Συν & Πλην: «H Κασέτα» στο Θέατρο Σταθμός

Η οικουμενική και οντολογική διορατικότητα της Λούλας Αναγνωστάκη – πείτε το και συγγραφικό ένστικτο – δεν προδόθηκε σε κανένα έργο της μέσα στο χρόνο, που όλα (μα όλα) συντηρούν μια πηγαία μετάφραση του κοινωνικού, πολιτικού και υπαρξιακού συναισθήματος απέναντι στον κόσμο που φτιάχτηκε για εμάς, χωρίς εμάς. Οι προδομένοι και ματαιωμένοι ήρωες της Λούλας Αναγνωστάκη είναι παντός εποχής, σχεδόν σαν ήρωες αρχετυπικοί και ως τέτοιοι εκβάλλουν και στη δική μας εποχή. Στην περίπτωση της «Κασέτας», 40 χρόνια μετακινημένοι από την πρώτη τους εμφάνιση στη σκηνή – αλλά τρομακτικά όμοιοι σε επίπεδο αδιεξόδων και εξίσου εγκλωβισμένοι στις επιταγές του συστήματος.
Η Αναγνωστάκη λανσάρει την «Κασέτα» το 1982 στο Υπόγειο του Κουν, σε σκηνοθεσία του ιδίου – ο οποίος ήταν και ο πρώτος που αναγνώρισε το μέγεθος της· μια παράσταση που παίχτηκε για δύο συνεχείς σεζόν. Οι ήρωες της, κάτοικοι μιας φτωχικής αυλής του αθηναϊκού κέντρου, Έλληνες της υπαίθρου αλλά και επαναπατρισμένοι μετανάστες από τη Γερμανία, είναι όλοι φορείς μιας ταπεινής ανάγκης για επιβίωση, που αρκούνται στα λίγα που η ζωή – στα τέλη των 70s και στις αρχές των ‘80s, δηλαδή σε μια εποχή μεγάλης μετάβασης για την Ελλάδα – έχει να τους προσφέρει.
Ο μοναδικός που ασφυκτιά σε αυτό το δεδομένο είναι ο Παύλος, ένας νεαρός, περιστασιακά εργαζόμενος σε οικοδομή, ο οποίος νιώθει πως έχει «μέσα του μια τεράστια ζωή που δεν την ξέρει ακόμα». Η σπίθα του αυτή γίνεται φωτιά όταν μαθαίνει πως η «επαναστατική» πράξη ενός παιδικού του φίλου από την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ξάνθη, κάνει το γύρο του κόσμου. Ο Παύλος είναι πεπεισμένος πως ο Αλί Αγκτσά, ο Τούρκος παρακρατικός που αποπειράθηκε να δολοφονήσει το 1981 τον Πάπα Ιωάννη Παύλο ΙΙ – είναι ο παλιός του φίλος και πως η κίνηση του αυτή τον παραδειγματίζει για «να ζήσει μια πολύ δυνατή ζωή». Ο Παύλος έχει μέσα του το σπόρο της εξέγερσης και της αμφισβήτησης, δίχως να ξέρει που να τα διοχετεύσει, αφού ούτε τα γράμματα αγαπούσε, μα ούτε και τις δουλειές του ποδαριού που αναγκάζεται από καιρού εις καιρό να κάνει.
Η Αναγνωστάκη, για μια ακόμα φορά, εισάγει στον ιδιωτικό μυθοπλαστικό της χώρ ένα μεγάλο γεγονός που συμβαίνει στην έξω πραγματικότητα και είναι αυτό που ανατρέπει τις συμπεριφορές, τους ψυχισμούς, κάθε πιθανή ισορροπία σε ένα εντελώς ανισόρροπο περιβάλλον. Στην «Κασέτα» τα πρόσωπα της μεταπολεμικής και μεταπολιτευτικής Ελλάδας είναι όλα παρόντα: Ο αγωνιστής φανατικός εκφραστής της Δεξιάς επί Εμφυλίου γεννημένος στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας, η συγκαταβατική κι εργατική γυναίκα του, η κακοποιημένη γυναίκα του χωριού που βρήκε καταφύγιο στην ανωνυμία της πόλης, η νεαρή 18χρονη κοπέλα με μοναδικό ορίζοντα ζωής το γάμο, ο έφηβος του οπαδισμού και των συμμοριών, ο μετανάστης που απέτυχε να ορθοποδήσει στη Γερμανία αφού το μόνο που αναζητούσε είναι να πιάσει την καλή, η λαϊκή αλλά έντιμη μεσήλικη γυναίκα που πασχίζει να χειραφετηθεί. Είναι όλοι ανθρωπότυποι που μετατοπισμένοι στην ιστορική εξέλιξη της, αδιάλειπτα ματαιωμένης αυτής, χώρας παραπατούν στους ίδιους υπαρξιακούς και κοινωνικούς βάλτους.

Αναστασία Ραφαέλα Κονίδη και Μάνος Καρατζογιάννης σε σκηνή της παράστασης.

Γειωμένη στο λόγο της Λούλας Αναγνωστάκη, η παράσταση που ανεβάζει ο Μάνος Καρατζογιάννης, εστιάζει στην ανάλυση των χαρακτήρων ως έναν πολύ ενδεικτικό ανθρωπογεωγραφικό χάρτη της ελληνικής κατάστασης. Αυτή είναι η τωρινότητα ενός έργου που γράφτηκε μεν το 1982 αλλά σε επίπεδο νοοτροπιών και στάσης ζωής παραμένει βασανιστικά απαράλλαχτη. Επιλέγοντας τον δύσκολο  και συνάμα «ασφαλή» ρεαλιστικό δρόμο, επενδύει στους ηθοποιούς και εξασφαλίζει μια αφηγηματική ευρυθμία · αφήνοντας, ωστόσο, πίσω το εικαστικό ενδιαφέρον.

Ερμίνα Κυριαζή και Γιώργος Δεπάστας.

Έχοντας μελετήσει όσο κανείς άλλος δημιουργός της ηλικίας του, το έργο της Λούλας Αναγνωστάκη, ο Μάνος Καρατζογιάννης φέρνει την «Κασέτα» της ολόκληρη και άθικτη στον επόμενο αιώνα. Κι αν οι κασέτες ως μέσο ηχογράφησης θεωρούνται πλέον vintage αλλά η αξία τους παραμένει, έτσι και το έργο της Αναγνωστάκη διακρίνεται για την σφριγηλότητα και τη βαρύτητα του στο, μονίμως, αδικαίωτο ελληνικό γίγνεσθαι. Ίσως γι’ αυτό ο Καρατζογιάννης δεν το φορτώνει με φτιασίδια και δεν ψάχνεται για νεωτερισμούς, αλλά εμπιστεύεται με κλειστά μάτια τη διαχρονικότητα της αφήγησης και της αλήθειας των ηρώων· παραδίδοντας τους στην επόμενη γενιά θεατών.

Μια από τις πολλές συγγραφικές αρετές της Λούλας Αναγνωστάκη είναι να πλάθει ήρωες ολόκληρους και ισοδύναμους στην εξέλιξη της πλοκής, ένα ανθρώπινο ψηφιδωτό που απηχεί ένα χρονικό, πολιτικό και κοινωνικό τοπίο. Όπως και στα άλλα έργα της την απασχολούν τα χαμηλότερα στρώματα, έτσι κι εδώ συναντάμε όλους τους τύπους Ελλήνων της βιοπάλης, πολλοί από τους οποίους φλερτάρουν με το περιθώριο και την παραβατικότητα.
Κάθε ηθοποιός στο θίασο της «Κασέτας» έχει την δυνατότητα μιας σημαντικής ερμηνείας – μολονότι εδώ δεν το καταφέρνουν όλοι: Θα ξεχωρίσουμε δύο σπουδαίες ηθοποιούς διαφορετικών γενεών: Αρχικά, τη Σμαράγδα Σμυρναίου με την ατόφια φυσικότητα της γυναίκας που έχει εκπαιδευτεί από τη ζωή στον συγκερασμό των αντιθέσεων στο ρόλο της Μαρίτσας. Έπειτα, η Βάσω Καμαράτου στο πρόσωπο της οποίας γράφεται με δωρικότητα η απελπισία της καταπατημένης ζωής, της κακοποιημένης γυναίκας της επαρχίας που (ίσως) σκότωσε τον άνδρα της για να ελευθερωθεί από το δυνάστη της. Ο Μάνος Καρατζογιάννης κάνει ένα πραγματικά δυναμικό άλμα σε κόντρα ρόλο, να υποδυθεί τον εύθραυστο μεν αλλά πραγματικά ανυπότακτο Παύλο. Η Αναστασία Ραφαέλα Κονίδη είναι πειστική καθώς ενδύεται όλα τα στερεότυπα που σέρνει μια κοπέλα των ημερών της για το ρόλο της στην κοινωνία – αν και ενίοτε χάνει τον τόνο. Η Ερμίνα Κυριαζή, στον αντίποδα, είναι η επιτομή της πληθωρικής γυναίκας που έχει πιάσει τη ζωή από τα μαλλιά με τον κόπο της, αλλά δυσκολεύεται να αποδράσει από τις προσδοκίες των άλλων. Υπερβολικός σε σημεία αλλά γενικά μεστός ο Σταύρος Μερμήγκης ως «κολλημένος» εθνικόφρων. Εκεί που οι ισορροπίες κλυδωνίζονται είναι στις ερμηνείες του Γιώργου Δεπάστα και του Γιάννη Τσουμαράκη: Ο πρώτος αντιμετωπίζει επιδερμικά, καταφεύγοντας σε σωματικές και εκφραστικές ευκολίες το ρόλο του Σπύρου ενώ έχει στα χέρια του έναν πολύ σημαντικό ήρωα: Τον ψευδο-ιδεολόγο, φευδο-προοδευτικό, που δεν έχει καταφέρει τίποτα στη ζωή του παρά ζει στη σκιά των άλλων. Με άμετρο ενθουσιασμό και ο Γιάννης Τσουμαράκης στο ρόλο του έφηβου Γιωργάκη δεν επιτυγχάνει να καθρεφτίσει την, δίχως όνειρα, νέα γενιά της Μεταπολίτευσης.

Αρκετές ατμόσφαιρες της παράστασης, η οποία είναι φτωχή σε άλλα οπτικά ερεθίσματα, οφείλονται στους χαμηλούς, μελαγχολικούς φωτισμούς του Άγγελου Παπαδόπουλου.

Ο Γιάννης Τσουμαράκης στο ρόλο του Γιωργάκη.

Με εξαίρεση την ηχογράφηση των μηνυμάτων με παραλήπτη το νεαρό τρομοκράτη της Ρώμης, όλα τα άλλα ηχογραφημένα στοιχεία – που δηλώνουν την αλληλεπίδραση με τη γειτονιά και την κρίσιμη εισβολή του «έξω» στο «μέσα» – φτάνουν θολά έως και κακόηχα, αλλοιώνοντας τη ροή της παράστασης.

Κατανοητή η ανάγκη περιορισμού του σκηνογραφικού προϋπολογισμού – τη στιγμή δε που ένα μικρό θέατρο φιλοξενεί ένα έργο με οκταμελή θίασο! – ωστόσο οι λύσεις στα σκηνικά του ‘Αγγελου Αγγελή δεν διακρίνονται για τη φαντασία τους, αμετάκλητα γαντζωμένες στη ρεαλιστική αφήγηση.

Το εκρηκτικό, τραγικό τέλος της «Κασέτας» επιλέγεται να αποδοθεί ρεαλιστικά μέχρι κεραίας από το σκηνοθέτη Μάνο Καρατζογιάννη αποδυναμώνοντας το καθαυτό γεγονός. Αυτή η «παράλειψη» θα μπορούσε να είναι ευεργετική, ακόμα κι αν παραβαίνει τις σκηνικές οδηγίες της Λούλας Αναγνωστάκη.

Ουσιώδες και διεισδυτικό, μέσα από το δρόμο του ρεαλισμού, ανέβασμα του έργου της Λούλας Αναγνωστάκη που υποστηρίζεται από τις περισσότερες ερμηνείες της διανομής.