Cycladic Identity: Διασώζοντας κάτι ακόμα από το παρελθόν και το μέλλον των Κυκλάδων

Η αλλοίωση της ταυτότητας των Κυκλάδων έχει σταματήσει να θεωρείται κίνδυνος και αποτελεί πλέον ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Το δεδομένο του υπερτουρισμού και όσα δεινά αυτό επισύρει – η τεράστια οικολογική επιβάρυνση, η υπερακατανάλωση υδάτινων πόρων εν καιρώ λειψυδρίας, η ανεξέλεγκτη δόμηση, η καταπάτηση των παραδόσεων – τραυματίζει με ταχείς και σταθερούς ρυθμούς ένα πολιτισμικό, πολιτιστικό και φυσικό οικοσύστημα ηλικίας 5.000 ετών.

Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης επιχειρεί να εμβολίσει την καταστροφή με μικρές αλλά καίριες κινήσεις. Η αναστρεψιμότητα των βλαβών στην τοπική ταυτότητα – φυσικά στο βαθμό που οι δυνάμεις του το επιτρέπουν – συνεχίζουν να απασχολούν την πρωτοβουλία «Cycladic Identity» που το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης εγκαινίασε πριν από ένα χρόνο και ήδη δρέπει τους πρώτους καρπούς. Μέσα σε 12 μήνες, εννιά νησιά του Νότιου Αιγαίου (Αμοργός, Άνδρος, Δονούσα, Μύκονος, Ίος, Κέα, Πάρος, Σίκινος, Σίφνος, Σύρος) ανέλαβαν μικρής κλίμακας πρωτοβουλίες που ανατρέχουν στην διατήρηση της παράδοσης και επανεκτιμούν το κρισιμότατο κεφάλαιο του φυσικού πλούτου. Κι είναι αυτές οι ενθαρρυντικές δράσεις που δίνουν το λάκτισμα για την δεύτερη φάση χρηματοδότησης σε άλλα επτά προγράμματα στην κυκλαδίτικη επικράτεια.

Αυτή τη φορά οι παρεμβάσεις δρομολογούνται (εις διπλούν) στην Αμοργό, στην Αντίπαρο, στη Σίκινο, στη Σίφνο, στη Σύρο και μια διακυκλαδική ενώ φέτος στα έργα προστίθεται και η «υιοθεσία» ενός νησιού – συγκεκριμένα της Ανάφης – από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Αργαλειοί του κλωστοϋφαντουργείου Ζωσιμάτος στο πλαίσιο του προγράμματος “Υφάντρες” στη Σύρο.

Στο νέο κύκλο του «Cycladic Identity» θα δούμε να υλοποιούνται:

• Στην Αμοργό το 3ο εργαστήριο Ξερολιθιάς (φορέας υλοποίησης «Το Μιτάτο της Αμοργού») για την εξοικείωση των ντόπιων με την περιβαλλοντική και πολιτιστική αξία αυτής της πρακτικής αλλά και η καταγραφή και αναβίωση τοπικών παιχνιδιών εμπνευσμένα από το φυσικό τοπίο του νησιού (Φορέας υλοποίησης: Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου και του Νηπιαγωγείου Καταπόλων) όπου οι ηλικιωμένοι θα διδάξουν στα παιδιά τις δικές τους πρακτικές καθημερινής ψυχαγωγίας.
• Στη Σίφνο, τη δημιουργία του ψηφιακού αποθετήριου Σιφνέικων τραγουδιών και καλάντων» (φορέας υλοποίησης: Πολιτιστικός Σύλλογος Σίφνου) δημιουργώντας ένα αρχείο και ένα υλικό τεκμηρίωσης για κάθε μελλοντική χρήση, εκπαιδευτική ή ερευνητική.
• Στη Σύρο, την διάσωση των μαρτυριών από εργάτριες της βιομηχανίας κλωστοϋφαντουργίας (φορέας υλοποίησης: Hermoupolis Heritage) που υπήρξε κεντρικός πυλώνας ανάπτυξης του νησιού μαζί με την ναυπηγική και την υαλουργία.
• Στη Σίκινο όπου θα γίνει η αναλυτική καταγραφή και ανάδειξη της χλωρίδας της Σικίνου (φορέας υλοποίησης: Σύνδεσμος Σικινητών) καθώς ήδη έχουν κατοχυρωθεί 220 είδη – εκ των οποίων δύο ενδημικά.
• Στην Αντίπαρο θα προχωρήσει η μελέτη αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης – αποτύπωσης του Κάστρου του νησιού (φορέας υλοποίησης: Σύλλογος για την Προστασία – Ανάπτυξη της Αντιπάρου – Δεσποτικού) με απώτερο στόχο την αποκατάσταση του.
• Στο σύνολο του κυκλαδίτικου συμπλέγματος, η ανάδειξη – ένωση των καλύτερων μονοπατιών των Κυκλάδων σε μια ενιαία πεζοπορική διαδρομή, η δημιουργία μιας μεγάλου μήκους διαδρομής (υπολογίζεται σε 150 – 200 χιλιόμετρα), με επιστέγασμα τη δημιουργία ιστοσελίδας «Greek Islands Trail – Cyclades» (φορέας υλοποίησης: Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση Συλλογικής και Κοινωνικής Ωφέλειας «Μονοπάτια της Ελλάδας»).

Για κάθε ένα από τα παραπάνω προγράμματα δίνεται χρόνος υλοποίησης 12 μηνών και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης διαθέτει έως και 10.000 ευρώ έκαστο.

Από το διακυκαδίτικο πρόγραμμα “Greek Islands Trail – Cyclades”.

«Θέλουμε κάθε Κυκλαδίτης να νιώθει υπερήφανος για την κληρονομιά του και να την προστατεύει. Οι άξονές μας είναι ο πολιτισμός, η προστασία των μνημείων, η βιοποικιλότητα, η χλωρίδα και η πανίδα των νησιών, και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά – οι παραδόσεις που συνδέουν τις τοπικές κοινωνίες» τονίζει η πρόεδρος και διευθύνουσα σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Σάντρα Μαρινοπούλου, σημειώνοντας πως στόχος είναι «να φτάσουμε σε ακόμη περισσότερα νησιά και να υλοποιήσουμε μεγαλύτερα προγράμματα όπως ένα πρόγραμμα διαφύλαξης της παραδοσιακής κυκλαδίτικης κουζίνας ή ένα πρόγραμμα με τίτλο ‘Υιοθετώντας ένα κυκλαδονήσι’, που θα ξεκινήσει πιλοτικά στην Ανάφη και θα περιλαμβάνει δράσεις σε όλους τους άξονές μας».

Ψηφιακό αποθετήριο Σιφνέικων Τραγουδιών και Καλάντων.

Πράγματι, η Ανάφη θα τύχει αναβαθμισμένης διαχείρισης με την έννοια της «ολιστικής προσέγγισης», όπως αναφέρει ο Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής που αξιολόγησε τις προτάσεις της πρώτης και δεύτερης φάσης, Δημήτρης Αθανασούλης καθώς «είναι το λιγότερο ανεπτυγμένο νησί στις Κυκλάδες, έχει ανάγκη υποστήριξης».

Η δέσμη προτάσεων για την Ανάφη περιλαμβάνουν την δημιουργία του μουσείου της Ανάφης, την ανάδειξη του ναού του Απόλλωνα (χρηματοδότηση ΕΣΠΑ), την εγκατάσταση ενός συνόλου πινακίδων σήμανσης προς τα μνημεία του νησιού και μια σειρά δράσεων για την διατήρηση της άυλης κληρονομιάς «τα οποία θα ‘κουμπώνουν’ με τα έργα που προωθεί η Εφορία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στο νησί» συνεχίζει ο κ. Αθανασούλης. «Θέλουμε, μέσα από την Ανάφη να δώσουμε τη δύναμη ενός παραδείγματος και αυτό να λειτουργήσει σημειακά για τις υπόλοιπες Κυκλάδες». Η πιλοτική πρωτοβουλία της Ανάφης θα απαιτήσει υψηλότερο προϋπολογισμό – αν και, όπως σημειώνει η κ. Μαρινοπούλου το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στοχεύει να ενεργοποιήσει παράγοντες του κάθε νησιού ώστε να συμβάλλουν γενναιόδωρα στη διάσωση της τοπικής κληρονομιάς προκειμένου να είναι επιδραστικότερο το αποτύπωμα του «Cycladic Identity».

Καταγραφή και αναβίωση των παραδοσιακών παιχνιδιών της Αμοργού.

Ωστόσο, εκτός από τους οικονομικούς πόρους που απαιτούνται, όπως υπογραμμίζει και ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος εκ μέρους του Συλλόγου για την Προστασία – Ανάπτυξη της Αντιπάρου και Δεσποτικού «λείπουν και οι ανθρώπινοι πόροι», υπενθυμίζοντας πως υπάρχει ανάγκη η τοπική κοινότητα να συνειδητοποιήσει την αλλοίωση της ταυτότητας του τόπου τους και να οικειοποιηθεί τις παρεμβάσεις που γίνονται προς την διατήρηση τους. «Η έννοια του τόπου έχει χαθεί· ωστόσο, με τον τόπο συνδέεται κανείς, όχι με το χώρο. Και στις Κυκλάδες μοιάζει ο χώρος να βρίσκεται πάνω από την αξία του τόπου ενώ θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίθετο», λέει ο κ. Λαμπαδάριος.

Καταγραφή και ανάδειξη της χλωρίδας της Σικίνου.

«Μπορεί αυτές οι μικρές παρεμβάσεις μπροστά στην κατάσταση που επικρατεί στις Κυκλάδες να μοιάζουν με πολυτέλεια, ωστόσο στηρίζουν τις νησίδες της κοινωνίας των πολιτών που δεν διστάζουν να προστατεύσουν τα νησιά τους» υπερθεματίζει ο Γενικός Διευθυντής της WWF Ελλάς και έτερο μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής αξιολόγησης, Δημήτρης Καραβέλλας.

Ο κ. Καραβέλλας αναδεικνύει και ένα άλλο πρόσωπο της μοναδικότητας των Κυκλάδων που σχετίζεται με την κλίμακα: «Σε μικρές επιφάνειες γης συγκεντρώνεται μια τεράστια ποικιλία ειδών, πολλά από τα οποία είναι και ενδημικά είδη. Κάτι το οποίο διευρύνει τη σημασία διάσωσης τους ως κομμάτι της παγκόσμιας φυσικής κληρονομιάς» υπογραμμίζει, αναφορικά με την ποικιλία της κυκλαδίτικης χλωρίδας που μετρά πάνω από 2000 φυτά – ανάμεσα τους 200 ενδημικά.

Μελέτη Αρχιτεκτονικής Τεκμηρίωσης/ Αποτύπωσης Κάστρου Αντιπάρου.

«Πάμε να αναδείξουμε κάτι που είναι ζωντανό, δεν είναι μια δουλειά με μουσειακό χαρακτήρα αυτή που κάνουμε» εξηγεί η αρχαιολόγος και Εκτελεστική Διευθύντρια του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανάσιος Κ. Λασκαρίδης, Αγγελική Κοσμοπούλου – επίσης μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής· καταλήγοντας πως η εμπειρία της πρώτης φάσης χρηματοδότησης και των αντίστοιχων έργων που προσέφερε απέδειξε πως «οι παρεμβάσεις λειτουργούν κάθε φορά σαν σήματα καπνού προς άλλα νησιά. Το σημαντικό είναι να προσθέσουμε κι άλλα θετικά παραδείγματα στις Κυκλάδες. Υπάρχει, εξάλλου, ένα στοιχείο αυτοδιόρθωσης».

Τρίτο εργαστήριο Ξερολιθιάς στην Αμοργό.

Από το καλοκαίρι του 2023 μέχρι πρόσφατα, το «Cycladic Identity» έδωσε το παράδειγμα: Με το κινηματογραφικό εργαστήρι στην Ίο όπου μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έφτιαξαν μια ταινία για το νησί τους αναδεικνύοντας τα τοπόσημα και την ιστορία του. Με την καταγραφή σε podcasts της προφορικής παράδοσης και της μυθολογίας της Κέας που έχουν ήδη ξεπεράσει τις 75.691 ακροάσεις. Με το πιλοτικό σχολείο ξερολιθιάς στη Μύκονο όπου παραδοσιακοί μάστορες δίδαξαν την τέχνη τους σε νέους τεχνίτες. Με τη δημιουργία ενός website που ‘αποθήκευσε’ τις μνήμες, τα βιώματα, τη γλώσσα και τις παραδόσεις της «Παλιάς Δονούσας». Με την κινηματογράφιση ηθών και εθίμων της Αμοργού. Με την καταγραφή πεδίου των πηγών νερού της Άνδρου και τη δημιουργία μιας ψηφιακής ξενάγησης στον σπάνιο υδάτινο πλούτο του νησιού.

Ελπιδοφόρα παραδείγματα τα οποία θα οδηγήσουν στην τρίτη φάση χρηματοδότησης προγραμμάτων για το έτος 2025-2026 – η πρόσκληση της οποίας θα αναρτηθεί στο website της πρωτοβουλίας «Cycladic Identity» στις 15 Οκτωβρίου. Το επόμενο άμεσο βήμα για το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης θα είναι η διοργάνωση σχετικής ημερίδας για την ευαισθητοποίηση του κοινού στις 30 Οκτωβρίου με τίτλο: «Παράδοση vs Εξέλιξη: Η Συνύπαρξη του Παρελθόντος με το Μέλλον στις Κυκλάδες».