Εθνική Λυρική Σκηνή: Ο «Αλέκο» του Ραχμάνινοφ συναντά τον «Κυανοπώγωνα» του Μπάρτοκ

Με στόχο την περαιτέρω διεύρυνση του ρεπερτορίου της, η Εθνική Λυρική Σκηνή προτείνει για τη σεζόν 2024/25 ένα ακόμα φιλόδοξο δίπτυχο όπερας, αποτελούμενο από δύο μονόπρακτα οπερατικά αριστουργήματα που γράφτηκαν με διαφορά μόλις 26 ετών –το 1892 ο «Αλέκο» και το 1918 ο «Πύργος του Κυανοπώγωνα»– και τα οποία παρουσιάζονται σπανίως. Από τις 12 Νοεμβρίου και για έξι παραστάσεις στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σε μουσική διεύθυνση Φαμπρίτσιο Βεντούρα.

Με τον «Αλέκο» του Σεργκέι Ραχμάνινοφ και τον «Πύργο του Κυανοπώγωνα» του Μπέλα Μπάρτοκ η λυρική τέχνη μάς ωθεί σε μια καταβύθιση στον κόσμο των ψυχικών ορίων, των βίαιων ανθρώπινων σχέσεων, των κοινωνικών συμβάσεων, των ακραίων συναισθημάτων και των βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων. Ταυτόχρονα μας δίνεται μια σπάνια ευκαιρία να γνωρίσουμε την πρώιμη, σπουδαστική περίοδο του μεγάλου Ραχμάνινοφ, αλλά και τη σκοτεινή δεξιοτεχνική μουσική γλώσσα του σπουδαίου Μπάρτοκ.

Αλέκο | Φωτογραφία: Α. Σιμόπουλος

Ο Ρώσος συνθέτης Σεργκέι Ραχμάνινοφ, ένας από τους πιο δημοφιλείς συνθέτες του 20ού αιώνα, ο οποίος έγινε παγκοσμίως διάσημος κυρίως για τα συμφωνικά του έργα και τα έργα για πιάνο, συνέθεσε επίσης τρεις όπερες. Η πρώτη από αυτές –με αφορμή την αποφοίτησή του από το Ωδείο της Μόσχας, σε ηλικία μόλις 19 ετών– είναι ο μονόπρακτος Αλέκο, που γράφτηκε το 1892 και βασίζεται στο ποίημα «Οι τσιγγάνοι» του Αλεξάντρ Πούσκιν. Το αποτέλεσμα εκτιμήθηκε ιδιαίτερα, τιμήθηκε με το Χρυσό Μετάλλιο και κέρδισε τον θαυμασμό, μεταξύ άλλων, και του Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι. Έναν χρόνο αργότερα πρωτοπαρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία από το Θέατρο Μπολσόι της Μόσχας. Το 1899, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Πούσκιν, ο «Αλέκο» παρουσιάστηκε εκ νέου στην Αγία Πετρούπολη με τον τότε ακόμα νέο αλλά αργότερα περίφημο βαθύφωνο Φιοντόρ Σαλιάπιν στον κεντρικό ρόλο.

Η όπερα «Αλέκο» φέρνει σε διάλογο δύο διαφορετικούς κόσμους: την κοινότητα των τσιγγάνων με την αστική κουλτούρα. Το έργο μιλάει για έναν κοσμοπολίτη αστό που σκοτώνει την τσιγγάνα γυναίκα του Ζεμφίρα και τον εραστή της, μην μπορώντας να αποδεχτεί το ιδανικό της ελευθερίας των τσιγγάνων. Στην πρώιμο αυτό έργο του ο Ραχμάνινοφ υιοθετεί την ευρωπαϊκή οπερατική και συμφωνική μουσική γλώσσα, την οποία εμπλουτίζει με οριενταλιστικές πινελιές που αντλεί από τη ρωσική οπερατική παράδοση, αλλά και με στοιχεία που παραπέμπουν στην εκκλησιαστική μουσική.

Στο πρώτο ανέβασμα του αριστουργήματος του Ραχμάνινοφ στην Εθνική Λυρική Σκηνή –που αποτελεί και την πανελλήνια πρώτη του έργου–, τη σκηνοθεσία υπογράφει η μοναδική Φανί Αρντάν στη δεύτερη συνεργασία της με την Εθνική Λυρική Σκηνή, πέντε χρόνια μετά την πολύ επιτυχημένη «Λαίδη Μάκβεθ» του Μτσενσκ. Η σταρ του γαλλικού σινεμά με τις πάνω από εξήντα ταινίες και τα περισσότερα από τριάντα θεατρικά, η οποία υπήρξε μούσα του Τρυφώ, πρωταγωνίστρια του Τζεφιρέλλι και του Πολάνσκι, επέλεξε τον Αλέκο λόγω της μεγάλης της αγάπης για τον Πούσκιν και για τους τσιγγάνους. Μέσα από το ανέβασμα της μονόπρακτης όπερας, η Αρντάν επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που οι κοινωνίες θέτουν αναφορικά με τα όρια και το τίμημα της ελευθερίας και της αγάπης.

Όπως σημειώνει: «Θέλω να διηγηθώ την ιστορία στο 1824, την εποχή που ο Πούσκιν έγραψε τους Τσιγγάνους, από τους οποίους τόσο ο Ραχμάνινοφ όσο και ο λιμπρετίστας του άντλησαν το υλικό τους για την όπερα. Ο Πούσκιν ονειρευόταν την ελευθερία, έναν κόσμο αγνό και άγριο. Διψούσε για μια ζωή μακριά από μια κοινωνία ματαιόδοξη, εγωιστική, με προκαταλήψεις και προνόμια. Σύχναζε στα καμπαρέ στα προάστια της Αγίας Πετρούπολης, όπου μπορούσε να βλέπει και να ακούει τους τσιγγάνους να χορεύουν και να τραγουδούν, έναν κόσμο ελεύθερο και ευτυχισμένο, δίχως όρια. Ο χαρακτήρας του Αλέκο είναι ο Πούσκιν, αυτός ο “ξένος” που θέλει να ζήσει την ελεύθερη ζωή των τσιγγάνων, ενστερνιζόμενος τις ιδέες τους, τις ψευδαισθήσεις τους, το ρομαντικό τους όραμα, τα θαύματά τους. Ο χαρακτήρας του Αλέκο είμαστε εμείς που θέλουμε να ζήσουμε σε έναν κόσμο ελεύθερο χωρίς ωστόσο να θέλουμε να πληρώσουμε το τίμημα».

Για να μας μεταφέρει στη Ρωσία του 1824 και να δημιουργήσει έναν μαγικό σκηνικό κόσμο, η Φανί Αρντάν προσκαλεί τον Πιερ-Αντρέ Βάιτς για τα σκηνικά, την Καταρζύνα Λεβίνσκα για τα κοστούμια, τον Ισραέλ Γκαλβάν για τη χορογραφία-κινησιολογία και τον Σεζάρ Γκοντφρουά για τους φωτισμούς.

Ο διαπρεπής σκηνογράφος Πιερ-Αντρέ Βάιτς –μόνιμος συνεργάτης στις παραστάσεις του Ολιβιέ Πυ από το 1989– θεωρεί τη σκηνογραφία ως χορογραφία του χώρου και σχεδιάζει τις αλλαγές των σκηνικών βάσει της δραματουργίας. Έχει σχεδιάσει περισσότερα από 150 σκηνικά για σκηνοθέτες θεάτρου και όπερας, ενώ διδάσκει σκηνογραφία στην Ανώτερη Εθνική Σχολή Διακοσμητικών Τεχνών στο Στρασβούργο.

Η διεθνώς αναγνωρισμένη ενδυματολόγος Καταρζύνα Λεβίνσκα έχει υπογράψει τα κοστούμια για περισσότερες από σαράντα ταινίες σε Γερμανία και Πολωνία, καθώς και σε περισσότερες από είκοσι παραγωγές θεάτρου και όπερας σε Ευρώπη και Αμερική.

Ο διάσημος χορογράφος Ισραέλ Γκαλβάν, γιος των θρυλικών χορευτών του φλαμένκο Χοσέ Γκαλβάν και Ευγενίας δε λος Ρέγες, αν και εκπαιδεύτηκε στο κλασικό φλαμένκο, έγινε παγκοσμίως γνωστός για τη νέα, πρωτοποριακή προσέγγισή του πάνω στην παράδοση του χορού αυτού: χωρίς να ξεχνά τις ρίζες του, επανακωδικοποιεί τη σωματική γλώσσα του φλαμένκο αναμειγνύοντάς το με στοιχεία από διαφορετικές κουλτούρες.

Ο καλλιτεχνικά ανήσυχος φωτιστής Σεζάρ Γκοντφρουά δημιουργεί φωτισμούς για το θέατρο και την όπερα τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, ως αναπόσπαστο κομμάτι της σκηνογραφίας και της δραματουργίας της παράστασης. Έχει παρουσιάσει παραγωγές του, μεταξύ άλλων, στο Φεστιβάλ της Αβινιόν, την Όπερα της Λυόν, το Οντεόν στο Παρίσι και την Κομεντί Φρανσέζ.

Στον ρόλο του Αλέκο θα κάνει το ντεμπούτο του ο διεθνής Έλληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Τον νεαρό τσιγγάνο ερμηνεύει ο τενόρος της ΕΛΣ Γιάννης Χριστόπουλος, τη Ζεμφίρα η υψίφωνος Μυρσίνη Μαργαρίτη, τον ηλικιωμένο ο βαθύφωνος της ΕΛΣ Γιάννης Γιαννίσης και την τσιγγάνα η μεσόφωνος Ινές Ζήκου. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.

Το εξαιρετικά επιτυχημένο ανέβασμα της μονόπρακτης όπερας του Μπέλα Μπάρτοκ «Ο πύργος του Κυανοπώγωνα» στη σκηνοθεσία του Θέμελη Γλυνάτση, που πρωτοπαρουσιάστηκε από την ΕΛΣ τη σεζόν 2022/23, θα αποτελέσει το δεύτερο μέρος του οπερατικού διπτύχου. Το ποιητικό κείμενο του Μπέλα Μπάλαζ βασίζεται στο παραμύθι του Σαρλ Περρώ «Ο Κυανοπώγωνας», και αναφέρεται σε δύο χαρακτήρες, τον Κυανοπώγωνα και την πιο πρόσφατη σύζυγό του, την Ιουδίθ. Καθώς θέλει να μάθει για το παρελθόν του συζύγου της, η Ιουδίθ ανοίγει μία μία τις επτά πόρτες του κάστρου του Κυανοπώγωνα. Πίσω από καθεμία ανακαλύπτει έναν διαφορετικό κόσμο, τα αμύθητα πλούτη, τον ηρωισμό και τη δόξα του συζύγου της, αλλά επίσης πόνο, δάκρυα, αίμα και σκληρότητα.

Το συμβολιστικό κείμενο του Μπάλαζ έδωσε την ευκαιρία στον Μπάρτοκ να συνθέσει μια από τις πιο εντυπωσιακές παρτιτούρες του, αξιοποιώντας τα ηχοχρώματα των οργάνων μιας εξαιρετικά μεγάλης ορχήστρας, η οποία περιλαμβάνει ως και τον επιβλητικό ήχο του εκκλησιαστικού οργάνου, και αποτυπώνει με απίστευτη δύναμη καθεμία από τις μυστηριακές εικόνες του έργου.

Ο πύργος του Κυανοπώγωνα | Φωτογραφία: . Σιμόπουλος

O Θέμελης Γλυνάτσης –ένας από τους ελάχιστους σκηνοθέτες της νεότερης γενιάς που ειδικεύεται στο λυρικό θέατρο, με τρόπο δημιουργικό και εμπνευσμένο– δημιούργησε για τα δύο πρόσωπα του έργου ένα σύμπαν πολλαπλών πραγματικοτήτων, ψυχικών τραυμάτων, κρυμμένων αναμνήσεων και ανοίκειων χώρων. Την εντυπωσιακή σκηνική εγκατάσταση –όπου ο πύργος στον οποίο διαδραματίζεται η ιστορία αναδεικνύεται ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο παλίμψηστο τόπων–, καθώς και τα κοστούμια, έχει σχεδιάσει ο διακεκριμένος Βρετανός σκηνογράφος και ενδυματολόγος Λέσλι Τράβερς. Την κινησιολογία υπογράφει η Κατερίνα Γεβετζή, τους φωτισμούς η Στέλλα Κάλτσου και τις προβολές ο Μάριος Γαμπιεράκης με τη Χρυσούλα Κοροβέση. Τον ηχητικό σχεδιασμό έχει αναλάβει ο Τάσος Τσίγκας.

Ο σκηνοθέτης αναφέρει: «Το παραμύθι του Κυανοπώγωνα, μια από τις πιο αιμοσταγείς αφηγήσεις της δυτικής παράδοσης, μιλά για έναν αριστοκράτη ο οποίος παντρεύεται νεαρές γυναίκες, για να τις δολοφονήσει μετά, όταν εκείνες αψηφούν την απαγόρευσή του να εξερευνήσουν το κάστρο του. Ο Μπάρτοκ μετατρέπει την ιστορία του Κυανοπώγωνα σε μια σύγχρονη όπερα-θρίλερ, βαθιά μυστηριακή, γεμάτη συμβολισμούς, με σπάνια ψυχολογική διαύγεια και συναισθηματική ένταση. Ο Κυανοπώγωνας, μοναδική όπερα του Ούγγρου συνθέτη, θεωρείται από τα πλέον σημαντικά λυρικά έργα του 20ού αιώνα λόγω του ρηξικέλευθου μουσικού και δραματουργικού του ύφους. Η μουσική του Μπάρτοκ, ο τρίτος “πρωταγωνιστής” της ιστορίας, δεν ζωντανεύει μόνο τις επιθυμίες και τα αδιέξοδα των δυο χαρακτήρων, αλλά πλάθει ταυτόχρονα με απαράμιλλη έμπνευση και μουσική τόλμη το λαβυρινθώδες σύμπαν του πύργου, από την ανατριχιαστική ατμόσφαιρα της αίθουσας βασανιστηρίων μέχρι τον λυρισμό του μαγικού κήπου του Κυανοπώγωνα. Το έργο λειτουργεί τόσο ως συμβολιστική ανατομία μιας ερωτικής σχέσης όσο και ως κατάβαση στο ψυχικό αίνιγμα που κρύβει ο μυστηριώδης δούκας Κυανοπώγωνας. Η παράσταση απομακρύνεται συνειδητά από τη μυθολογία του serial killer που ακολουθεί συνήθως το συγκεκριμένο έργο, και εστιάζει σ’ έναν άντρα και μια γυναίκα, την πρώτη νύχτα του γάμου τους, οι οποίοι σταδιακά βυθίζονται σε ένα σύμπαν πολλαπλών πραγματικοτήτων, ψυχικών τραυμάτων, κρυμμένων αναμνήσεων και ανοίκειων χώρων».

Τους δύο ρόλους του έργου ερμηνεύουν ο διεθνώς αναγνωρισμένος βαθύφωνος της ΕΛΣ Τάσος Αποστόλου και η υψίφωνος Βιολέττα Λούστα, οι οποίοι έλαβαν θετικότατες κριτικές στο πρώτο ανέβασμα της παραγωγής το 2023.

Την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο δίπτυχο διευθύνει o Ιταλός αρχιμουσικός Φαμπρίτσιο Βεντούρα, ο οποίος έχει εμφανιστεί σε μερικές από τις μεγαλύτερες σκηνές στον κόσμο ενώ στο κοινό της ΕΛΣ έγινε γνωστός από την επιτυχημένη αναβίωση της «Λαίδης Μάκβεθ» του Μτσενσκ το 2023.