κι αυτό συνέβαινε μπροστά σε συγκρατούμενους τους· δημιουργώντας τελικά ένα κλίμα εμπιστοσύνης, σύνδεσης και ομαδικότητας», συνεχίζει η κ. Κωνσταντινίδη.

Η διαδρομή μέχρι εδώ ήταν κοπιώδης. Πέραν από τη θηριώδη γραφειοκρατία προκειμένου να εξασφαλιστούν οι απαραίτητες άδειες συμμετοχής των κρατουμένων σε τέτοιες δράσεις, η Γιολάντα Κωνσταντινίδη έπρεπε να ξεπεράσει και τις σοβαρές αντιστάσεις των ίδιων των τροφίμων. Ακόμα και για να ευπρεπιστούν και να ανταποκριθούν στο πρώτο κάλεσμα ενός εργαστηρίου δινόταν αγώνας πειθούς. «Παλιά θεωρούσαμε επιτυχία απλώς να τους βγάλουμε από τα κελιά. Σήμερα έχει δημιουργηθεί ένας σταθερός πυρήνας ενεργών μελών, υπάρχει δηλαδή μια δυναμική ομάδα για κάθε εργαστήριο και είναι αυτοί που προοδευτικά συμπαρασύρουν και άλλους. Δεν ξέρετε πόσο με χαροποιούν όταν έρχονται να επιβεβαιώσουν τις ώρες των εργαστηρίων γιατί δεν θέλουν να τα χάσουν», λέει.

Τα καλλιτεχνικά εργαστήρια των Φυλακών Κορυδαλλού έχουν δημιουργήσει ένα σταθερός πυρήνας ενεργών μελών και είναι αυτοί που προοδευτικά συμπαρασύρουν και άλλους.

Το «Dancells» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής είναι το εφαλτήριο για τον Ηλία Χατζηγεωργίου ώστε να διεκδικήσει την επιστροφή του στις φυλακές Κορυδαλλού. Στην επόμενη φάση – και σε συνεργασία με τη διοίκηση του σωφρονιστικού καταστήματος – ονειρεύεται ένα τακτικό εργαστήριο όπου ο χορός θα διδάσκεται στους κρατούμενους σε εβδομαδιαία βάση. Συν τω χρόνω, οι συμμετέχοντες θα ασκηθούν για να προετοιμάσουν μια δική τους παράσταση πάντα σε σύζευξη με επαγγελματίες χορευτές.

Για την ώρα, στο πρώτο λάκτισμα των εργαστηρίων – όπου εκτός από τους Γιόταμ Πέλεντ και τους Free Radicals, διδάσκουν οι καλλιτέχνες Αϊντί Ορμενί, Παύλος Λυκούδης, Μιχάλης Ζεϊτινίδης, Σταύρος Μαυροπούλης και ο ίδιος ο Χατζηγεωργίου – οι συμμετέχοντες ανιχνεύουν διάφορα είδη χορού: Από σύγχρονο έως breakdance και hip hop, popping και breaking.

Νίκολας Κνίπινγκ, χορευτής: Σε μια φυλακή σκοντάφτει κανείς και στην ενοχή και στην αθωότητα. Κι αυτές οι δύο καταστάσεις συνιστούν πάντα έναν ιερό τόπο. Θα μου πείτε γιατί μιλάω για αθωότητα ενώ δουλεύουμε με φυλακισμένους; Γιατί χορεύοντας ο καθένας από αυτούς ανέδειξε προσωπικά κομμάτια φωτός

Ο Αριστείδης, αρκετά ιδρωμένος από την προσπάθεια, παρατηρεί πως μαζί με τη σωματική εκτόνωση τους, αυτές οι δράσεις προσφέρουν κάτι το συγχωρητικό: «Ερχόμαστε σε επαφή με καινούργια πρόσωπα που δεν έχουν έρθει εδώ για να μας κρίνουν. Έχουν για εμάς αθώα μάτια», παρατηρεί. Χωρίς να έχει ακούσει το διάλογο με τον Αριστείδη, ο Νίκολας των Free Radicals λέει κάτι απόλυτα συναφές: «Σε μια φυλακή σκοντάφτει κανείς και στην ενοχή και στην αθωότητα. Κι αυτές οι δύο καταστάσεις συνιστούν πάντα έναν ιερό τόπο. Θα μου πείτε γιατί μιλάω για αθωότητα ενώ δουλεύουμε με φυλακισμένους; Γιατί χορεύοντας ο καθένας από αυτούς ανέδειξε προσωπικά κομμάτια φωτός. Κι αυτό είναι το πιο δύσκολο» σημειώνει. «Χρειάζεται μεγάλη γενναιότητα να φύγεις από το σκοτάδι στο οποίο είσαι χωμένος και να έρθεις αντιμέτωπος με τον εαυτό σου. Πιστεύω πως οι κρατούμενοι, μη έχοντας τι άλλο να κάνουν εδώ, κοιτάζονται συνεχώς στον εσωτερικό καθρέφτη τους. Αντίθετα, εμείς οι υπόλοιποι εκεί έξω, χαμένοι στις υποχρεώσεις και τις δουλειές μας, σπανίως συνομιλούμε με τον εαυτό μας. Να γιατί έχει για όλους μας σημασία ότι βρεθήκαμε μαζί».