Το χρώμα ως εμπόδιο ή περιορισμός για έναν ηθοποιό στην Ελλάδα

«Από πού είσαι; Από το Χαλάνδρι. Ναι, αλλά από πού, αρχικά;» Ή «Πού έμαθες τόσο καλά ελληνικά;».

Πρόκειται μάλλον για τις πιο συνηθισμένες και ίσως πιο ανώδυνες αντιδράσεις του κόσμου στην Ελλάδα όταν συναντά έναν Αφρο-Έλληνα. Γιατί υπάρχουν τα παιδάκια στο δημοτικό που προσποιούνται ότι κάνουν εμετό στη θέα ενός μαύρου συμμαθητή, στο γυμνάσιο πέφτει ξύλο, μετά δέσιμο και χτύπημα, ταξί που δεν σε παίρνουν, ασθενείς που ζητάνε τον «πραγματικό γιατρό» κι όχι τον μαύρο, καταστήματα που δεν θα σε προσλάβουν για πωλήτρια, κοκ.

Αυτές είναι ορισμένες από τις διηγήσεις που είδα και άκουσα – ανατριχιαστικές, αστείες, τρυφερές, σαρκαστικές, επώδυνες, ντροπιαστικές – στις βιντεοεγκαταστάσεις της έκθεσης the AfroGreeks από την κολλεκτίβα Døcumatism και τον κινηματογραφιστή Μενέλαο Καραμαγγιώλη, που συμμετέχει στην έκθεση Space of Togetherness, του καλλιτεχνικού οργανισμού ΝΕΟΝ στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου | Σχολείον της Αθήνας (επιμέλεια: Ελίνα Κουντούρη).

Ένας «αστερισμός ανθρώπων που μιλά για ανάγκη για ελπίδα, ισότητα, αξιοπρέπεια», που έχει ζήσει «χοντρά σκηνικά», που θέλει να καταλάβει ο κόσμος ότι υπάρχουν, που θέλουν να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή στην Ελλάδα, να μην γυρνάνε να τους κοιτάνε περίεργα, να μη φοβούνται, να δουλέψουν σε αυτό που έχουν σπουδάσει, να παίξουν σε ρόλους του Κώστα ή της Αλίκης κι όχι του μαύρου μικροπωλητή ή της ιερόδουλης.

Όταν ο Μενέλαος Καραμαγγιώλης με καλεί να δω δουλειά του, ξέρω ότι υπάρχει πολύ σοβαρός λόγος που το κάνει. Το συλλογικό έργο σε εξέλιξη «The AfroGreeks» ξεκίνησε το 2015 από τον ίδιο και την ομάδα Døcumatism, με την οποία ασχολείται από το 2009, με δράσεις που οδήγησαν το 2019 σε ένα δηµόσιο διάλογο στην Κυψέλη για την Αφρικανική κοινότητα στην Αθήνα, όπου χρησιμοποιήθηκε και ο όρος Αφρο-Έλληνας για πρώτη φορά δημόσια και άρχισε να υιοθετείται από νεαρούς αφρικανικής καταγωγής. Στο έργο πλέον συμμετέχουν πάνω από 350 Αφρο-Έλληνες.

Η έκθεση the AfroGreeks περιλαμβάνει βίντεο – εγκαταστάσεις, συνεντεύξεις, δημόσιες συζητήσεις, κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, συναυλίες, εργαστήρια, προβολές και ένα αρχείο- εργαστήριο. Είναι η πρώτη φορά που μέρος του έργου εκτίθεται στην Αθήνα σε τέτοιο εύρος.

Στόχος του έργου είναι να δώσει φωνή και βήμα έκφρασης στους “αόρατους” της Αθήνας που διεκδικούν να είναι Έλληνες αφρικανικής καταγωγής. Και, θα πρόσθετα, που διεκδικούν να υπερβούν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και να αναγνωριστούν γι’ αυτό που είναι, όπως ο καθένας μας.

Ο Μενέλαος, η Γκρέις, η Πρέσιους και ο Λουκάς που συμμετέχουν στο έργο με ξεναγούν στους χώρους της έκθεσης, με 9 βίντεο με διηγήσεις Αφρο-Ελλήνων από τους 200 περίπου που έχουν μέχρι σήμερα καταγράψει εμπειρίες τους δημιουργώντας έτσι ένα πλούσιο οπτικοακουστικό αρχείο, με 4 βίντεο με αρχειακό υλικό από την Αφρικανική διασπορά στη Μεσόγειο και την Ελλάδα τους 4 τελευταίους αιώνες, ως μια πρώτη αποτύπωση ενός αναπόσπαστου αλλά άγνωστου μέρους της Ελληνικής ιστορίας, αλλά και βίντεο με 5 Αφρο-Έλληνες δημιουργούς που προβάρουν τα τραγούδια τους στο στούντιο, ενώ η Αθήνα διαδηλώνει.

Μου δείχνουν τα έργα των παιδιών από το εργαστήρι ζωγραφικής «Ονειρεύομαι τον μαύρο εύζωνα», ένα Δελτίο απελευθέρωσης μαύρων δούλων στην Ελλάδα από το 1890, βίντεο για τους ΑφροΈλληνες της Θράκης, τη μαρτυρία ενός ασυνόδευτου ανήλικου πρόσφυγα που 14 χρόνια μετά υποστηρίζει ως διαμεσολαβητής τους σημερινούς πρόσφυγες, φωτογραφίες από το μαύρο άγαλμα στην Κρήνη Βέμπο ή τις καλύβες των μαύρων στο Κουμ Καπί στην Κρήτη που κάηκαν το 1901. Ξεφυλλίζουμε το βιβλίο του Χαρίδημου Παπαδάκη για τους Χαλικούτες – τον υποτιμητικό όρο που δινόταν στους Αφρικανούς στην Κρήτη, οι οποίοι ήρθαν στο τέλος της ενετοκρατίας 1669 ως σκλάβοι, οικονομικοί μετανάστες ή έποικοι και έζησαν εκεί μέχρι το 1967.

Η συζήτηση που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες μέρες στο φιλόξενο προαύλιο της Δραματικής Σχολής του Εθνικού είχε τίτλο «Το χρώμα ως εμπόδιο ή περιορισμός για έναν ηθοποιό στην Ελλάδα» και συμμετείχαν Αφρο-Έλληνες ηθοποιοί και γνωστοί casting directors από την Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και διευθυντικά στελέχη του Εθνικού θεάτρου.

«Είμαστε μια πολύχρωμη κοινωνία, αλλά δεν αντιμετωπίζεται και η Τέχνη έτσι. Η κοινωνία δεν θέλει να σπάσει αυγά κι όταν μιλάς, κοιτάζει αλλού», λέει ο Σαμουήλ Ακίνολα. «Έχω νιώσει άσχημα σε κάστιγκ και ακροάσεις, αλλά δεν το έβαλα κάτω, πείσμωνα περισσότερο. Δεν μπορώ να μιλήσω άλλη γλώσσα καλύτερα από τα ελληνικά και δεν θέλω να παίζω πάντα το ρόλο του μαύρου, αλλά του ‘Κώστα’», προσθέτει ο Σαμουήλ, που μεταξύ άλλων έχει παίξει μαζί με τον Στέφανο Μουαγιέ δύο «Ελληνάρες» στο Τάβλι του Δημήτρη Κεχαΐδη το 2017.

Η Ξένια Ντάνια τραγουδούσε, όταν τη βρήκε ο Γιάννης Σακαρίδης που ετοίμαζε την ταινία America Square. Έκτοτε «κόλλησε με το θέατρο», αλλά χρειάστηκε να αφήσει τη σχολή Βεάκη για οικονομικούς λόγους. Έχει απορρίψει πολλούς ρόλους, κυρίως αυτούς της εκδιδόμενης γυναίκας. «Συνήθως στα casting σε καλούν για στερεοτυπικούς ρόλους, σερβίροντάς τους ότι είναι για καλό σκοπό, για να σπάσεις στερεότυπα. Αν το κάνεις, αναπαράγεις τα στερεότυπα. Αν δεν το κάνεις, θα το κάνει κάποιος άλλος κι εσύ θα έρθεις αντιμέτωπη με τη φτώχεια. Ήδη το επάγγελμα του ηθοποιού είναι δύσκολο, αλλά ζητώ τουλάχιστον μια ισότιμη αντιμετώπιση. Δώσε μου την ευκαιρία να πω τα λόγια, κι αν δεν σου κάνω, απόρριψέ με», λέει η Ξένια, η οποία τελικά ξεκίνησε το Human Cast. «Ήμουν σε ακρόαση σε ρόλο μιούζικαλ ξεκάθαρα για αρχέτυπο μαύρης γυναίκας και τελικά τον πήρε μια λευκή γυναίκα που δεν την έβαψαν με φούμο, την έβαλαν να κάνει σολάριουμ και μπρόνζερ». Η οργή που ένιωσε ήταν η αφορμή για την ίδρυση του human casting με στόχο την ορατότητα ανθρώπων διαφορετικής καταγωγής, με αναπηρίες, από την LGBTIQ κοινότητα. «Κάνουμε διαμεσολάβηση και ποτέ δεν θα δώσουμε έναν στερεοτυπικό και προσβλητικό ρόλο. Έχουμε δημιουργήσει μια database ηθοποιών, προσπαθούμε, με δυσκολία, να βρούμε πρόσβαση σε casting directors και να κάνουμε δράσεις ενημέρωσης για diversity & inclusivity».

Στο ίδιο μήκος κύματος με την Ξένια είναι και οι ηθοποιοί Ελένη Ντζάνγκα και Ντέμπορα Οντόγκ, που περιγράφουν πώς ενθουσιάζονται με τα casting, μέχρι που διαβάζουν ποιος είναι ο ρόλος τους – Αφρικανή με μπόγο, ιερόδουλη, υπηρέτρια. «Αυτό που δεν μπορούμε να έχουμε, πρέπει να το δημιουργήσουμε εμείς», λέει η Ελένη που μάλλον έχει ήδη κάτι υπόψη της, ενώ η Ντέμπορα περιγράφει το θυμό που νιώθει. «Έχω υποσχεθεί στον εαυτό μου, ότι δεν θα μιλάω ποτέ σπαστά ελληνικά ή αγγλικά. Θέλω ρόλο για λευκό, όχι για κάποιον παραπεταμένο. Γιατί δεν υπάρχουν μαύροι δικηγόροι ή γιατροί; Το πιο αντιρατσιστικό μήνυμα είναι να μην υπάρχει στο σενάριο αναφορά στο χρώμα». Η Ντέμπορα ετοιμάζει μια σειρά με μαύρη πρωταγωνίστρια. «Ο κόσμος είναι έτοιμος, αλλά οι δημιουργοί είναι στερεοτυπικοί. Στο δε θέατρο κάτι προχωρά, αλλά η τηλεόραση είναι ακόμα πίσω».

Σε παρόμοια κατεύθυνση ήταν και οι παρεμβάσεις στη συζήτηση από μαύρους ηθοποιούς, όπως ο Κεν, που έχει σπουδάσει ηθοποιός, αρνείται ρόλους μικροπωλητή με σπαστά ελληνικά και συχνά του προσφέρονται δουλειές κομπάρσου. «Σαν να σε θέλουν για το diversity, να γεμίσεις το χώρο με χρώμα», λέει. Ο Γιώργος σπούδασε υποκριτική στην Αγγλία και μιλά για το colorism: «Αν μεταξύ δύο μαύρων ηθοποιών ο ένας έχει πιο ανοικτό δέρμα, θα πάρουν αυτόν».

Όπως επισήμανε σε παρέμβασή της η Δηώ Καγκελάρη, διευθύντρια σπουδών της Δραματικής σχολής του Εθνικού Θεάτρου, πέρα από το να δίνουν σε μαύρους ηθοποιούς στερεοτυπικούς ρόλους, όπως αυτόν της ιερόδουλης ή της υπηρέτριας, επίσης απαράδεκτο είναι το να βάφουν λευκό ηθοποιό για να παίξει πχ τον Οθέλλο. Η σχολή έχει πρωτοστατήσει για συμπεριληπτικό περιβάλλον και στην εκπαίδευση, επισημαίνει, ενώ ο Γιάννης Μόσχος, καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού θεάτρου επιβεβαίωσε ότι το θέατρο στην Ελλάδα είναι ρατσιστικό. «Δεν υπάρχει στη σκέψη μας, των σκηνοθετών. Κάνουμε διακρίσεις χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε». Πάντως, όπως είπε, ενώ πράγματι πολύ λίγοι ΑφροΈλληνες έρχονται στη σχολή, φέτος είναι περισσότεροι κι έχουν πάει καλά. Υπάρχει δε και μια ιδέα μήπως, σε συνεργασία με τον Καραμαγγιώλη, γίνει ένα Open Day με ενημερώσεις των AfroGreeks για τη σχολή του Εθνικού.

Από την πλευρά του casting, η Σοφία Δημοπούλου από το Ready2cast και μέλος του προεδρείου της Διεθνούς Ένωσης Casting Directors, υπενθύμισε ότι τα casting έρχονται να εκπληρώσουν το όραμα του σκηνοθέτη, ότι όλοι οι Έλληνες ηθοποιοί δεινοπαθούν και δεν έχει καν θεσπιστεί ελάχιστη αμοιβή. «Η παρουσία σας να είναι πιο συνεχής και μαχητική. Τα όχι είναι αυτά που προσδιορίζουν τον άνθρωπο. Να εκπαιδευτείτε ως ηθοποιοί να προβάλλετε τον εαυτό σας και να επιμένετε», είπε η κα Δημοπούλου.

Στη συζήτηση συμμετείχε και ο Maurilio Mangano, επίσης casting director εξειδικευμένος στο street casting στο Παλέρμο που ασχολείται και με μειοψηφικές ομάδες. Ο Maurilio δουλεύει καθημερινά με την πραγματικότητα και μας προσγείωσε απότομα σε αυτήν, λέγοντας ότι «στην Ιταλία δεν έχουμε απλά ακροδεξιούς στην Κυβέρνηση, αλλά πραγματικούς φασίστες». Ο Maurilio έδωσε πολλά παραδείγματα από τον τρόπο δουλειάς στην ιταλική ένωση που συμμετέχει με 80 casting directors και μίλησε για τρόπους αντίστασης. «Κάνοντας ταινίες, αλλάζεις και το συλλογικό φαντασιακό», λέει χαρακτηριστικά. Προσπαθούν λοιπόν ν’ αλλάξουν τον τρόπο που γράφονται τα σενάρια, να στηρίζουν τα πρακτορεία που δουλεύουν με ηθοποιούς από μειονοτικές ομάδες, να ασκούν πίεση έως και σαμποτάζ, να κάνουν τους ατζέντηδες να σκεφτούν πέρα από στερεότυπα, να απευθύνονται στους παραγωγούς, να ζητούν τη θέσπιση υποτροφιών από τις δραματικές σχολές. Μας μιλά επίσης για την ευρωπαϊκή πλατφόρμα Filmmakers, μέσω της οποίας εκατοντάδες ηθοποιοί παρουσιάζουν έναν μονόλογο σε βίντεο 1’, αυτοπροτείνοντας έτσι τον εαυτό τους σε χιλιάδες casting directors. Το focus φέτος ήταν τα Βαλκάνια. Ο Maurilio μιλά για database, ορατότητα, εργαστήρια για να μοιραζόμαστε εμπειρίες και προτείνει ένα πείραμα μεταξύ afroitalian & afrogreek ηθοποιών.

Η έκθεση θα είναι ανοικτή μέχρι αυτήν την Κυριακή 20 Οκτωβρίου, ενώ το Σάββατο 19/10/24 οι πρωταγωνιστές του συλλογικού έργου σε εξέλιξη the AfroGreeks ετοιμάζουν ένα ειδικά σχεδιασμένο μουσικοχορευτικό δρώμενο με τίτλο Singing + Dancing in the Space of Togetherness, ως ένα δυναμικό μουσικό μήνυμα κατά του ρατσισμού και των προκαταλήψεων. Σε συνδυασμό με την κινούμενη εικόνα δημιουργούν μια πλατφόρμα πειραματισμού σε κάθε είδος μουσικής (ελληνική παραδοσιακή μουσική, gospel, rap, trap, afrobeats, jazz, funk, hip hop ), καλώντας τους θεατές της έκθεσης να συμμετάσχουν δυναμικά.

Η ομάδα Døcumatism δραστηριοποιείται από το 2009 και αποτελείται από κινηματογραφιστές, εικαστικούς καλλιτέχνες, κοινωνιολόγους, εκπαιδευτικούς, επιμελητές τέχνης, ιστορικούς, δημοσιογράφους, οι οποίοι, με αφετηρία την κινούμενη εικόνα και το ντοκουμέντο, οργανώνουν καλλιτεχνικές δράσεις και δημόσιους διαλόγους πάνω σε κρίσιμα κοινωνικά θέματα με στόχο την εξερεύνηση αόρατων κι δυσπρόσιτων τοπίων (όπως φυλακές, καταυλισμούς, κ.α.) και τη δρομολόγηση πιθανών λύσεων κάνοντας τους «αόρατους», ορατούς. Η αληθινή δύναμη του ντοκουμέντου μπορεί να γίνει μια ουσιαστική αφετηρία για μια τέχνη επίκαιρη με δημιουργικές κοινωνικές παρεμβάσεις: έξω από τα περιοριστικά όρια των γκαλερί και των μουσείων που θα εξασφαλίζει την ενεργή συμμετοχή των ίδιων των ηρώων στο τελικό αποτέλεσμα χωρίς να τους αντιμετωπίζει μόνο ως υποκείμενα αποτύπωσης. Μέσα από καλλιτεχνικές δράσεις και ταινίες με πρωταγωνιστές αντι-ήρωες και ιστορίες που καταργούν τα σύνορα και τα στερεότυπα, η ομάδα Døcumatism καθιστά την κινηματογραφική τέχνη λειτουργικό εργαλείο για όσους ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας. Στόχος της ομάδας είναι η διάδραση και η αλληλεπίδραση μεταξύ των καλλιτεχνών-μελών, των πρωταγωνιστών αλλά και των θεατών εστιάζοντας κάθε φορά και σε ένα καίριο κοινωνικό θέμα. Κάθε στάδιο δημιουργίας μιας καλλιτεχνικής δράσης – από την έρευνα και την προετοιμασία μέχρι την παραγωγή και την παρουσίαση της -, λειτουργεί κι ως ένα αυτόνομο σύστημα ενεργοποίησης ευρύτερων συζητήσεων που βάζει τον in-situ θεατή ταυτόχρονα και στη θέση του αυτόπτη μάρτυρα. Το αρχείο της Døcumatism είναι προσβάσιμο σε καλλιτέχνες, φοιτητές, ακαδημαϊκούς, ιστορικούς ή κάθε ενδιαφερόμενο που επιθυμεί να συλλέξει στοιχεία σχετικά με τα κοινωνικά θέματα που προκύπτουν από τις καλλιτεχνικές δράσεις της ομάδας. IG profile: @theafrogreeks

O Μενέλαος Καραμαγγιώλης ζει στην Αθήνα και κάνει κινηματογραφικές, τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές ταινίες και βίντεο εγκαταστάσεις με πρωταγωνιστές αντιήρωες και ιστορίες που ακυρώνουν τα σύνορα και τα στερεότυπα λειτουργώντας ως βασικό εργαλείο διαλόγου και κοινωνικής παρέμβασης. Οι ταινίες του προβάλλονται και έχουν βραβευτεί διεθνώς, όπως το ντοκιμαντέρ ROM (1989) που έχει χαρακτηριστεί «το turning point του ελληνικού ντοκιμαντέρ» και «ένα αριστούργημα κλασσικό στην ιστορία του σινεμά», οι ταινίες μυθοπλασίας BLACK OUT (p.s. RED OUT) (1998), «η πρώτη γνήσια μεταμοντέρνα ελληνική ταινία», και το J.A.C.E. – Just Another Confused Elephant (2012), που συμμετείχε σε 52 διεθνή φεστιβάλ (TIFF Toronto International FilmFestival, Thessaloniki International Film Festival, κ.α.) και απέσπασε έντεκα διεθνή βραβεία. Επίσης, ο Μενάλαος Καραμαγγιώλης δημιούργησε και τα πρώτα ελληνικά διαδραστικά ντοκιμαντέρ με τίτλο Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους  (12 ταινίες μεγάλου μήκους, 180 ταινίες μικρού μήκους). Είναι επίσης ιδρυτής και ενεργό μέλος της ομάδας Documatism, μιας ομάδας καλλιτεχνών, εκπαιδευτικών, ερευνητών και κινηματογραφιστών που προσπαθούν να βρουν λύσεις και να ευαισθητοποιήσουν για κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα μέσω της δύναμης της κινηματογράφησης. Η ομάδα έχει έδρα τη γειτονιά της Κυψέλης (μια γειτονιά που χαρακτηριζόταν ως «γκέτο» τα τελευταία 20 χρόνια) και οι καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει έχουν μετατρέψει τη γειτονιά αυτή σε ένα πειραματικό πολιτιστικό σημείο ενδιαφέροντος. Αυτή τη περίοδο ετοιμάζει εγκαταστάσεις βίντεο και ζωντανές εκδηλώσεις στα συλλογικά έργα σε εξέλιξη the AfroGreeks και Greekies. Οι βίντεο εγκαταστάσεις του έχουν εκτεθεί στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), τη Biennale της Βενετίας, την γκαλερί Rodeo, το Centre d’Art Contemporain στην Γενεύη (mini retrospective), το Haus N Athen, την Serpentine στο Λονδίνο κ.α. IG profile: @menealos.km. Facebook page: www.facebook.com/menelaoskm

H Γκρέις Τσίμελα Εζε Νουόκε είναι Ελληνίδα Νιγηριανής καταγωγής κοινωνική επιστήμονας και περφορμερ. Με σπουδές στην Κοινωνική Ανθρωπολογία, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο συνεχίζει την έρευνά της σχετικά με την αφρικανική Διασπορά στην Αθήνα και είναι υπεύθυνη για την έρευνα του έργου, the AfroGreek, την εμπλοκή των κοινοτήτων και την καλλιτεχνική επιμέλεια των δημόσιων δράσεων με τον Μενέλαο Καραμαγγιώλη. Ως μέλος της Døcumatism έχει διοργανώσει εκδηλώσεις με δήμους, κυβερνητικούς φορείς και οργανώσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με άξονα τη διοργάνωση ζωντανών εκδηλώσεων, δημόσιων συζητήσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων χρησιμοποιώντας δημιουργικά καλλιτεχνικές πρακτικές σε θέματα που αφορούν την ένταξη, την ορατότητα και την ενδυνάμωση των αφρικανικών κοινοτήτων. Συνεπιμελήθηκε (ή ήταν συνεπιμελήτρια) την έκθεση Re/member Your House μαζί με τον Adrea Bellini στο Centre d’Art Contemporain Genève το 2023 και οργάνωσε το δημόσιο πρόγραμμα της εκθεσης σε το Flux Laboratory, τους Roots, Eleni Nzanga, Mikel Ergar & Kofi Yiadom. Είναι μέλος της θεατρικής ομάδας Vice Versa, συνιδρυτρια της πλατφόρμας Afrosocially και της ομάδας Bantu Dancers. IG profile: @gracy_ace