Στο Dali Cybernetics στον «Ελληνικό Κόσμο»: Μέσα στο μυαλό μιας γοητευτικής ιδιοφυΐας με τη βοήθεια του AI

Αν σε κάτι δεν έχει έλλειψη αυτή η πανέμορφα χαοτική πόλη που έχουμε επιλέξει να ζούμε, είναι η τέχνη – το έχουμε πει πολλές φορές άλλωστε. Από θεατρικές σκηνές σε μουσικές σκηνές και από χορευτικά παρκέ σε τεράστιους – ή και όχι – χώρους γκαλερί τέχνης. Οφείλω να παραδεχτώ πως δεν περίμενα ποτέ ότι η Αθήνα θα γινόταν μία από τις “πρωτεύουσες” του κόσμου της τέχνης. Και όχι, δεν προσπαθώ να μειώσω τον πολιτισμό μας – η ίδια η χώρα ίσως το κάνει, αλλά αυτό είναι κάτι άλλο. Μπορεί το Λονδίνο, το Παρίσι ή η Νέα Υόρκη να αποτελούν σταθερά τους πυλώνες των τεχνών, όμως και η Αθήνα πλέον είναι προορισμός και σπίτι για κάποιες από τις πιο ιδιαίτερες, εντυπωσιακές και πολυσυζητημένες εκθέσεις και δράσεις. Ένα τρανό παράδειγμα αποτελεί και η έκθεση “Dali Cybernetics” που προσγειώθηκε στις 18 Οκτωβρίου στον «Ελληνικό Κόσμο», το Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, για πρώτη φορά στην Αθήνα. Μετά από μία ‘περιοδεία’ σε άλλες καλλιτεχνικές πρωτεύουσες – όπως το Λονδίνο, η Βαρκελώνη, το Βερολίνο και η Θεσσαλονίκη – αυτή η έκθεση-ταξίδι στο μυαλό του Καταλανού καλλιτέχνη Salvador Dali έχει στόχο να μην αφήσει καμία πτυχή του ανεξερεύνητη.

«Επειδή εγώ γίνομαι καμιά φορά ζωγράφος, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι είμαι καλλιτέχνης. Το πραγματικό μου ενδιαφέρον είναι οι Κυβερνοεπιστήμες (Cybernetics), η Κβαντική Φυσική και η Βιολογία». – Salvador Dali

Θα προσπαθήσω, λοιπόν, πολύ να σας στήσω το σκηνικό της έκθεσης και να σας πάρω μαζί μου σε μία ξενάγηση στους πολυμορφικούς χώρους της. Ανεβαίνοντας στον πρώτο όροφο του κτηρίου του «Ελληνικού Κόσμου» στην Πειραιώς, φτάνεις στον χώρο της έκθεσης και σε μία είσοδο όπου απέξω υπάρχουν, σε φωτεινά γράμματα, η χαρακτηριστική υπογραφή και το όνομα του Dali. Όταν μπεις μέσα, το σχεδιάγραμμα στον τοίχο, αλλά και οι τρομερά βοηθητικοί και ευγενικοί άνθρωποι στον χώρο, θα σε βοηθήσουν να ακολουθήσεις τη σωστή πορεία της έκθεσης. Η αρχή γίνεται με τον πιο γνωστό ίσως πίνακα του καλλιτέχνη, «Η Εμμονή της Μνήμης», που είναι λες και τοποθετήθηκε εκεί για να κάνει την είσοδο στο “σύμπαν” του πιο ομαλή και εύκολη για τον θεατή. Ένα έργο γνωστό και πολύ οικείο στο μάτι βρίσκεται ακριβώς απέναντι από μία ολόσωμη φωτογραφία του καλλιτέχνη και τα λόγια του εκείνα που εξηγούν γιατί εμείς σήμερα προσπαθούμε τόσο απεγνωσμένα να μπούμε μέσα στο μυαλό του: «Επειδή εγώ γίνομαι καμιά φορά ζωγράφος, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι είμαι καλλιτέχνης. Το πραγματικό μου ενδιαφέρον είναι οι Κυβερνοεπιστήμες (Cybernetics), η Κβαντική Φυσική και η Βιολογία.» Ο Dali ήταν από τους πρώτους – και ίσως ο μόνος, ή τουλάχιστον από τους λίγους – που περίμενε εναγωνίως την εξέλιξη της τεχνολογίας και την εμφάνιση και χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (AI). Πίστευε πως είχε μόνο θετικά να προσφέρει στην ίδια την τέχνη. Μόνο μπροστά μπορεί να μας πάει η τεχνολογία. Ποτέ δεν θα απειλήσει τον ίδιο τον καλλιτέχνη και τη δουλειά του αλλά θα είναι ικανή να δημιουργήσει τέχνη. Λέτε να είχε την ίδια άποψη και σήμερα; Εγώ πιστεύω πως ναι.

Step Into The Art.

Περπατώντας, φτάνουμε σε ένα από τα visual κομμάτια της έκθεσης. Μία προβολή έργων του και αντικειμένων σε συνεχή κίνηση στον τοίχο και στο πάτωμα, με έναν καθρέφτη απέναντι για να δεις τον εαυτό σου να γίνεται μέρος της τέχνης του. Μετά από ένα πέρασμα και μία στάση σε ένα από τα ντοκιμαντέρ που προβάλλονται στην έκθεση – ο Dali στη Νέα Υόρκη του 1965 -, συνεχίζουμε με μία περιήγηση σε μερικά ακόμα έργα του, τα οποία εκτίθενται σε μεγάλες διαστάσεις και υψηλής ποιότητας εκτυπώσεις. Η αίσθηση που δημιουργούν είναι πως, αν ακουμπούσες τον πίνακα, μάλλον θα είχες χρώματα στα δάχτυλά σου. Η έκθεση μας κάνει να βλέπουμε τα έργα του με διαφορετική ματιά. Έχει σημασία αν θα δεις τον πίνακα από κοντά, από δύο μέτρα μακριά, ή ακόμα και από δεκαπέντε μέτρα μακριά. Η ιλουζιονιστική ζωγραφική του Dali, τα παιχνίδια του με τις τρεις (και αργότερα τέσσερις) διαστάσεις, η επιστήμη της γεωμετρίας, που είναι πάντα παρόν, και οι στερεοσκοπικοί του πίνακες (η όραση μας είναι στερεοσκοπική: κάθε μάτι βλέπει από διαφορετική οπτική γωνία το ίδιο αντικείμενο) δεν σε κάνουν να βλέπεις πράγματα που δεν υπάρχουν, όχι· δεν αφήνουν την φαντασία του θεατή να οργιάσει και να προβάλλει ό,τι εκείνος νομίσει. Όσα πράγματα, μορφές ή στοιχεία βλέπετε στους πίνακες του Dali βρίσκονταν εκεί από πάντα, και όσα δεν μπορείτε να εντοπίσετε, είναι γιατί, κατά πάσα πιθανότητα, δεν είναι εκεί. Γιατί μπορεί αυτός ο τρομερά έξυπνος άνθρωπος να λάτρευε τα όνειρα, αλλά είχε έναν πολύ συγκεκριμένο και ξεκάθαρο, για τον ίδιο, ορισμό της αλήθειας και της πραγματικότητας για την τέχνη του.

Λίγο πιο πέρα, θα συναντήσουμε τη «Γαλάτεια των Σφαιρών» του Dali, αλλά και τη δική μας εκδοχή. Ένα workshop για μικρούς και μεγάλους, ενσωματωμένο στην έκθεση, μας προσκαλεί να χρωματίσουμε το προσωπείο της Γκαλά, όπως έκανε και ο ίδιος ο Dali, και να το σκανάρουμε για να δούμε πώς από ένα απλό σχέδιο μετατρέπεται σε τρισδιάστατο έργο από κομμάτια σε μορφή σφαίρας. Αυτή η διαδικασία δημιουργίας των δικών μας ψηφιακών “έργων τέχνης”, σαν από στοιχειώδη σωματίδια που σχηματίζουν ένα άτομο, κάνει ένα έργο του 1952 να γίνεται cybernetic.

Μπορύμε να χρωματίσουμε το προσωπείο της Γκαλά με έντονα χρώματα και να το σκανάρουμε για να δούμε πώς από ένα απλό σχέδιο μετατρέπεται σε τρισδιάστατο έργο από κομμάτια σε μορφή σφαίρας.

Και φτάσαμε στο αγαπημένο μου κομμάτι αυτής της έκθεσης, την Αίθουσα της Εμπειρίας Εμβύθισης. Αφού πάρουμε τα 3D γυαλιά μας, θα μπούμε σε ένα δωμάτιο γεμάτο προβολείς και οθόνες σε επιφάνειες 500 τ.μ. Στην πραγματικότητα, μπαίνουμε “μέσα” στο μυαλό του Dali – ή τουλάχιστον σε ό,τι πιο κοντινό έχουν δημιουργήσει σε αυτό. Δεν είχα βιώσει ούτε δει ποτέ κάτι παρόμοιο. Το περιεχόμενο των προβολών κυμαίνεται από τη σχέση του με τη γεωμετρία και την περίοδο που πέρασε στη Νότια Ισπανία και τα έργα που δημιούργησε εκεί, μέχρι την εμμονή του με τις τρεις διαστάσεις και, αργότερα, με την τέταρτη, σύμφωνα με τον Einstein, τον χρόνο, και τις αλληλένδετες έννοιες της Λογικής και Πίστης, την διπλή έλικα του DNA που τον γοητεύει, την επιρροή που είχε η ατομικής βόμβας στην τέχνη του και, βασικά, την άποψή του για την τεχνολογία και το πόσο αναγκαία θα είναι για την τέχνη. Πέρα από το πόσο γοητευτικό, σοκαριστικό και λίγο τρομακτικό είναι το γεγονός ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να χωρέσει τόσα πολλά πράγματα, η ίδια η εμπειρία ήταν μοναδική. Ζούσες μέσα στους πίνακες και στις εικόνες του, περπατούσες δίπλα στους “ελέφαντές” του, ήσουν τα χρώματα που ζωγράφιζε και οι δείκτες στα λιωμένα ρολόγια του. Όπως ξαναείπα – μοναδικό!

Η γνώριμη γλώσσα του Albert Einstein με τον χρόνο του Salvador Dali.

Βγαίνοντας από την αίθουσα, χρειάζεσαι λίγο χρόνο, ναι, αλλά τα έργα που σε περιβάλλουν αμέσως, με «τη χρυσή τομή της γεωμετρικής τελειότητας αλλά και το αισθητικό ιδεώδες με το οποίο ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο» και η “Βιβλιοθήκη του Dali” που σε περιμένει να την εξερευνήσεις, σε κάνουν να επιστρέψεις στην πραγματικότητα και στον χώρο που βρίσκεσαι. Η βιβλιοθήκη του είναι γεμάτη κυρίως με βιβλία για τη Φυσική, τη Βιολογία, την Κβαντική Μηχανική, την Οπτική και τα Μαθηματικά. Δεν λείπουν, όμως, και τα συγγράμματα τέχνης για την Αναγέννηση και τη Χρυσή Εποχή της Ισπανίας, καθώς και βιβλία που είχε γράψει ο ίδιος.

Λίγο πριν το τέλος, θα περάσουμε από ένα ντοκιμαντέρ για «Το Φανταστικό Όνειρο του Νταλί» του 1966, και λίγο πιο δίπλα θα φορέσουμε γυαλιά VR 360 και ακουστικά για να επιβιβαστούμε στο πλοίο προς το «Μετασύμπαν του Dali» — το όνειρο του Dali. Ένα περιβάλλον γεμάτο με όλους τους ήρωές του, τα σχέδια και τις φιγούρες, τα χρώματα και τις συνθήκες που έζησαν οι πρωταγωνιστές στους πίνακές του. Δεν είχα ξαναφορέσει ποτέ VR γυαλιά, και μου είναι ακόμα απίστευτο το πώς για λίγα λεπτά μπόρεσα να ζήσω στο σώμα κάποιου άλλου — και μάλιστα του Salvador Dali. Η έκθεση ολοκληρώνεται με κάποια χαρακτηριστικά του πορτρέτα και αποσπάσματα φράσεων που πάντα θα με κάνουν να αναρωτιέμαι για το πόσο μακριά μπορεί να φτάσει ο ανθρώπινος νους.

Τελικά, νομίζω πως κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο Salvador Dali, ως άνθρωπος, με όλα τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του, είναι πλασμένος για να με γοητεύει. Όχι μόνο εμένα δηλαδή, αλλά και κάθε άνθρωπο που θα έχει την τύχη να αντικρίσει την τέχνη του. Και μπορεί ο ίδιος να έλεγε επανειλημμένως ότι δεν είναι καλλιτέχνης και απλά χρησιμοποιεί τη ζωγραφική ως μέσο για τις επιστήμες που τον αφορούσαν. Όμως, δεν νομίζω πως υπάρχει πιο εγγενής ορισμός για το τι είναι τέχνη και καλλιτεχνική διαδικασία από αυτόν που — ίσως ασυνείδητα — έδινε ο Dali για το τι δεν είναι καλλιτέχνης. Τα όρια στα οποία μπορούσε — ή, βασικά, δεν μπορούσε — να φτάσει ο νους του, η φαντασία του και η ανάγκη του για γνώση, αποτελούν ξεκάθαρο παράδειγμα του πώς ποτέ δεν θα καταφέρουμε να περιορίσουμε και να ορίσουμε τον άνθρωπο ως κάτι ένα και μοναδικό. Και αυτό, εμένα, μου δημιουργεί μια τεράστια αίσθηση ασφάλειας. Ο ανθρώπινος νους έχει δυνατότητες που ποτέ δεν θα αντιληφθούμε πλήρως εγώ κι εσύ — ίσως οι επόμενοι. Η συγκεκριμένη έκθεση/εμπειρία όμως, κάνει μια σοβαρή προσπάθεια να μας φέρει λίγο πιο κοντά σε αυτό. Όχι για να περιορίσει το μυαλό μιας ιδιοφυΐας, αλλά για να το κάνει όσο πιο μεγάλο και ατελείωτο γίνεται, ώστε να χωρέσει μέσα του κάθε ζευγάρι μάτια που θα στρέψει το βλέμμα του πάνω στον άνθρωπο που ακούει στο όνομα Salvador Dali.