Στην πρόβα: «Ήταν όλοι τους παιδιά μου» στο Θέατρο Αλκυονίς – Το έπος της ενοχής

Ανοίγοντας την πόρτα στην πλατεία του Αλκυονίς, μυρίζει κόλλα και ξύλο καθώς το σκηνικό του «Ήταν όλοι τους παιδιά μου» στήθηκε το ίδιο πρωί, λίγες ώρες πριν ξεκινήσει η πρόβα της παράστασης. Οι ηθοποιοί της – ο Γιώργος Γάλλος, η Άννα Μάσχα, ο Κωνσταντίνος Μπιμπής, η Λίλα Μπακλέση, η Αννα Λουζίδη και ο Δημήτρης Σέρφας – μοιάζουν να έχουν μια παραπάνω ανυπομονησία βλέποντας τον τόπο που θα ζήσουν υποκριτικά τον προσεχή χειμώνα να παίρνει σχήμα.

Ο Γιώργος Νανούρης παίρνει θέση πίσω από το τραπέζι του σκηνοθέτη, συναντώντας για τρίτη συνεχόμενη σεζόν, τον πατέρα του αμερικανικού ρεαλισμού, τον Άρθουρ Μίλλερ.

Ο σκηνοθέτης του “Ήταν όλοι τους παιδιά μου”, Γιώργος Νανούρης.

Κάτω από τον ήχο συνθέσεων του Έντβαρντ Γκριγκ, η φιγούρα του Γιώργου Γάλλου ως Τζο Κέλλερ εμφανίζεται, πίσω από τα παράθυρα της οικογενειακής οικίας Κέλλερ. Είναι σε απόγνωση. Ο κραταιός βιομήχανος ζει υπό το βάρος των αποκαλύψεων, του καθρεφτίσματος που έχουν τα λόγια της γυναίκας του Κέιτ – εδώ της Άννας Μάσχα – καθώς του τονίζει πως «έκανες κάτι φριχτό». Στο κέντρο της αυλής του πολυτελούς σπιτιού τους δικαιολογείται: «Ήθελες λεφτά κι έβγαλα λεφτά. Ήθελες τη μεγάλη ζωή, να μην σας λείψει τίποτα. Έπρεπε να δουλέψω» φωνάζει, πιστεύοντας πως τα λόγια θα καλύψουν το έγκλημα του.

Οι κινήσεις τους – υπό την καθοδήγηση του Γιώργου Νανούρη – είναι μετρημένες, μικρές, κι άλλες μένουν σε εκκρεμότητα όπως και τα λόγια τους. Ο κόσμος του Άρθουρ Μίλλερ ανοίγεται, σαν τα μεγάλα παράθυρα στο σκηνικό του Αλκυονίς: Η αποκαθήλωση του ιδεαλισμού, του αμερικανικού ονείρου, οι κλυδωνισμοί στο θεσμό της οικογένειας έρχονται κατά κύματα με τον ίδιο τρόπο που τα κύματα ενός δυνατού αέρα σπάνε το δέντρο του Λάρι – το δέντρο που φυτεύτηκε για τον, χαμένο στον πόλεμο, γιο των Κέλλερ. Η Άννα Μάσχα αγκαλιάζει τα πεσμένα κλαδιά του σαν να πρόκειται για το νεκρό σώμα του γιου της, λίγο πριν σβήσουν τα φώτα και ο Γιώργος Νανούρης διακόψει για τις πρώτες οδηγίες.

Η Άννα Μάσχα και ο Γιώργος Γάλλος υποδύονται το ζευγάρι των Κέλλερ.

Είναι 1946, δύο χρόνια μετά το τέλος του Β΄Παγκοσμίου πολέμου και μια εφημερίδα του Οχάιο αποκαλύπτει το τεράστιο σκάνδαλο στο οποίο πρωταγωνιστούσε το εργοστάσιο Curtiss Aeronautical στο Λόκλαντ: Κατά την παραγωγή κινητήρων για πολεμικά αεροσκάφη, κάποιοι από αυτούς απορρίπτονται, καθώς δεν πληρούν τα αυστηρά πρότυπα της Αμερικανικής Αεροπορίας Στρατού. Παρόλα αυτά, σε συνεργασία με τους βιομήχανους της Curtiss, βρίσκονται επιθεωρητές, πολιτικοί και τεχνικοί σύμβουλοι που εγκρίνουν (με το αζημίωτο) την εγκατάσταση τους σε στρατιωτικά αεροσκάφη των ΗΠΑ. Δεκάδες Αμερικανοί πιλότοι σκοτώνονται – θύματα των ελλαττωματικών κινητήρων.

Ένα χρόνο αργότερα από τη δημοσίευση του σκανδάλου, ο Άρθουρ Μίλλερ το έχει μετατρέψει σε ένα θεατρικό έργο που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Ελία Καζάν στη Νέα Υόρκη: Ήρωας του ο βιομήχανος Τζο Κέλλερ, υπεύθυνος μαζί με τον συνέταιρο του για το θάνατο 21 πιλότων. Ο Κέλλερ μηχανεύεται έναν τρόπο για να καλύψει την εμπλοκή του, παρότι ένα από τα θύματα είναι και ο ίδιος ο γιος του, Λάρι.

Ο Μίλλερ αντλεί από ολότελα πραγματικά γεγονότα για να παράξει ένα αριστούργημα του αμερικανικού ρεαλισμού, την τραγωδία κατακρήμνισης του πολύφημου αμερικανικού ονείρου που σύμφωνα με τον πρωταγωνιστή του (ως Τζο Κέλλερ) Γιώργο Γάλλο, μας θυμίζει ότι «η ιστορία κάνει κύκλους, αλλά εμείς παραμένουμε τυφλοί στα διδάγματα της». Στο νέο ανέβασμα με την υπογραφή του Γιώργου Νανούρη, η ομάδα της παράστασης καταφάσκει πως η κεντρική αρτηρία του κειμένου είναι «το ζήτημα της ενοχής και το τι σημαίνει να είσαι πραγματικά ηθικός. Γιατί η ηθική σχετίζεται πολύ έντονα με το φόβο», όπως συνοψίζει η έτερη πρωταγωνίστρια, Άννα Μάσχα.

“Η ιστορία κάνει κύκλους, αλλά εμείς παραμένουμε τυφλοί στα διδάγματα της” λέει ο Γιώργος Γάλλος σχολιάζοντας το λόγο του Μίλλερ.

«Σε δηλώσεις του βιογράφου του Άρθουρ Μίλλερ γίνεται σαφές πως στην Αμερική, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλάζει άρδην η ηθική πυξίδα της κοινωνίας. Η φορά μετατοπίζεται βίαια από το συλλογικό στο ατομικό και μιλάμε πια καθαρά για μια νέα κατεύθυνση, εκείνη που επιβάλλει ο ακραίος Καπιταλισμός. Αυτή η πληροφορία μπορεί ιστορικά να έχει επιβεβαιωθεί άπειρες φορές, ωστόσο οργανώνει την οπτική μας όπως μας το επιβεβαιώνουν διαρκώς οι πράξεις του Τζο Κέλλερ», προσθέτει ο Κωνσταντίνος Μπιμπής που θα υποδυθεί το γιο του, Κρις – από τα λίγα πρόσωπα του έργου που αναγνωρίζει ουσιαστικά τη ενοχή του.

Ο Μίλλερ καταγγέλλει τον οπορτουνισμό που ανθεί στα χρόνια του ψευδεπίγραφου αμερικανικού ονείρου και ερευνά πως τα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα μπορούν να αλλοτριώσουν και να εκμηδενίσουν τους ανθρώπους σε κάθε εποχή. Η Λίλα Μπακλέση συμφωνεί: Θεωρεί πως η απύθμενη απληστία που σέρνει τους ήρωες του Μίλλερ είναι η γραμμή που δένει το έργο με το σήμερα και το κάνει πανανθρώπινο, διαχρονικό «και αυτό είναι που μας τρομάζει. Μην ξεχνάμε πως οι πραγματικότητες του πολέμου είναι γύρω μας με τον πιο σκληρό τρόπο».

Η Άννα Μάσχα μιλάει για τους κινδύνους και τις προκλήσεις του ρεαλιστικού θεάτρου.

Είναι το τρίτο έργο του Άρθουρ Μίλλερ που έρχεται στα χέρια του Γιώργου Νανούρη – μετά το «Ψηλά από τη γέφυρα» και τον «Θάνατο του εμποράκου». Ο σκηνοθέτης παραδέχεται πως ο Αμερικανός συγγραφέας δεν ήταν στις πρώτες του επιλογές «μέχρι που εμβάθυνα για να διαπιστώσω πόσο διαχρονικά είναι τα θέματα που θέτει». Όπως και στα προηγούμενα εγχειρήματα του, έτσι και εδώ θα επιμείνει στο υλικό του έργου και στη σχέση του με τους ηθοποιούς της παράστασης. «Στόχος μου είναι να αναδειχθούν οι άνθρωποι που πάσχουν και να κατανοήσουμε πως οι καταστάσεις στο έργο – όπως και στη ζωή – δεν είναι άσπρο ή μαύρο».

Ο Γιώργος Νανούρης δουλεύει εντατικά πάνω στις ερμηνείες των πρωταγωνιστών του – «είναι ομαδική δουλειά» προσθέτει – μέσα σε ένα πλαίσιο απλότητας. Δεν ξεχνά, άλλωστε, την δυσκολία του να σκηνοθετεί ένα άρτιο δείγμα του ρεαλιστικού θεάτρου: «Σε αυτό το είδος, ο θεατής μπορεί να δει κάτι που θα αναγνωρίσει στην πραγματική ζωή. Αν αυτό δεν είναι βαθιά ειλικρινές, γίνεται αμέσως αντιληπτό και είναι εύκολο κανείς να αποτύχει. Αντίθετα με τη δομημένη γλώσσα της φόρμας, ο ρεαλισμός είναι κάτι που μπορείς να το συγκρίνεις με την πραγματική ζωή».

Γιώργος Γάλλος, Δημήτρης Σέρφας, Λίλα Μπακλέση, Άννα Μάσχα στην αστική αυλή της οικογένειας Κέλλερ.

Στην αυλή του αρχοντικού τους, τα μέλη της οικογένειας Κέλλερ δίνουν την εικόνα μια ομάδας ανθρώπων που τα δένει η αγάπη και οι υψηλές αξίες. Παρόλα αυτά, ο Γιώργος Γάλλος, επικεφαλής των Κέλλερ, υπενθυμίζει πως όλοι, ανεξαιρέτως, είναι πρόσωπα που έχουν αδικήσει. «Οι ήρωες του Μίλλερ είναι πολύπλευροι και πολυδιάστατοι. Όλοι έχουν κάποια ζητούμενα, σε κάτι αποσκοπούν. Είτε αυτό είναι η ανάγκη της επιβίωσης, είτε η προσπάθεια να ανακαλύψουν την αλήθεια. Και στο έργο είναι καθαρή αυτή η πορεία τους. Όλοι και όλα θα αποκαλυφθούν», σημειώνει υπογραμμίζοντας την αρχετυπική τους διάσταση, αφού αναπόφευκτα όλοι θα έρθουν αντιμέτωποι με τις συνέπειες των πράξεων τους.

Ο Μίλλερ, σύμφωνα με την Άννα Μάσχα, αποδίδει θαυμάσια την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής. «Πέφτουν διαρκώς σε αντιφάσεις. Την μια στιγμή είναι καλοί και την άλλη φρικτοί. Την μια στιγμή λένε κάτι και την επόμενη το ακριβώς αντίθετο του. Αυτό τους καθιστά ερμηνευτικά πολύ ενδιαφέροντες».

Κατά την πρώτη ανάγνωση τους, ο Κωνσταντίνος Μπιμπής έμεινε με την εντύπωση πως πρόκειται για πρόσωπα που μοιάζουν να έχουν μια ηρωϊκή τάση. «Θέλουν να υπηρετήσουν το δίκαιο και το σωστό και τελικά υποφέρουν στην αναζήτηση για το τι έχει απομείνει αληθινό στη ζωή. Νομίζω πως, μελετώντας τους, επιχειρούμε να δημιουργήσουμε τον άνθρωπο που σε μια μόνο στροφή της ζωής, καταστρέφεται», σημειώνει.

Η συνθήκη του πολέμου, η ανατροπή δηλαδή του κοινωνικού πλαισίου που τους στερέωνε πριν από το μεγάλο κακό, είναι καθοριστική κατά την Λίλα Μπακλέση (υποδύεται τη νέα αγαπημένη του Κρις) «που έχει γράψει πάνω τους με τρόμο. Μπορεί να μην έχουν ζήσει τη φρίκη του πολέμου, αλλά βιώνουν τις συνέπειες του. Είναι πολύ σημαντικό να παρατηρείς ανθρώπους που ενώ έχουν χτυπηθεί, πρέπει να παραμείνουν όρθιοι και να προχωρήσουν τη ζωή τους. Απλούστατα γιατί δεν έχουν που αλλού να πάνε».

Η Λίλα Μπακλέση προσεγγίζει τους ήρωες του Άρθουρ Μίλλερ ως ανθρώπους που έχουν χτυπηθεί ανελέητα.

Αυτές οι ψυχοσυνθέσεις μπαίνουν κάτω από το πρίσμα της ρεαλιστικής απεικόνισης που, συλλήβδην ο θίασος – παίζουν ακόμα ο Δημήτρης Σέρφας και η Άννα Λουϊζίδη – αναγνωρίζει ως μια άδικα παρεξηγημένη γλώσσα. Η Άννα Μάσχα γνωρίζοντας τον κίνδυνο που διατρέχει ο ηθοποιός μέσα σε αυτή τη συνθήκη τονίζει «πως οτιδήποτε προσεγγίζει την αληθινή ζωή απαιτεί μια απόλυτη ειλικρίνεια. Κι οτιδήποτε λιγότερο από το αληθινό, δεν γίνεται αποδεκτό». Ο Γιώργος Γάλλος, με τη σειρά του, υπενθυμίζει πως «ο ρεαλισμός μπορεί κι αυτός να έχει τις αρετές του ποιητικού κειμένου. Και για να συμβεί αυτό πρέπει να γίνει μια ουσιαστική αναζήτηση των στοιχείων που δεν ειπώνονται από τους ήρωες ή που παραμένουν κρυμμένα. Έτσι τίποτα δεν είναι περιττό και άχρηστο. Γιατί, κάποια στιγμή, θα ενεργοποιήσουν τις συγκρούσεις, θα φέρουν την ανάληψη ευθυνών, ακόμα και την τιμωρία».

Αν και ηθοποιός νεότερης γενιάς, ο Κωνσταντίνος Μπιμπής δηλώνει πως ο ρεαλισμός είναι μια αγαπημένη του υποκριτικά περιοχή «ακόμα και μέσα στα κουνήματα του» και πως κακώς θεωρείται «εύκολο γιατί πρέπει να αποδοθεί με φυσικότητα ή ταυτίζεται με το άγρια νατουραλιστικό κομμάτι. Όμως, σε ένα κείμενο όπως το ‘Ηταν όλοι τους παιδιά μου’, ένα τόσο βαθιά ρεαλιστικό έργο, σε κάθε σκηνή παραμονεύουν ένα σωρό πράγματα, όπως και στη ζωή. Είναι πολύ απαιτητικό να αφαιρέσεις το οτιδήποτε εδώ, γιατί κινδυνεύει να καταρρεύσει όλο το οικοδόμημα. Αν, από την άλλη, επιχειρήσεις να δείξεις κάτι πιο περίπλοκο, θα σε πετάξει έξω. Γιατί όπως και στη ζωή οι άνθρωποι δεν επιδεικνύουμε, αντίθετα αποκρύπτουμε».

Ο σκηνοθέτης Γιώργος Νανούρης και η σκηνογράφος της παράστασης, Μαρία Τσαγκάρη

Είναι η πρώτη ημέρα της πρόβας, όπου το σκηνικό της Μαρίας Τσαγκάρη έχει στηθεί, απεικονίζοντας το αίθριο ενός αστικού σπιτιού: Ξύλινο, όπως όλα τα αμερικάνικα σπίτια των προαστίων, με μεγάλα φωτεινά παράθυρα.
«Μινιμαλιστικό σε γραμμές και γεωμετρίες, σκληρό σε υφές και υλικά – αφού αποτελείται από μέταλλο και ξύλο ακουμπάει στους περιμετρικούς τοίχους του θεάτρου, επιτρέποντας στους ηθοποιούς να κινηθούν σε όλη τη σκηνή», παρατηρεί η ίδια. Δίνοντας του μια άχρονη συνθήκη, χωρίς στοιχεία εποχής δηλαδή, η Τσαγκάρη έχει δώσει μεγάλο ύψος στο σκηνικό της «που μαζί με τα υπερμεγέθη τζάμια θα λειτουργήσουν ως φωτιστικό κυκλόραμα»– με τους φωτισμούς να ανήκουν (όπως πάντα) στον Γιώργο Νανούρη. Εξίσου λιτά και άχρονα θα είναι και τα κοστούμια που σχεδιάζει η Ντένη Βαχλιώτη.