ChatGPT vs ανθρώπου μεταφραστή: Σημειώσατε 2

Τι ξέρουν τα Deepl, ChatGPT και Copilot για το θέατρο του Φρίντριχ Σίλερ; Για το έργο του σημαντικότερου Ελβετού πεζογράφου Μαξ Φριτς; Ή για τη διακεκριμένη με βραβείο Μπύχνερ, Φελίσιτας Χόπε; Κι όμως, μερικές από τις δημοφιλέστερες μεταφραστικές μηχανές Τεχνητής Νοημοσύνης κλήθηκαν να μεταφράσουν αποσπάσματα έργων από διάφορες περιόδους της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, ύστερα από έναν άτυπο διαγωνισμό με ανθρώπους· για την ακρίβεια έναν διαγωνισμό με επαγγελματίες μεταφραστές – των οποίων, όπως όλα δείχνουν, το εργασιακό μέλλον απειλούν.

Η ιδέα ‘μεταφράστηκε’ σε ανοιχτή εκδήλωση από το Ινστιτούτο Goethe το βράδυ της περασμένης Τετάρτης, όπου δόθηκε η εκκίνηση για ένα μεταφραστικό αγώνα τριών γύρων. Οι μηχανές, υπό τον χειρισμό της ειδικού στη διαχείριση γλωσσικών πόρων μέσω ΑΙ, Αιμιλίας Διαμαντοπούλου, θα αντιμετώπιζαν σε τρία διαφορετικά κείμενα τον συγγραφέα και μεταφραστή Χρήστο Αστερίου και τη μεταφράστρια Μαρία Ρούσσου.

Σε κάθε φάση από τον Σίλερ, στον Φριτς έως την Χόπε, οι μεταφραστές παραλάμβαναν ένα άγνωστο απόσπασμα, έχοντας στη διάθεση τους χρόνο δέκα λεπτών· την ώρα που το ίδιο κείμενο επεξεργαζόταν κάποια από τις πλατφόρμες Τεχνητής Νοημοσύνης. Το μεταφραστικό αποτέλεσμα κρινόταν σε κάθε γύρο από το κοινό της εκδήλωσης (που ψήφιζε μέσω κινητού), δημιουργώντας μια προβοκατόρικη συνθήκη και μια ακόμα μεγαλύτερη αναρώτηση για την αναπόφευκτη αναμέτρηση του ανθρώπου ως μεταφραστή ενάντια στην ευφυή μηχανή.

Οι μεταφραστές Χρήστος Αστερίου και Μαρία Ρούσσου που συμμετείχαν στον άτυπο διαγωνισμό του Goethe Institut.

Προς έκπληξη όλων, η ψηφοφορία ανάδειξε και στους τρεις γύρους νικητή τον άνθρωπο μεταφραστή: συγκεκριμένα τον κ. Αστερίου, αφού τα AI γλωσσικά εργαλεία – παρά τις ειδικές προτροπές της Αιμιλίας Διαμαντοπούλου – κατέληγαν σε μια πιο ξύλινη, «κυριολεκτική» μετάφραση. Αντίθετα, οι δύο μεταφραστές, εκτός από το καθαυτό έργο της μετάφρασης, προσέγγιζαν και τον κόσμο του συγγραφέα.

«Η μετάφραση είναι μια πολύπλοκη διαδικασία. Καταρχάς, ο μεταφραστής καλείται να προσπελάσει νοηματικά το κείμενο, έπειτα να αναγνωρίσει και να αφουγκραστεί το ύφος του συγγραφέα και φυσικά να εμπλακεί συναισθηματικά με το υλικό που του δίνεται. Στην συγκεκριμένη περίπτωση δε, ο Χρήστος Αστερίου και η Μαρία Ρούσσου λειτούργησαν σε μη ενδεδειγμένες συνθήκες για μια μετάφραση: το έκαναν ενωπίω κοινού κι όχι μοναχικά, υπό την πίεση χρόνου· πλησίασαν, δηλαδή, τη μηχανική λειτουργία», όπως σχολίαζε αργότερα η θεατρολόγος, μεταφράστρια και συντονίστρια της εκδήλωσης Μαρίνα Αγαθαγγελίδου.

«Είμαι στη διάθεση σου για αλλαγές», «είμαι εδώ για να σε υποστηρίξω», «έχεις δίκιο» απαντούσε η εκάστοτε μηχανή AI στις ολοένα και πιο ειδικές εντολές που τους έδινε η κ. Διαματοπούλου, η οποία διευκρίνισε πως όταν μια μηχανή έχει να διαχειριστεί μεταφραστικά ένα μεγάλης έκτασης κείμενο αναγνωρίζει καλύτερα το συγγραφικό ύφος και προσαρμόζεται με μεγαλύτερη ευκρίνεια σε αυτό. Στην αποσπασματική μετάφραση, ωστόσο, φάνηκε πιο αδύναμη από την ανθρώπινη μετάφραση. Φυσικά, το προνόμιο της ταχύτητας είναι μια δεδομένη νίκη, κι ένας a priori χαμένος αγώνας για τον άνθρωπο.

Παρόλα αυτά, και οι δύο μεταφραστές παραδέχθηκαν πως θα έκαναν χρήση εντός αντίστοιχου εργαλείου «ως μια πολύ καλή βάση βοήθειας καθώς πέρα από αυτό ξεφεύγουν λάθη που μπορούν να οδηγήσουν σε ευτράπελα» σύμφωνα με τον κ. Αστερίου· ενώ για την κ. Ρούσσου η μηχανή ΑΙ αποτελεί ένα άριστα οργανωμένο λεξικό «και κανείς μας δεν μπορεί να αποφύγει να ανατρέξει σε ένα ή περισσότερα λεξικά για την ερμηνεία μιας έννοιας».

Πώς μπορεί ο άνθρωπος να ανταγωνιστεί τη μηχανή;

Στην διεθνή αγορά, τα πράγματα διαμορφώνονται πιο άγρια. Όπως επισήμανε η Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, η AI επικρατεί ήδη στο πεδίο της τεχνικής μετάφρασης, με κόστος χιλιάδες θέσεις εργασίας, ενώ οι μηχανές παρεισφρέουν ολοένα και στη μετάφραση επιστημονικών συγγραμμάτων. Για την ώρα, η λογοτεχνική μετάφραση μοιάζει να έχει επηρεαστεί λιγότερο – ακριβώς χάρη στην συνθετότητα της εργασίας που, προς ώρας, καθιστά την δουλειά του μεταφραστή αναντικατάστατη. Παρόλα αυτά, υπάρχουν παραδείγματα εκδοτικών οίκων που μεταφράζουν και εκδίδουν σε πειραματικό επίπεδο και για λόγους marketing ολόκληρα λογοτεχνικά βιβλία. Εδώ, βεβαίως, τίθενται και νομικά ζητήματα για την ευθύνη μιας μεταφραστικής διαδικασίας: στην περίπτωση του ανθρώπου μεταφραστή είναι εκείνος που υπογράφει και άρα αναλαμβάνει την ευθύνη. Τί γίνεται, όμως, στο ενδεχόμενο μιας μετάφρασης σε πλατφόρμα Τεχνητής Νοημοσύνης;

Η μετάφραση φαίνεται πως είναι το ένα πεδίο λογοτεχνικού λόγου στο οποίο η Τεχνητή Νοημοσύνη ‘διεκδικεί’ μερίδιο, αφού ο Χρήστος Αστερίου θέτει και το έτερο, ακόμα πιο προβληματικό ζήτημα, της συγγραφής νέων βιβλίων με την υπογραφή ΑΙ εργαλείων. «Φανταστείτε, εκδοτικούς οίκους να δίνουν οδηγίες στις μηχανές να μιμηθούν το ύφος ενός διάσημου συγγραφέα για να παράξουν ένα ακόμα βιβλίο στο ρεπερτόριο του. Κι ύστερα φανταστείτε εμάς που ενοχικοί θα απολαμβάνουμε το ανάγνωσμα, έργο μιας μηχανής».

Από την διαδικασία της live μετάφρασης ενάντια στα εργαλεία AI, στο Αμφιθέατρο του Goethe Institut.

Όσο άγνωστο είναι το μέλλον και τον χώρο που θα κατακτήσει η AI, εξίσου άγνωστες είναι και οι συνέπειες της. «Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζομε πως θα εξελιχθούν τα πράγματα, είναι ένα θέμα που δεν απαντιέται με ευκολία. Και είναι λογικό μα υπάρχει ανησυχία και σκεπτικισμός σε πολλούς εργασιακούς χώρους. Από την άλλη, είναι στο χέρι των εταιρειών και των εργαζομένων τους να αναπτύξουν αντιστάσεις και οι μελλοντικές κοινωνίες κάπως να αφυπνιστούν», τονίζει η κ. Αγαθαγγελίδου.

Ο Χρήστος Αστερίου, πολυβραβευμένος και ως συγγραφέας, πιστεύει ότι το στοίχημα σε κάποιες περιοχές έχει ήδη χαθεί. Μιλώντας για τη νέα γενιά θεωρεί ότι δεν μπορεί να προσφέρει μια βάση συστηματικών αναγνωστών που θα στηρίξουν τον κόσμο του βιβλίου. «Για τα παιδιά που σήμερα είναι έφηβοι ο ανταγωνισμός με την οθόνη είναι τεράστιος. Μοιάζει σχεδόν αδύνατο να στρέψεις το ενδιαφέρον τους στην έντυπη ανάγνωση. Την ίδια ώρα, είναι μια γενιά που καταναλώνει χαμηλής ποιότητας αναγνώσματα κι αυτό δημιουργεί ένα πρόσθετο κίνδυνο. Σε αυτό το τοπίο, η δική μας γενιά που αναζητεί τις καλές μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων φοβάμαι πως μοιάζει με κάποια ξεχασμένη σέχτα», σχολιάζει.

Και παρότι τα σημάδια για τη μη ορθολογική χρήση της ΑΙ δεν μοιάζουν να είναι με το μέρος μας και όπως εκτιμά ο κ. Αστερίου «η αγορά θα ανοίξει πολύ προς αυτήν την κατεύθυνση», την ίδια ώρα διατηρεί και μια ελπίδα, ρομαντική έστω: «όπως και το ραδιόφωνο που είναι πολύ παλιά μηχανή στην ιστορία των ανθρώπινων επιτευγμάτων εξακολουθεί να συντηρεί τη γοητεία του, έτσι ελπίζω πως θα συμβεί και με τον κόσμο του βιβλίου. Έχει, άλλωστε, επιβιώσει μέσα στους αιώνες».